تشیع

کتب معروف به مزارات از منابع بسیار ارزشمند تاریخ محلی آذربایجان به ویژه تبریز به شمار می روند که بر محور مقابر مشایخ صوفیه نوشته شده اند. این منابع حاوی اطلاعات مهمی از وضعیت شهر می باشند.تبریز در خلال دوره ایلخانی به یکی از مراکز مهم جریان تصوف تبدیل شد و مدفن عرفا و مشایخ تا مدت ها موردتوجه وابستگان این طریقت ها بوده است. در پی پیروزی صفویان به مرور قرائت رسمی از تشیع جایگزین تشیع صوفیانه شد و موجبات افول تصوف را فراهم کرد. علل و عواملی همچون مخالفت با اندیشه های صوفیه، تخریب تدریجی مزارات به علت دشمنی و بلایای طبیعی موجب توجه و نگارش کتب مزارات تبریز شد. این کتاب ها به عنوان تنها منابع مکتوب حاوی اطلاعات از وضعیتاجتماعی، فرهنگی و ساختار شهر حائز اهمیت بسیاری می باشند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی تلاش دارد علل و مؤلفه های تأثیرگذار برنگارش کتب مزارات را موردمطالعه قرار داده پاسخی به سؤال اصلی بیابد: عوامل و زمینه های مؤثر بر تکوین و تداوم مزار نویسی شهر تبریز از میانه دوره صفویه تا اواسط عهد قاجار کدم اند؟ به نظر می رسد اهتمام به نگارش چنین منابعی در تبریز عمدتاً نتیجه تغییرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و افول طریقت های صوفیانه بوده است.

مهاجرت علمای شیعه از سرزمین بحرین به ایران و نقش آنان در ترویج تشیع ایرانیان ازجمله موضوع هایی است که از دیرباز مورد توجه پژوهشگران بوده است. این پژوهش با طرح این پرسش که علمای بحرینی چه نقشی در تشیع مردم ایران داشته اند بر آن است تا به روش توصیفی تحلیلی، این موضوع را در محدوده ی زمانی یادشده بررسی کند. یافته پژوهش نشان می دهد که علمای بحرینی با حضور در ایران، از طریق رونق دادن به مدارس دینی، تدریس و تربیت شاگردان، تألیف کتاب و رساله در مبانی مذهبی، برپایی نماز جمعه و جماعات و دیگر کنش های فرهنگی و تبلیغی، نقش مهمی در گسترش تشیع در ایران، به ویژه در نواحی جنوبی داشته اند.

سلسله باوندیان از مهم ترین سلسله های حاکم بر طبرستان است که بیش از هفت قرن در مقر اصلی خود، شهریارکوه، فرمان راندند. این سلسله طی این مدت به سه شاخه کیوسیه، اسپهبدیه و کین خوازیه تقسیم شدند. یکی از مهم ترین اقدامات شاخه اول باوندیان، کیوسیه، ضرب عبارت «علی ولی الله» بر روی سکه هایشان بود. ازاین رو مسئله اصلی در این پژوهش، بررسی علل و عوامل ضرب عبارت «علی ولی الله» بر روی سکه های باوندیان است. در این پژوهش با بهره گیری از منابع تاریخی و مطالعات سکه شناسی و با تکیه بر شیوه توصیفی تحلیلی، ضرب عبارت «علی ولی الله» بر سکه های باوندیان مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از این است که مضامین سکه های رستم بن شروین و مرزبان بن رستم در راستای مشروعیت سازی برای حکومت از دو سو تنظیم شده اند؛ به این ترتیب که از یک سو عبارت «علی ولی الله» و از سوی دیگر نام خلیفه عباسی درج شده است. می توان از دو جریان مشروعیت ساز سخن گفت: 1) کسب مشروعیت از خارج از قلمرو باوندیان. 2) کسب مشروعیت در داخل قلمرو باوندیان. به این ترتیب سکه ها به واسطه انعکاس عبارت «علی ولی الله» تصویری مشروع از رستم بن شروین همسو با باورهای مردم و اعتقادات مردم ارائه می کنند و همچنین در پی کسب مشروعیت از طرف خلیفه عباسی و امیر آل بویه بوده است.

