احمد بهنامی

نوشتن فرهنگ های منظوم عربی به فارسی پیشینه ای کهن دارد. این فرهنگ ها بیشتر به منظور آموزش نوآموزان نوشته می شده است و تألیف تعداد زیادی از این فرهنگ ها در آناتولی نشان گر نیاز فراوان مردم آن ناحیه به آشنایی با لغات فارسی و گستردگی استفاده از زبان فارسی در آن سرزمین است. بررسی و تحلیل محتوای فرهنگ های عربی به فارسی، از  جهت پیدا کردن معانی خاص برخی از لغات فارسی نیز دریافتن تلفّظ برخی از لغات فارسی در یک قلمرو جغرافیایی خاص، ضروری است . در مقاله حاضر سه فرهنگ منظوم عربی-فارسی منتشرنشده پدیدآمده در آسیای صغیر  ( مرقاه الادب تألیف احمدی کرمیانی، تحفه علائی اثر محمّد بن البوّاب و تحفه الفقیر اثر تتماجی )، از آثار اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری قمری، بررسی شده است. دست نویسی از این سه فرهنگ در کتابخانه لالااسماعیل به شماره 644 موجود است که منبعِ  اصلی نویسنده مقاله حاضر در بررسی این سه فرهنگ بوده است. روش این پژوهش کتابخانه ای، با استفاده از تحلیل محتوا همچنین مقایسه تطبیقی است. در این مقاله، با بررسی منابع مختلف، نکاتی تازه درباره مؤلفان این فرهنگ ها و ممدوحین آنها بیان شده است؛ همچنین به تحلیل ساختار این سه فرهنگ، شیوه فرهنگ   نویسی مؤلفان آنها، میزان بهره گیری این فرهنگ ها از فرهنگ های پیش از خود و ضعف ها و قوّت های این سه فرهنگ پرداخته شده است.            

سید قوام الدین حسین بن صدرالدین علی معروف به ذوالفقار شروانی (د: 689ه.ق.) و متخلص به ذوالفقار و قوام از شاعران فصیح فارسی گو و از مادحان خوارزمشاهیان و اتابکان لُر و قراختائیانِ کرمان است. با وجود اینکه وی از شاعران توانا و دانشمند ادب فارسی به شمار می رود، پژوهشگران چندان به آثار وی توجّهی نشان نداده اند چرا که تا امروز چاپی حروفی از دیوان وی در دسترس نیست و چاپ عکسی نسخه دیوان وی تنها یک بار در 1934م. منتشر شده است. با بررسی دیوان وی درمی یابیم که تعداد قابل توجّهی واژه بسیط یا بسیط گونه که در فرهنگ های رایج فارسی مدخل نشده است و یا شواهد چندانی در متون فارسی ندارد در اشعار وی به کار رفته است. وجود این لغات در دیوان ذوالفقار شروانی می تواند ناشی از گویش ذوالفقار شروانی باشد. پژوهش حاضر که از روش کتابخانه ای بهره برده است کوششی است برای خوانش صحیح دیوان ذوالفقار شروانی و بحث درباره لغات نادرِ اشعار وی. در این پژوهش با مراجعه به پیکره های زبانی و فرهنگ های متداول فارسی، درباره این لغات صحبت شده است تا راه برای افزودن این لغات و شواهد به فرهنگ های فارسی و نیز تصحیح انتقادی و شرح این دیوان در آینده هموار شود. همچنین نویسندگان مقاله حاضر با بررسی دقیق دیوان ذوالفقار شروانی، نکاتی را درباره زندگی وی یافته اند که از دید تذکره نویسان و پژوهشگران پیشین پنهان مانده است.

