بغداد

بغداد، مرکز خلافت عباسی در قرن ششم و هفتم ق با مراکز علمی و فرهنگی، حضور علماء و دانشمندان، تضارب آرا و عقاید مذهبی، جنب و جوش علمی، تاریخ درخشانی را در حوزه فرهنگی رقم می زد. در این میان، تصوف نیزگسترش یافت و با حضور مشایخ صوفیه در رباط ها هیأت منظمی به خود گرفت. اینکه تصوف هویت یافته در رباط های بغداد تحت تأثیر کدام متغیرها بوده است، بررسی ها حاکی از نقش حمایتی خاندان خلافت، کارگزاران دولت و فقهای شافعی و مشایخ صوفی در بنای رباط ها و نقش تعلیمی فقها و محدثان شافعی، حنفی و حنبلی در جهت دهی آموزه های تصوف و حضور فعال زنان در تعلیم و اداره رباط ها است. فاصله گرفتن تصوف از مدار اصلی و سوگیری آن به سمت عامه، علمای قشری مذهب و سیاست مداران نیز پی آمد شرایط حاصله است. همچنین تأثیر مکتب خراسان و مهاجرت مشایخ و علاقمندان تصوف از ایران و خراسان به بغداد و بالعکس زمینه تعامل این دو مشرب صوفیانه بر مدار شریعت را بیشترفراهم نمود. مقاله حاضر که با روش توصیفی تحلیلی تنظیم شده، بررسی وضعیت تصوف را در بغداد با محوریت رباط ها و مشایخ پی جویی خواهد نمود.