ق درت چهره ه ای آش کار و نه ان متفاوتی دارد. در ای ن میان مطالعه چه ره پیدای قدرت ً در علم سیاس ت مطالعه این چه ره از قدرت از اقب ال بیش تری برخوردار اس ت و عموم ا دنب ال می ش ود، ام ا ب رای ش ناخت منط ق عم ل سیاس ی جوام ع مطالع ه چه ره پنهان ق درت می توان د بس یار کارآم د ظاهر گ ردد. نوش تار پیش روی می کوش د ق درت پنهان را در نگ رش ش یعی م ورد واکاوی ق رار دهد و ق درت نهفته در ب اور آخرالزمانی اندیش ه سیاس ی ش یعی را تجزی ه و تحلی ل نمای د. ای ن مهم ذی ل مطالعه ق درت پنهان ی محقق می گ ردد ک ه ب ه تح رک و کن ش سیاس ی آش کار منته ی می ش ود. واکاوی حرک ت ای ن س نخ از ق درت از ذهن/ب اور ب ه ک ردار روزم ره و کنش سیاس ی تالش ی اس ت ک ه ذیل مطالع ه ق درت غیب ت در این نوش تار به انجام می رس د. ق درت غیبت مت رادف با دولتی ذهن ی در درون اعض ای ی ک جامعه مؤمنانه اس ت که به مثابه ش کل آرمان ی زمامداری متص ور می گ ردد. ه م از ای ن روی می ت وان از آن تعبی ر به دول ت انتظار نمود. کوش ش م ا تحلی ل تاثیره ای ق درت باور ب ه امام معص وم غایب ب ه مثاب ه حاکم مش روع از یک س وی ب ر ذهنی ت سیاس ی و از س وی دیگ ر بر کنش های سیاس ی جامعه ش یعی اس ت. ای ن نوش تار ضم ن بهره گی ری از روش شناس ی پدیدارشناس ی و روش کتابخان ه ای ب ه ن گارش درآمده اس ت.

براساس پژوهشهای گروهی از مستشرقان واسلام شناسان، تأثیر اندیشه های هرمسی علاوه بر سنتهای دینی و فلسفی در غرب، در فرهنگ ایرانی و فلسفه اسلامی و برای نمونه در آثار شیخ اشراق نیز چشمگیر بوده و مطالعه دقیقتر در این زمینه میتواند افقهای جدیدی را در عرصه ادیان تطبیقی بگشاید. پژوهشهای هانری کربن در باب حکمت و معنویت ایرانی با رهیافت پدیدارشناسانه، به این مقوله نگاه خاصی داشته و به یک معنا، مقام هرمس و سنت هرمسی در رمزگشایی آثار وی در این زمینه نقش کلیدی دارد. وی در پژوهشهای خویش، اندیشه هرمسی را بمثابه مطلع و کلید فهم معنویت و حکمت مورد توجه قرار داده است. برای تبیین بهتر این موضوع، این نوشتار بر آنست تا پیرامون آیین هرمسی، رابطه و تعامل آن با تصوف و تشیع با تأکید بر آثار هانری کربن، گزارش و تحلیلی را عرضه دارد. بدین منظور مروری خواهیم داشت برساختار و مبانی سنت هرمسی، سپس تحلیلی در باب نسبت میان اندیشه» هرمسی با تصوف و تشیع از نگاه کربن عرضه17 خواهد شد و سرانجام رهیافت باطنی کربن که بن مایه اندیشه و رویکرد اصلی وی در سلوک علمی و معنویش میباشد، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

ائمه(علیهم السلام) درختان تناوری هستند که در بوستان تربیتی رسالت و نبوت رشد و پرورش یافته و به درخششی وصف ناپذیر دست یافته اند. و از این می ان، صادق آل البیت که محور این درخشش است، در راستای تبیین همه جانبه شریعت، امری را فرو نگذاشت و رهبری عقیدتی، مرامی، مسلکی، سیاسی و اعتقادی امت اسلامی را بر عهده گرفت. او برهان قاطع، صدیق واصل، مدافع جلالت و منزلت اهل بیت و اثبات کننده نقش بی بدیل آنان بود؛ شخصیتی که در ابعاد اخلاقی، معنوی، علمی، فقهی و سیاسی بی نظیر بود. او در گذر دادن شیعه، از تنگنا ها و بحران های تاریخی، با مهارتی وصف ناپذیر عمل نمود و این راه را با همه سختی ها و دشواری هایش طی نمود؛ اوصاف کریمه اش همچون سبقت در خیرات، زهد و پارسایی، مدارا با مردم و بالاخره جمیع خصایص عالی انسانی اش بر فضایلش می افزود و با این دستمایه گرانسنگ به تربیت شاگردان فراوان پرداخت و فقه شیعه را به اوج بالندگی رساند و پیشوایی و رهبری امت اسلامی و شیعی را با درایتی درخور به انجام رساند. همچنین به تبیین جایگاه امامت در تفکر دینی، ایجاد شبکه گسترده تبلیغاتی، سیاسی و ایدئولوژیک، و روشنگری در برابر معاندان و جریان های وابسته به دستگاه های ظلم و جور پرداخت و در این مسیر پیشاهنگ و پیشگامی بی نظیر بود. از قیام های تشکیلاتی شیعه، با سپر تقیه، پشتیبانی و حمایت نمود. درحالی که شاگردان پرشماری داشت، همچنان از کمی یاران در عین کثرت ظاهری، شکوه داشت. مخالفت دستگاه خلافت با آن وجود گرامی، در نهایت، بر شهادت آن وجود گرامی و دُردانه هستی منجر شد و در سال ۱۴۸ق. به آباء طاهرش ملحق گردید و جسم مطهرش در بقیع مدفون شد.