تحقیق در فرهنگ های عربی به فارسی به دلیل اشتمال این فرهنگ ها بر لغاتِ کهن فارسی، و راهگشا بودنِ این فرهنگ ها در دستیابی به معانیِ اصلیِ واژه های متروکِ فارسی، بایسته است. فرهنگ عربی به فارسیِ انیس المعاشرین ، از مؤلفی ناشناس، از فرهنگ های بسیار گمنام و مهجور و ارزشمند است که در اواخر عصر ایلخانان تألیف شده است. این فرهنگ، فرهنگی موضوعی است که به چهار قسم تقسیم شده است و مجموعاً در 38 موضوع مختلف، در آن لغاتی گرد آمده است. از این فرهنگِ کهن، نسخه ای به تاریخ 704 ه.ق. برجا مانده است و تألیف آن شاید اندکی پیش از این تاریخ بوده باشد. این کتاب که تاکنون تصحیح و چاپ نشده است، به دلیلِ کهن بودنِ نسبی، شایسته تحقیقات بیشتر و انتشار است. در مقاله حاضر ضمن بررسی و تحلیلِ ساختار این فرهنگ، و بحث درباره شیوه فرهنگ نویسیِ مؤلفِ آن، و نیز شناسایی برخی از منابعِ مورداستفاده مؤلفِ آن، به ویژگی های ارزشمندِ آن نظیرِ لغاتِ نادر و تعریف های ویژه پرداخته شده است.

هدف پژوهش حاضر، بررسی یکی از منابعی است که برای درس «تاریخ زبان فارسی» از درس های رشته زبان و ادبیات فارسی نوشته شده است. برای این هدف، کتاب تاریخ تحلیلی زبان فارسی، تألیف حمیرا زمردی، انتخاب شده است. آیا مؤلف در هدف خود که آشنا کردن دانشجویان با تاریخ زبان فارسی است موفق بوده است؟ نویسنده مقاله حاضر به بررسی این کتاب و سنجش مطالب آن با استفاده از برخی دیگر از کتاب های این حوزه پرداخته است. در این بررسی ایرادات چندی به نظر رسیده است که می توان آنها را چنین برشمرد: اشکالات فراوانی در نگارش و نیز برخی ایرادات چاپی در این کتاب مشهود است، برخی از اطلاعات تاریخی درج شده در کتاب اشتباه است، این کتاب به دلیل کمبود اطلاعات موجب شکل گیری فهمی ناقص در خواننده می شود، و منابع مناسب و کافی در تألیف این کتاب استفاده نشده است و بخشهای مختلف این کتاب، برگرفته از تحقیقات پیشینیان است و نویسنده آن نقش چندانی در یافتن مطالبی که به نام خود آورده است نداشته است.

اثیر اخسیکتی، سخنگوی نامور سده ششم هجری قمری است که دیوان وی باری به سال 1337 و باری دیگر به سال 1398 خورشیدی منتشر شده است و دکتر عبّاس ماهیار نیز این دیوان را به عنوان رساله دکتری خود تصحیح کرده است. با توجّه به حوزه مطالعات و معلوماتِ عبّاس ماهیار و اینکه سالیان دراز در تحقیق و تصحیح این دیوان صرف عمر کرده بود، تصحیح وی از دیوانِ اثیر اخسیکتی ، کارِ تصحیح این دیوان را چندین پله ارتقا داده است امّا این تصحیح در زمان حیات وی منتشر نشد و در سال 1399 با ویراستاری حمیرا زمرّدی منتشر شد. مقاله حاضر، پژوهشی است در دیوان اثیر اخسیکتی بر مبنای چاپ اخیر و در آن سنجشی با دو چاپ دیگر نیز صورت پذیرفته است و با توجّه به مشکلاتی که در این چاپ ها به خصوص چاپ اخیر وجود دارد، ضرورتِ چاپ دوباره این دیوان به صورتی منقّح، مطرح شده است