شناخت علمی ادیان ، از مظاهر تفکر اسلامی و از جمله نمونه های کاربرد عملی علم به مفهوم ساینس( science ) در تمدن اسلامی است زیرا تاریخ و تمدن اسلامی در واقع ترکیب تاریخ و تمدن ملل مختلفی است که در سراسر امپراطوری اسلامی از اسپانیا تا جنوب شرقی چین با اشکال مختلفی از فرهنگ و تمدن و دین و رنگ و اعتقادات و آداب و رسوم زندگی می کردند و شناخت علمی ضرورت طبیعی چنین تمدنی بوده است ، و ادوار تاریخ تمدن اسلامی نشان می دهد ، با وجود موارد بسیاری از درگیری فرقه ای و نژادی و ردیه نویسی ، الگوهایی نظری و عملی برای همزیستی مسالمت آمیز ملل در جوامع اسلامی ارایه شده است و از جمله علل شکوفایی تمدن اسلامی، تاسیس نهادها و تشکیلاتی برای تامین رفتارهای مبتنی بر هم زیستی مسالمت آمیز بین ملل بوده است. در تاریخ اندیشه اسلامی مبانی نظری، هم زیستی مسالمت آمیز به طور مبسوط د ر رویکرد تاریخی و تمدنی قران به پراکندگی جغرافیایی ادیان آمده است و در سیره ، رویداد تمدنی تاریخ جهان ،احتجاجات امام رضا با ملل و نحل ،نمونه متمایزی از منطق گفتگو با اثر وجودی ولایت امام است که همچنان آتشی افروخته در مناظرات بین الادیانی و روابط مسالمت آمیز با اهل کتاب است که هم زمان با تاسیس بیت الحکمه در بغداد و پذیرش و ترجمه و توسعه تمدن یونانی و سریانی و ایرانی و هندی است که با گفتگو و تعامل و تبادل مسالمت آمیز اسلام با ملل مختلف مسیحی ، زرتشتی ، یهودی و هندو ئیزم همراه بود و نتایج مثبت تمدنی داشت و محصول آن پیدایش تمدنی جوان و نوین از ترکیب تمدن های پیر باستانی بود،مورخان تاریخ تمدن جهانی مانند سارتن و دورانت و توین بی ، زمینه فرهنگی زندگی مسالمت آمیز بین پیروان ادیان ر ا که اسلام در قرون وسطی ایجاد کرد را عامل حرکت تاریخ و تمدن بشری دانسته اند . پژوهش حاضر توصیه های تاریخی به همزیستی مسالمت آمیز را که منجر به علم دین شناسی و پیدایش علم ملل و نحل به مفهوم ساینس در تمدن اسلامی شد را بررسی کرد ه است ،علمی که همواره می تواند عامل گفتگو وتعامل و زمینه نظری رفتار مسالمت آمیز بین ملل باشد .میراث مکتوب دین شناسی نشانه رفتار تئوریک برای فهم ادیان و بخشی از سیره علمی در تمدن اسلامی است ، بویژه در شهرهای مسیر بازرگانی راه ابریشم از کانتون تا بلنسیه ،راه اتصال شرق و غرب جهان و مثل اعلای هم زیستی پیروان ملل در طول تاریخ جهان است ، در ادوار تمدن اسلامی بویژه در عهد دولت فاطمیا ن در شرق و موحدان در غرب، هم زیستی ملل در شهرهای مصر وشام و آندلس و اسپانیا دوره اسلامی بویژه قاهره و اشبیلیه پیشرفت کرد زیرا ملل مختلف مسیحی و یهودی و مسلمان با فرهنگ ها و مذاهب مختلف در آن جا زندگی می کردند و محی الدین عربی آندلسی و ابن رشد مشاور خلیفه موحدی تلاش کرد ند تا الگوهایی نظری برای همزیستی ادیان ارایه دهند ، این روابط ادیان در محدوده شهر های مدیترانه غربی در سواحل افریقیه در دوره دولت حفصیان و بویژه در سیسیل عهد فردریک دوم ، شدت گرفته است . با سقوط آندلس ونابودی جوامع اسلامی آن جا که نماد تجربه تاریخی بشر در هم زیستی ادیان بود ، اشکال جدیدی از برخورد و شناخت ادیان در زیر سایه استعمار پرتغال و اسپانیا وانگلیس که جهان را بین خود تقسیم کردند، شکل گرفت و اما در شرق با ورود سلاجقه و اتابکان و دول صلیبی و ممالیک ، شناخت و تقریب نظری ادیان کاهش پیدا کرد ولی در ادوار مغولان و ایلخانی ایران و عهد صفویه شناخت و مطالعات مربوط به هم زیستی ادیان رونق گرفت،در اصفهان پایتخت پر تسامح سلطنت صفویان که ملل مختلف در آن زندگی می کردند ، با وجود نهضت ردیه نویسی در شرق و غرب جهان ،آثار آکادمیک بسیاری برای شناخت و همزیستی مسالمت آمیز ادیان تولید شد در آثار فلسفی و عرفانی ملاصدرا ، به شیوه محی الدین و مولانا ، ادیان ، فهم های متفاوت از حقیقت واحد است، عملیات شناخت ادیان در دوره معاصر و قاجار با قبض و بسط بیشتری در قالب نخستین برخوردهای فرهنگی سیاسی و نظامی و تحقیقات شرق شناسی و مقتضیات مربوط به مدرنیسم ، استمرار پیدا کرده است . تا کنون الگو های متفاوتی از گفتگو و هم زیستی مذاهب و فرهنگ ها ارایه شده است .سوال پژوهش حاضر این است که آیا امروزه فقط قدرت پول است که در الگوی جدید راه ابریشم ملل با ادیان مختلف را مجبور به هم زیستی مسالمت آمیز کرده است یا هنوز علائق و ارزش های علمی در قالب فلسفه های مضاف دین می تواند فعال باشد و آیا الهیات جهانی برا ی روابط مسالمت آمیز بین ادیان در آینده وجود دارد؟

از شخصیت های کم نظیر قرن ششم که در گسترش میراث حدیثی شیعه بسیار مؤثر بوده، بی شک سید ابوالرضا راوندی است. خدمات وی به میراث حدیثی شیعه را می توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: اول روایت میراث حدیثی گذشتگان و انتقال آن به آیندگان تا آنجا که وی به عنوان پل ارتباطی برای انتقال این میراث به آیندگان تلقی می شود. گاهی او به عنوان تقویت کننده اسناد انتقال این میراث به آیندگان و در برخی موارد او راویِ منحصربه فرد این میراث است که بی شک اگر او نبود، اکنون این میراث به دست ما نمی رسید. بخش دوم از خدمات سید ابوالرضا راوندی، شرح و تصحیح میراث حدیثی است؛ نسخه هایی از آثار کهن شیعه با اجازه سید ابوالرضا راوندی موجود است که او این آثار را در سفری که در سال 511 هجری به بغداد داشته، دریافت کرده است. در رهگذر این اقدام او کاشان را به محل آمدوشد محدّثان سایر حوزه های حدیثی، برای تصحیح کتب حدیثی مهم شیعه همچون أمالی سید مرتضی، شرح نهج البلاغه، خصائص الأئمه و تلخیص البیان سید رضی، رساله اهوازیه، کتاب من لایحضر الفقیه و أمالی شیخ صدوق تبدیل کرده است.  