تاریخ نفوذ علویان و مهاجرت آنان به شبه قاره هند، با افسانه هایی در آمیخته؛ اما آنچه مسلّم است، اینکه در همان ابتدای قرن اول اسلامی، اهالی سند، کابل و هند پس از آشنایی با امیرالمؤمنین علی7 ، ارادتی عمیق به آن حضرت پیدا کردند؛ تا آنجا که بعضی از آنان با غلو درباره آن حضرت، پا را فراتر نهادند و این، آغاز تشیع در شبه قاره هند بود. در گیرودار ظلم و ستمی که به فرزندان اهل بیت: در دوره بنی امیه و به ویژه در حکومت بنی عباس پدید آمد، جمع کثیری از علویان، به دلیل پیشینه ای که اهالی شبه قاره هند در تشیع داشتند، به این مناطق مهاجرت کردند و با استقبال اهالی آنجا روبه رو شدند. به این ترتیب، علویان توانستند نفوذ معنوی و اجتماعی خود را در این مناطق بسط و گسترش دهند؛ تا جایی که این مهاجرت ها رو به فزونی نهاد و علویان، موفق به تشکیل دولت شیعی زیدی و شیعی اسماعیلی شدند.همین امر، تقویت پایگاه شیعیان در سراسر شبه قاره هند را در پی داشت و خود سبب مهاجرت گسترده علویان و اصحاب آنان به این مناطق، و همچنین رونق یافتن فرهنگ و آداب آنان در مناطق مذکور بود. شهرهای سند، مولتان و به طور عموم شبه قاره هند، نخستین خاستگاه علویان به شمار می رود و هجرت آنان از حجاز به این شهرها و سپس به شهرهای دیگر همچون کابل، بلخ، هرات، مرو، انبار، مکران، ماوراء النهر، سمرقند و سیستان، گسترش یافت و در نتیجه، در این مناطق خاندان های اثرگذاری در تاریخ اسلام پدید آمد. از این رو، در مقاله پیش رو، فقط به علویان ساکن حجاز که به شهرهای سند و مولتان و هند مهاجرت کردند، پرداخته شده است.

شخصیت ها از رهگذر آثارشان شناخته می شوند و هرچه نسبت آن آثار به پدیدآورنده صافی تر باشد، شناخت روشن تر صورت می گیرد. در آیینه آثار حکیم افضل الدین کاشانی معروف به بابا افضل که گاهی در رباعیاتش با تخلص افضل دیده می شود، آنچه بیش از هر چیز به عنوان روح فلسفه و عرفان افضل-الدین توجه خواننده را به خود جلب می کند، عنایت اکید و شدید وی به موضوع مبدأ و معاد و از این رهگذر، انس بی تردید وی به دنیای شگفت انگیز نفس انسانی است. آنچه از نوشته های این حکیم برآمده و در آیینه داوری بزرگان نیز انعکاس یافته، این است که وی عرفان و تصوف و حکمت را در جام ولایت علوی نوشیده و چنان که از برخی رباعیات منسوب به او برمی آید، وی شیعه اثنی عشری است. نوشته حاضر بدین موضوع پرداخته است.