کتاب حقیقه الحدیقه: گزینش و گزارش از تمام باب های حدیقه الحقیقه سنایی غزنوی، تألیف حمیرا زمردی، به قصد فراهم آوردن منتخبی از حدیقه الحقیقه سنایی غزنوی، به همراه توضیحاتی فراهم آمده است. آیا این کتاب در رسیدن به هدف خود که آشنایی دانشجویان و خوانندگان ادبیات فارسی با این اثر بسیارمهم ادب فارسی است موفق بوده است؟ نویسنده مقاله حاضر برای بررسی این کتاب به منابعی نظیر فرهنگ های فارسی، اصل متن حدیقه الحقیقه، آن دسته از متون قدیمی فارسی که حکایات مشترک با متن حدیقه دارد، کتاب های تفسیر و حدیث مراجعه کرده است تا میزان درستی و نادرستی متن و تعلیقات این کتاب را مشخص سازد. در این ارزیابی ایرادات چندی به نظر رسیده است که می توان برخی از آنها را چنین برشمرد: اشتباهات چاپی، نگارشی و ویرایشی فراوان به این کتاب راه یافته است، نقل بسیاری از ابیات سنایی به درستی صورت نگرفته است، آیات و احادیث و عبارات عربی در تعلیقات اشتباه ضبط و ترجمه شده است، برای برخی از ابیات سنایی غزنوی معنی نادرست نوشته شده است، و بسیاری از نکات ادبی متن بدون توضیح باقی مانده است.

تألیف آثاری به تقلید از گلستان سعدی، از همان روزگار نزدیک به تألیف این کتاب آغاز شد. یکی از آخرین آثار نوشته شده به تقلید از گلستان، شکرستان اثر علی محمّد منشی متخلص به حکیم است که در گذشته، زندگی وی در هاله ای از ابهام قرار داشت و برخی از محقّقین درباره وی به حدس و گمان روی آورده بودند. در این مقاله ضمن بررسی تحقیقات پژوهشگران پیشین، زندگی علی محمّد حکیم از خلال منابع عصر قاجار روشن شده است و در ادامه به بررسی سبک و محتوای کتاب شکرستان او و مقایسه آن با گلستان سعدی پرداخته شده است تا میزانِ پیروی وی از سبک سعدی روشن شود.

در سده هشتم هجری، مورخین ایرانی، کتاب های تاریخی فراوانی به زبان فارسی پدید آوردند. یکی از مهم ترین کتاب های تاریخی این عصر، کتاب مناهج الطالبین فی معارف الصادقین ، نوشته علاء قزوینی (ولادت: 726 یا 727ق- زنده در 782ق.) است. این کتاب، تاریخ از ابتدای خلقت تا سال 779ق. را در برمی گیرد. تألیف آن در سال 779ق. و به نام شاه شجاع مظفری پایان پذیرفته است. مناهج الطالبین تا کنون به چاپ نرسیده است. در این مقاله نگارندگان کوشیده اند اهمیت این کتاب را بنمایانند. بنابراین ضمن معرفی علاء قزوینی از خلال کتابش، ویژگی های محتوایی مناهج الطالبین فی معارف الصادقین را بیان کرده اند. در ادامه به برخی از ویژگی های ادبی و زبانی این اثر اشاره شده و سپس منابع علاء قزوینی در تألیف مناهج الطالبین بررسی و تأثیرپذیری وی از منابع پیش از خود نشان داده شده است. در پایان نیز به نسخه شناسی این کتاب پرداخته شده است.

به دلیل شاعر دوستی خاندان قاجار شاعران و تذکره نویسان بسیاری در سده سیزدهم زیسته اند که بعضاً آثار منحصر به فردی خلق کرده اند. دری شوشتری شاعر و تذکره نویس معاصر دولتشاه، فرزند فتحعلی شاه از جمله این نویسندگان بوده است . مهم ترین اثر وی تذکره « چمن سرور» است که جنگی موضوعی از اشعار است و غالباً اشعار سبک هندی از شاعران قرن 11 و12 را شامل می شود. این اثر تاکنون تصحیح نشده است . وی همچنین اثری با عنوان « اقبال نامه» در ذکر سادات مرعشی داشته که گویا از میان رفته است. کار دیگر او تنظیم و استنساخ « سفینه خوشگو» اثر بندر بن داس است. این مقاله به زندگی و آثار دری شوشتری و بویژه معرفی و نقد اثر مهم او « چمن سرور » می پردازد. پس از آن مختصری در مورد «سفینه خوشگو» و نقش وی در شکل گیری آن می آید و در پایان با بررسی نمونه اشعار و نثر دری، تصویری از وی به عنوان شاعر و نویسنده درباری ترسیم خواهد شد.