سده های چهار و پنج هجری، مقارن با عصر استیلای خاندان بویه بر دستگاه خلافتِ بغداد است. این خاندانِ شیعی علاقه زاید الوصفی به نشر دانش در ممالکِ تحت سلطه خود داشتند و تمام تلاش خویش را مصروفِ حمایت از دانشمندان و ترویج علوم کردند. مهم ترین نمودِ این رفتار را در بغداد -به عنوان مرکز خلافت اسلامی- می توان دید، امیران و وزرای این دولت با توجّه ویژه به ارتقای دانش در تمام زمینه ها و حوزه های شناخته شده آن روزگار توانستند با شدّتی بیشتر، تکاپوی علمیِ صورت گرفته در عصر هارون و مأمون عبّاسی را تجدید نمایند و با روحیه رَواداریِ علمی و اعتقادی، دارالعلم ها را به عنوان ادامه تاریخی بیت الحکمه و خزانه الحکمه، به مکانی امن برای پژوهش و تحصیل و تدریسِ دانشمندان مبدّل کنند. در این میان برخی از مراکز همچون «دارالعلم شاپور» به همّت بانیِ فاضل و متولّیانِ دانشمندش به مکانِ مناسبی برای گردهماییِ مهم ترین دانشمندانِ آن روزگار مبدّل شد که علاوه بر بحث و مناظراتِ علمی، ارزشمندترین تألیفات خویش را در کتابخانه مفصّل آن مرکز، در دسترس جویندگان علم و دانش قرار داده بودند. از جمله دانش هایی که توانست به مدد ساختارِ اداری و علمیِ دارالعلم شاپور مجالی برای ارتقا و تکامل بیابد دانش پزشکی است که کثرتِ کتاب های محفوظ در آن مرکز و به ویژه وقفِ آثار مهمّ طبّی پزشکان بزرگ آن روزگار اهمّیتی مضاعف بدان بخشیده بود. پژوهش حاضر، تلاشی است جهت بازنمایاندنِ نقشِ پررنگِ کتابخانه «دارالعلم شاپور» در گسترش دانش ها، به ویژه علم طبّ در سده های چهار و پنج هجری.

بررسی تاریخ اجتماعی جوامع گذشته، ما را به کشف نوع زندگی اقوام و گروههایی از مردم سوق میدهد که در صف حکام و نخبگان سیاسی جامعه قرار ندارند. این کشف لایههای نهان، صرفاً با شاخصبندی مؤلفههای تاریخ اجتماعی امکانپذیر است. پژوهش پیشرو، با بررسی مؤلفههای تاریخ اجتماعی شیعیان امامیه بغداد از عصر غیبت صغرای امام مهدی؟عج؟ تا افول دولت آلبویه، وضعیت اجتماعی این طیف مذهبی خاص را مورد مداقه قرار میدهد. مؤلفههایی همچون: حِرف و مشاغل، مراسم مذهبی، ارتباط شیعیان با اهلسنت و محافل علمی و آموزشی. تحقیق پیش رو، شناخت بهتری از عوامل موثر بر سبک زندگی شیعیان بغداد در این بازه زمانی به ما ارائه میدهد. عواملی چون غیبت امام؟عج؟، حضور وکلای اربعه و نیز قدرتگیری دولت شیعی آلبویه بر سبک زندگی شیعیان تأثیرگذار بوده است.