از شخصیت های کم نظیر قرن ششم که در گسترش میراث حدیثی شیعه بسیار مؤثر بوده، بی شک سید ابوالرضا راوندی است. خدمات وی به میراث حدیثی شیعه را می توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: اول روایت میراث حدیثی گذشتگان و انتقال آن به آیندگان تا آنجا که وی به عنوان پل ارتباطی برای انتقال این میراث به آیندگان تلقی می شود. گاهی او به عنوان تقویت کننده اسناد انتقال این میراث به آیندگان و در برخی موارد او راویِ منحصربه فرد این میراث است که بی شک اگر او نبود، اکنون این میراث به دست ما نمی رسید. بخش دوم از خدمات سید ابوالرضا راوندی، شرح و تصحیح میراث حدیثی است؛ نسخه هایی از آثار کهن شیعه با اجازه سید ابوالرضا راوندی موجود است که او این آثار را در سفری که در سال 511 هجری به بغداد داشته، دریافت کرده است. در رهگذر این اقدام او کاشان را به محل آمدوشد محدّثان سایر حوزه های حدیثی، برای تصحیح کتب حدیثی مهم شیعه همچون أمالی سید مرتضی، شرح نهج البلاغه، خصائص الأئمه و تلخیص البیان سید رضی، رساله اهوازیه، کتاب من لایحضر الفقیه و أمالی شیخ صدوق تبدیل کرده است.  

امام علی(ع) جایگاه رفیعی در اندیشه های صوفیان دارد و یکی از نمودهای این جایگاه بلند، بازتاب سخنان ایشان در آثار آنان است. یکی از بزرگان طریقت، شیخ عبدالرزاق کاشانی (ت 650 تا 660 ۷۳۶ق)، میراث دار طریقه سهروردیه و اندیشه های ابن عربی است که ارادت خاص او به اهل بیت(ع)، به ویژه علی(ع)، در نوشته هایش بازتاب یافته است. مسئله اصلی مقاله، یافتن جایگاه امام علی(ع) در رسائل عبدالرزاق و ابعاد اثرپذیری وی از کلام ایشان است. حل این مسئله روشن می کند که در کلام کاشانی مثل دیگر بزرگان طریقت، بین تصوف و سنت امامان شیعه(ع) پیوندی ژرف است. مهم ترین نتایج پژوهش چنین است: رسائل کاشانی بسیار از سخنان امام علی(ع) اثر پذیرفته است؛ بیشتر نعت ها و اوصاف مربوط به امام(ع) در آثار کاشانی، شبیه کاربرد شیعیان از آن هاست و این نکته حاکی از این است که او یا شیعه است یا سنی دوازده امامی (آمیخته ای از تسنن و تشیع). همچنین مضامین احادیث امام(ع) در این رسائل متنوع است: خداشناسی، سلوک، اهل بیت و امام علی(ع)، حکومت، فتوت و... . رویکرد کاشانی به این احادیث غالباً استنادی و گاه به صورت تفسیر، ترجمه یا تأویل است. وی گاه احادیث را با تسامح صوفیانه در لفظ، سند و جز آن روایت می کند.

در این تحقیق به راهکارهای ایجاد وحدت میان شیعه و سنّی در تحکیم جامعه اسلامی خواهیم پرداخت. درباره عوامل تشکیل دهنده وحدت شیعه و سنّی دیدگاه های گوناگونی بیان شده است که در این تحقیق به بعضی از آن ها اشاره کرده ایم. بی گمان آیات و روایات اسلامی متعددی به مسأله وحدت اسلامی، پرداخته و راه های رسیدن به وحدت را نشان داده اند. اگر شیعه و سنّی وحدت داشته باشند، بدون شک دشمنان اسلام دیگر نمی توانند جنگ و خونریزی میان مسلمانان راه بیاندازند و این گونه جهان اسلام را پراکنده و مانند لشکر شکست خورده، سازند. تا جایی که بتوانند جهان اسلام را تحقیر و به مقدسات و شخصیت پیامبر اسلام و قرآن توهین کنند و سرزمین های مسلمان را در این گوشه و آن گوشه جهان اشغال و تصاحب کنند. یکی از نیازهای کنونی برای جامعه اسلامی، ارائه راهکار برای ایجاد وحدت بین شیعه و سنّی در تحکیم جامعه اسلامی است که محور اصلی تحقیق حاضر است. جامعه اسلامی، جامعه ای است که در همه امور خویش یک شریعت را حَکَم و داور قرار می-دهد و فقط به اسلام گرایش دوستی دارد.

هر پژوهش مطالعه بنیادی تاریخ اجتماعی علم و فرهنگ و اموزش و مذهب ایران در دوره انتقال در حوزه مطالعات شهری در مورد یک شهر در قرون وسطی است. یکی از ماندگارترین موارد تحقیقات شهر، شهر قم است. تاریخ شهر قم نمونه بارز شهرنگاری در قرون وسطی است که ویژگی های کالبدی شهر باستانی و قرون وسطی ودوره اسلامی را هم زمان در خود حفظ کرده است. این مهم با بررسی حوادث قم از اواخر دوره باستان تا پیدایش شهر اسلامی قم در قالب مطالعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی ،فرهنگی، علمی و آموزشی در کتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری(1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هجری (1381) صورت گرفت. این عناصر کالبدی و سنتی شهر را براساس کتاب تاریخ قم حسن قمی و مصادر تاریخی و جغرافیایی موید آن با توحه به پارادایم تاریخ محلی تحلیل و تبیین کرده است. عناصر اصلی تاریخ محلی تغییرات طبیعی و مذهبی و سیاسی و اقتصادی درکتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری تاریخ قم به شکل مبسوط در این پژوهش به کار رفته است. گزارش تاریخی این شهر بیان شهری است که در حال تغییر از بافت شهر باستانی به قرون وسطی قرارگرفت و سرانجام در طی فرایند ی سیاسی اجتماعی مذهبی و اقتصادی، فرهنگی و علمی شکل شهر از باستانی به اسلامی تبدیل شد. در کتاب فرایند شکل گیری شهر در قرون وسطی (1395) ایران در دوره انتقال از عصر باستانی به دوره اسلامی و کتاب تاریخ اجتماعی قم و مقاله اوضاع فرهنگی قم هنگام ورود حضرت معصومه (1384)، زمینه ها و عوامل مختلف به عنوان الگوی دگردیسی شهر باستانی به اسلامی بررسی شده است. تاسیس مکتب علمی شیعه امامیه در قالب مدارس علمی و آموزشی در زمینه های حدیثی، فقهی، کلامی، سیاسی، ادبی در زمینه ای از سیر تاریخی گردش قدرت در قم انجام گرفته است که با اقدامات عرب در فرایند ورود اسلام به قم در قرن نخست هجری شروع شده است و در روابط سیاسی اجتماعی فرهنگی در ادوار سیستم ارتباطی وکالت ائمه شیعه، والیان امویان، والیان و نقبای عباسیان، دولت های علویان طبرستان، ال بویه وال زیار و برخورد و ارتباطات عاصر عرب- ایرانی به تدریج استمرار پیدا کرده است و سرانجام در حدود 420با آغاز ضعف ال بویه عامل توسعه قم در نیمه قرن پنجم هجری دوره ای ممتاز از تاریخ ایران دوره اسلامی رقم خورده است که بخش کالبدی تاریخ تشیع در قم است. نقطه گردش تاریخی و اتکا در پیکربندی این بررسی تاریخی حادثه 182 هجری و استقرار بزرگترین خلیفه ها رون در نزدیکی قم برای کنترل بحران خراج و در واقع برای جلوگیری از تاسیس دولت و قدرت مستقل محلی در قم است. روند نحرکات سیاسی قم می توانست منجر به تاسیس دولت محلی در قم مانند دولت محلی طاهریان و صفاریان و ال سامان بشود تاسیس قدرت مستقل محلی در قم برای خلافت عباسی زیانبارتر از تاسیس فاطمیان در مصر بود و باعث از دست رفتن قدرت خلافت عباسی از سراسر ایران می شد، خلافتی که در گیر مسئله بیزانس و دول محلی بود. دیگر نقطه عطف و گردش تاریخی در قم، رویداد های 198 تا 203 است که با هجرت و وفات امام رضا و حضرت معصومه و تاسیس دو شهر مقبره ای در ایران شروع شد و زمینه و روند رو به توسعه آموزشی علوم شیعیان در قرن سوم و چهارم هجری را پی ریزی کرد که نقطه آغاز تشیع و پیدایی وضعیت فکری علمی اموزشی، فرهنگی و اوضاع احتماعی – سیاسی قم در قرون نخستین هجری بویژه چهار قرن نخست هجری است. این موقعیت در منطقه جبال ایران با مرکزیت قم با توجه به اقدامات والیان خلافت اموی و عباسی و دولت های ال بویه، زیاری و دولت علویان طبرستان و نفوذ آن ها در ری و حضور موثر نقبای قم در دستگاه های دولتی به تدریج بوقوع پیوست. فرایند فتح قم در قرن نخست هجری و وضعیت علمی آموزشی سیاسی اجتماعی اقتصادی و فکری و فرهنگی قم در فرون نخستین هجری و تاریخ تشیع در قم و.فاطمه معصومه و امام رضا و پیامدهای سفر آن ها به ایران و تاسیس مکاتب فکری شیعه امامیه در قم از ارکان اصلی کتاب یاد شده است. کتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری (1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هحری (1381) با عناوین مختلف ازجمله، اوضاع سیاسی و مذهبی قم در دو قرن نخست هجری و فرایند فتح قم در قرن نخست هجری و بررسی پیامدهای سفر امام رضا به ایران، اوضاع علمی و آموزشی شیعیان قم در قرون سوم و چهارم هجری, به عنوان رساله کارشناسی ارشد مورد انتحال قرار گرفته است .مسئله پژوهش تلقی قم به عنوان شهر در حال تغییر است و فرضیه پژوهش تاثیر مجموعه ای از عوامل فیزیکی - متافیزیکی در تغییر است. این عوامل درکتاب یادشده (1383) تحلیل و تبیین شده است، فرضیه این که فرایند دینامیکی این عوامل باعث دگردیسی قم از شهر باستانی به اسلامی است عامل اصلی فرایند یاد شده در قرن سوم هجری و ناشی از آثار وجودی امام رضا و فاطمه معصومه است. این عوامل به صورت پارادایمی ثابت می تواند تغییرفرهنگی –تمدنی ایران از دوره باستان به دوره اسلامی که مرحله ای اساسی در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران از ورود اسلام تا سقوط ال بویه است را به خوبی تحلیل و تبیین کند.