محلات شهری با ویژگی های خاص خود در دوره اسلامی متأثر از عوامل متعددی تشکیل می شدند. یکی از مهم ترین این عوامل، افتراق یا اتحاد مذهبی ساکنان یک محله با بازاریان و متولیان مذهبی در محلات شهری بود. به بیانی بهتر پیروان هر مذهب در محله خاص خود زندگی می کردند و محل زندگی آن ها با محل کسب وکار پیشه وران و صاحبان حرف هم مذهبشان، وحدت جغرافیایی داشت. نزدیکی پیشه وران با محافل و متولیان مذهبی در شهرها در کنار برخی دلایل دیگر، منجر به آن شد که به طور مستمر نقش مذهب در مناسبات اقتصادی و فرهنگی پیشه وران، برجسته تر و پررنگ تر شود. به تبع همین مسئله، صف بندی های مبتنی بر عامل مذهب، در محلات مختلف و بازارهای آن ها تشکیل شد و کم کم دامنه عملی به خود گرفت. این تنازعات فرقه ای در طول زمان، نتایج زیان بار اقتصادی و جانی فراوانی به ویژه برای پیشه وران به عنوان مهم ترین نهاد اجتماعی آن عصر به بار آورد. با توجه به اهمیت این مسئله در اقتصاد جوامع اسلامی، پژوهش حاضر بامطالعه موردی شهر بغداد به ویژه محله کرخ آن به دنبال پاسخ به این پرسش است که منازعات مذهبی چه نقشی در تضعیف اقتصادی و سیاسی پیشه وران بغداد در قرون چهارم و پنجم هجری در مقابل حکومت داشته است؟ فرضیه پژوهش حاضر این است که منازعات فرقه ای در بغداد به دلیل آتش سوزی بازارها، کشتار نیروهای ماهر پیشه ور و غارت مغازه ها و اموال پیشه وران موجب تضعیف اقتصادی طبقه بازاریان و نابودی برخی کسب وکارها شده است که درنهایت این عوامل موجب تضعیف پیشه وران در مقابل حکومت نیز شده است. این پژوهش درصدد است با رویکردی توصیفی تحلیلی، به واکاوی داده های تاریخی پیرامون نقش منازعات مذهبی در تضعیف اقتصادی پیشه وران بغداد در قرون چهارم و پنجم بپردازد.

محمدرضا بارانی [1] هنگامه کارگر [2] چکیده استقرار حاکمیت آل بویه بر بغداد در قرون چهارم و پنجم قمری، زمینه ساز روندی از درگیری های نظامی و مذهبی با عملکرد تأثیرگذاری رقابت های مادی نظامیان (ترک و دیلم) بر درگیری های مذهبی (شیعیان و اهل تسنّن) در جامعه شد. در این میان ، عیاران به بازوهای عملیاتی نیروهای نظامی تبدیل شدند. در نوشتار حاضر تلاش شده است با بررسی تأثیر عوامل زمینه ساز سیاسی بر فعالیت عیّاران در درگیری های نظامی و مذهبی ، جایگاه این گروه در این درگیری ها تبیین شود. گزارش های تاریخی گواه آن است که حاکمیت سیاسی بغداد با رویکرد مذهبی شیعه گرایانه، زمینه ساز سه دوره متفاوت برای فعالیت عیاران بوده است. بر این اساس، در بازه زمانی 334-367 ق. عیّاران در پیوستگی با روند درگیری های نظامی و مذهبی بوده اند، اما پس از دوره رکود فعالیت آنها طی سال های 367 -379 ق، قدرت گیری دوباره این گروه در سال های 379 -447 ق. با استقلال نسبی از روند درگیری های یادشده همراه بود و عیّاران در این دوره مسیر خویش را با فعالیت هایی چون غارت های مستقل از درگیری های نظامی و مذهبی، هماوردی با نیروهای نظامی و نقش آفرینی در ساختار حکومتی آل بویه در پیش گرفتند. واژه های کلیدی : آل بویه، بغداد، عیّاران، رقابت های نظامی، درگیری های مذهبی [1] . استادیار گروه تاریخ دانشگاه الزهراء(س)، تهران m.barani@alzahra.ac.ir [2] . کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه الزهراء(س)، تهران h_kargar88@yahoo.com

با ظهور حاکمیت عباسیان در بین النهرین و بنای بغداد به عنوان دارالخلافه، اهمیت سیاسی و اقتصادی آن منطقه به طور محسوسی رشد یافت. این شهر از اواسط سده دوم ق به یکی از مراکز عمده تحولات اقتصادی جهان اسلام تبدیل شد و با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص (مرز اتصال بین دو جهان شرق و غرب) جایگاه ممتازی در عرصه تجارت و بازرگانی کسب کرد. سؤال اصلی پژوهش این است که چه دلایل و زمینه هایی سبب گسترش و رشد تجارت بغداد در دوره اول خلافت عباسی شد؟ این تحقیق به روش تاریخی، در تحلیل و تبیین چگونگی برآمدن بغداد به عنوان یکی از کانون های مهم تجارت در این دوره می پردازد. یافته های پژوهش حاکی است که نقش موقعیت جغرافیایی و سیاسی بغداد و عبور راه های تجاری (خشکی و دریایی) شرق و غرب جهان اسلام از بین النهرین با مرکزیت آن و ایجاد امنیت و تأسیسات رفاهی سبب رشد و شکوفایی تجاری آن شهر شد. با توجه به کارکرد تجاری بازرگانی بغداد، این شهر نقش مهمی در گستره تمدن دوره اسلامی در عرصه های کشاورزی، صنعت، آموزش و علوم ایفا کرد.