دولت آل بویه به دلیل تقید به آیین تشیع و نگاه مداراگرایانه نسبت به دیگر ادیان جامعه از جایگاه ویژه در تاریخ اجتماعی ایران برخوردار است. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که «الگوی تاریخی رابطه دین و دولت در ایران عهد آل بویه از چه منطق نظری پیروی می کند؟». در راستای این هدف، از روش مطالعه موردی و روش گردآوری اطلاعات اسنادی برای تطبیق الگوی مبتنی بر تجربه تاریخی با الگوهایی نظری طراحی شده ای استفاده می شود که شامل شش وجه قیصرپاپیسم، پاپ قیصریسم، دولت سالاری، روحانی سالاری، سکولاریسم و لائیسیسم است. با نمایش مصادیق واقعی هر یک از الگوهای نظری در دوره فرمان روایی حکم رانان آل بویه، سه دوره تهاجم، توازن و تدافع استنتاج شد که طی آن در دوره تهاجم شاهد تأسیس الگوی دولت سالاری، دوره توازن شاهد تثبیت الگوی دولت سالاری و دوره تدافع شاهد گذار از الگوی دولت سالاری به الگوی روحانی سالاری هستیم.

در زمان حکومت صفویه مذهب تشیع در شبه جزیره دکن گسترس یافت و برخی از سلاطین آن منطقه به دلیل اشتراک مذهب روابط سیاسی خوبی با دولت صفویه برقرار کردند. مهاجرت شیعیان ایرانی به دکن از نیمه قرن هشتم هجری قمری افزایش چشمگیری داشت و در قرن دهم و یازدهم هجری قمری به اوج خود رسید. یکی از مهاجرانی که نقش تعیین کننده ای در تحکیم روابط سیاسی نظام شاهیان با دولت صفویه داشت، «شاه طاهر» بود. هدف از پژوهش حاضر، بررسی نقش شاه طاهر و عوامل این ارتباط و تأثیر و تأثرات آن در دو دولت است. نگارندگان با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به روش پژوهشی و کتابخانه ای می کوشند تا نقش شاه طاهر را در رواج مذهب تشیع و تحکیم روابط سیاسی بین دو دولت تبیین کنند. پرسش مهمی که در این تحقیق عنوان می شود این است که دیوانسالاران ایرانی از جمله شاه طاهر چه نقشی در تحکیم روابط نظام شاهیان با دولت صفویه داشتند؟ اگرچه نظام شاهیان در ابتدا برخلاف عادل شاهیان و قطب شاهیان ارتباطی با ایران و خاندان صفویه نداشتند و درواقع از مهاجران ایرانی که به جنوب هند مهاجرت کردند، نبودند؛ اما با وجود این مهاجرت شاه طاهر باعث ایجاد و توسعه روابط سیاسی و فرهنگی آن ها با صفویه شد. اگرچه دولت نظام شاهی نسبت به دیگر دولت های شیعه مذهب جنوب هند با تأخیر قابل توجهی به مذهب تشیع گروید، اما طرز تلقی آنان از تشیع به صفویان نزدیک تر بود و همین نکته موجب ارتباط خاص حکومت صفوی در دوره شاه طهماسب با حکومت نظام شاهی گشت. بنابراین می توان گفت که عامل مذهب نقش کلیدی در تحکیم روابط صفویه با نظام شاهیان ایفا می کرد و سبب ساز این نزدیکی مذهبی، دیوان سالار ایرانی شاه طاهر بود. درواقع مهاجرت دیوان سالاران ایرانی به جنوب هند سبب گسترش تشیع در این منطقه شد و شاه طاهر نیز با تأثیرگذاری بر پادشاه نظام شاهیان سبب رسمی شدن مذهب تشیع در این منطقه و آغاز تحکیم روابط میان صفویه و نظام شاهیان شد.

یکی از دوره های مهم و حساس تاریخ شیعه، عصر سلجوقی است که به سبب تغییر حاکمیت و جایگزین شدن دولت سنی مذهب به جای دولت شیعی آل بویه، وضعیت شیعیان دگرگون شد. تصور می شود با روی کار آمدن سلجوقیان که پایبندی عمیقی به مذهب اهل سنت و خلافت عباسی داشتند می بایست عرصه برای فعالیت شیعیان تنگ و آنان به حاشیه رانده شده باشند؛ اما برخلاف این تصور، در عصر سلجوقی بخصوص در نیمه دوم آن، مراکز شیعه نشین توسعه یافتند و نهادهای علمی و آموزشی و به تبع آنها فعالیت های علمی و پژوهشی، نه تنها دچار خلل و نقص نشدند، بلکه با عملکردی چشمگیر به کار خود ادامه دادند. در این مقاله به این مسئله پرداخته می شود که علل حفظ و تداوم تشیع و فعالیت های آن در این دوره چه بوده است؟ به نظر می رسد که عوامل اصلی در تداوم تشیع، اهتمام به توسعه علمی و آموزشی، پایبندی به اصول، توأم با رعایت اعتدال و تقیه، و حضور در مناصب اجرایی و سیاسی بوده است که در نتیجه با از میان رفتن دولت مقتدر شیعه مذهب آل بویه، خللی در جامعه شیعه و رهبری علمی آن پدید نیامده است.

تحولات اخیر جهانی و منطقه ای نشان می دهد که ایران نباید درباره سرنوشت شیعیان بی توجه باشد و لازم است در این زمینه به نقش آفرینی بپردازد. با نگاهی ژئوپلتیکی به مسائل ایران و تشیع، مشخص می شود هر اقدامی در ایران به عنوان کانون مذهب شیعه جوامع شیعی را که به حوزه نفوذ ایران تعلق دارند، متاثر می کند. هدف این مقاله، بررسی روندهای حاکم بر آینده جهان تشیع است. در این مقاله از روش تحلیل روند استفاده شده است و روندهای اجتماعی، اقتصادی، فناورانه و سیاسی حاکم بر جهان شیعه مورد بررسی و تجزیه وتحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از بررسی روندهای کنونیِ اقتصادی، فناورانه، سیاسی  و اجتماعی در جهان به ویژه در کشورهای اسلامی مبین ورود به عصر تغییرات ژرف و شگرفی است و خبر از شکل گیری و ایجاد جغرافیای نوپدید تشیع می دهد. روندهای کلیدی در جهان شیعه از تغییر قدرت های اقتصادی تا افزایش جمعیت در آنها، از ظهور رسانه های جمعی و گسترش شبکه های اجتماعی تا تغییر شکل ساختارهای سیاسی همه اینها ممکن است آینده شیعه در غرب آسیا (خاورمیانه) و جهان را به نحوی پیچیده و غیرقابل پیش بینی رقم  بزند.

نوروز بر نخستین ماه سال خورشیدی اطلاق، و در قالب جشنی باشکوه در ایران پیش از اسلام برگزار می شده است؛ پس از اسلام، در دوران بنی امیه و به خصوص در عهد بنی عباس، نوروز، جانی دوباره یافت تا اینکه در عصر صفوی، به عنوان عصر بازیافت وحدت ملی ایران پس از اسلام، به شکوه سابق خود دست پیدا کرد؛ هدف موردنظر این پژوهش تبیین چیستی و چرایی پیوند میان جشن باستانی نوروز با آموزه های شیعی به خصوص جشن غدیر در عصر صفوی است؛ هدفی که پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی - تحلیلی به دو پرسش پیرامون آن پاسخ دهد:  1- شواهد پیوند نوروز با  غدیر در عصر صفوی چیست؟ 2- چرا در عصر صفوی نوروز با آموزه های شیعی مقارن سازی شد ؟     شواهد پیوند میان نوروز و غدیر در عصر صفوی را می توان در برخی مصادر حدیثی، سفرنامه ها و نوروزنامه هایی که در آن دوران تألیف شد ریشه یابی نمود. این مقارن سازی تلاشی بود از سوی حکومت صفویه به منظور گسترش تشیع میان ایرانیان، مقابله با دولت سنی مذهب عثمانی، بهره مندی از هدایای نوروزی و استحکام نوروز.

امام رضا (ع) همزمان با شروع قرن سوم هجری وارد ایران شد. از سال 12 هجری قمری فتوحات اسلامی در ایران شروع شد و همزمان به ویژه در دوران خلافت امیرالمومنین علی (ع) مردم با خاندان آل بیت (ع) آشنا شدند و انس گرفتند و تشیع در این سرزمین نفوذ یافت. مناطقی مثل مدائن، قم و خراسان اولین مناطقی بودند که در همان سده اول هجری به تشیع گرایش پیدا کردند. در اینجا این سؤال مطرح است که ورود امام رضا (ع) به ایران چه تأثیری در گسترش تشیع در بین ایرانیان داشت. به طور یقین تأثیر فرهنگ را در عقیده ملت ها را نمی توان انکار کرد. مردمی که تمدن اصیل و فرهنگی عمیق دارند به طور نسبی قدرت تمیز و تشخیص بیشتری از بقیه دارند و این خود عامل مهمی برای پذیرش آیین تشیع در ایران بود. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که ورود امام رضا (ع) تأثیر زیادی در گرایش ها و نگرش های اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان داشت؛ زیرا شخصیت علمی، معنوی و شیوه های اخلاقی و رفتاری امام رضا (ع) و تعاملات ایشان با مردم زمانی که در خراسان بودند نیز این تأثیر را دوچندان می کرد.

نظریه ی دریافت با تأکید بر تأثیر ساختار و پارادایم جامعه بر گرایش ها و افق انتظارات خوانندگان یک اثر در طول زمان به بررسی تفاوت دریافت های خوانندگان در تداوم حیات اثر ادبی می پردازد. باتوجه به اهمیت غزلیات حافظ به عنوان شاهکاری ادبی در تمامی ادوار تاریخی ایران، این مقاله در نظر دارد با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای به بررسی و تحلیل تفاوت های دریافت در دو شرح حافظ که در دو زمان مختلف و با افق انتظارات متفاوت بر غزلیات حافظ نگاشته شده اند، بپردازد. بررسی ها نشان می دهد که نقد نیازی به عنوان نخستین شرح بر حافظ در قرن نهم باتوجه به پارادایم دنیاگریز جامعه ی تیموری در افقی عرفانی حافظ را فهمیده است و لطیفه ی غیبی در قرن دوازدهم، در پارادایم دنیاگرا و شیعی کلامی جامعه ی صفوی، متأثر از میراث خوانش های قبلی تلاش کرده است که حافظ را عرفانی شرح کند؛ اما افق انتظارات عصر صفوی، برداشت های شیعی و کلامی را در شرح دارابی پررنگ تر کرده است. این تلفیق افق ها در انتصاب ماهیت پیر و مرشد به ائمه و امامان عصر در لطیفه ی غیبی مشهود است.      

آینده پژوهی به عنوان یک فرارشته با پیشرفت روزافزون علم و فناوری اهمیت بسزایی پیدا کرده است. درهمین راستا در میان متفکران دینی در این حوزه، بررسی آینده اندیشی ازمنظر ادیان مختلف و استخراج اصول و مبانی ساخت آینده ازمنظر آنها بسیار حائز اهمیت خواهد بود. به همین علت، به عنوان یک آینده پژوه شیعه، برای شناخت صحیح، جامع و مانع از آینده اندیشی ازمنظر مکتب تشیع، نیاز به شناخت این مبحث درمیان دیگر مکاتب اسلامی می باشد که دراین میان مکتب معتزله یکی از اصلی ترین مکاتب است. در مکتب معتزله، اصولی مانند توحید، عدل، وعد و وعید، منزله بین المنزلتین، حسن وقبح عقلی و امر به معروف و نهی ازمنکر، پایه های این تفکر را ساخته است. در این مقاله تلاش شده است با استفاده از روش تحلیل اسنادی به سه مقوله امامت، سیاست و تعلیم وتربیت که از اهم امور در ساخت آینده ازمنظر معتزله هستند، پرداخته شود. دراین بین طرز نگاه به موضوع امامت، جایگاه و میزان بحث اختیار انسان و نحوه برخورد با موضوع امر به معروف و نهی ازمنکر از مهم ترین تفاوت های مکتب معتزله با تشیع است که در ساخت آینده اندیشی ازمنظر این دو مکتب، نقش آفرینی کرده و اختلاف دیدگاه آنها را با یکدیگر رقم خواهد زد.