زنان کاتب در عصر عباسی در صحنه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشارکت فعال داشتند. پژوهش حاضر با واکاوی زنان کاتب عراق و به ویژه بغداد در عصر چهارم خلافت عباسی (۴۴۸-۶۵۶)، به دنبال پاسخ به این سؤال است که آنها چه نقشی در تحولات فرهنگی و توسعه علوم و فرهنگ اسلامی داشتند؟ این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهدکه زنان کاتب و خوشنویس در این دوره از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. آنها در گسترش علوم و فرهنگ اسلامی به ویژه علوم دینی و نقلی مانند حدیث، وعظ، خطابه و فقه نقش بیشتری داشتند و بسیاری از علما و مشاهیر در محضر درس آنان حضور یافتند. زنان کاتب اجازه نقل حدیث را برای شاگردان صادر می کردند، به طوری که تعدادی از شاگردانشان بعدها در زمره مدرسان نظامیه بغداد درآمدند. برخی از زنان در هنر خوشنویسی استاد بودند و شاگردان مشهوری در این زمینه تربیت کردند. آنها به سبب خط زیبایشان، اَمالی دانشمندان مختلف را برای دیگران می نوشتند و چه بسا از این راه امرار معاش می کردند. زنان کاتب و خوشنویس به دربار خلافت عباسی نیز نفوذ داشتند و نامه ها و توقیعات آنها را می نوشتند. آنها خوشنویسی را به درباریان آموزش می دادند. تعدادی از زنان کاتب، دیوان شاعران بزرگ را می نوشتند و یا خود شعر می سرودند و از این جهت به گسترش شعر و ادب عربی کمک می کردند. اهمیت و تقدس قرآن کریم ، زنان کاتب را به استنساخ، تذهیب و تفسیر قرآن در سطح وسیع تشویق کرد. برخی از زنان کاتب شیعه نیز در این دوره در نشر و ترویج علوم شیعی نقش مؤثری داشتند.

پرسش از عامل های گوناگونیِ جسمانی و روحانی دسته های مردم پیشینه ای کهن دارد و سراغ آن را در جهان باستان می توان گرفت. در کتاب های طبی و نیز جغرافیایی-تاریخی جهان اسلام نیز بدین پرسش پرداخته شده و عامل های طبیعی-جغرافیاییِ گوناگونیِ مساکن/خاک ها، میاه/آب ها و أهویه/هواها و دوری و نزدیکی خورشید و زاویه تابش آن در ویژگی های خَلقی و خُلقی مردم تأثیرگذار دانسته و علت گوناگونی آن ها در میان مردم شمرده شده است و در این میان هوا ویژه ترست که در کتاب های طبی بیش تر در بحث «سته ضروریه» حفظ الصحه از آن سخن رفته است. این نوشتار پس از پژوهش کوتاه این عامل ها در برخی از میراث مکتوب کهن و میانه جهان اسلام، به بررسی ویژگی های خَلقی و خُلقی مردم بغداد، پایتخت علمی، فرهنگی و سیاسی جهان اسلام در سده هایی دراز (از پدیداری تا سقوط) در نسبت سرزمین شان در برخی آثار تاریخی-جغرافیایی آن قرن ها می پردازد. آشکارا اندیشمندان و دانشمندان جهان اسلام بی آن که دچار جبر جغرافیایی شوند، گوناگونی مردمان را با عامل های طبیعی-جغرفیایی یادشده تبیین کرده اند.

زمانی که ایران توسط اعراب فتح شد، بسیاری از قبایل و طوایف عرب، در شهرها و روستاهای ایران اقامت کردند. فهرستی از آنها را یعقوبی در البلدان آورده است. میان آنان شماری از مردمان انصار از اوس و خزرج هم بودند و گروهی از ایشان در زرند اقامت کردند. شاید چند قرن بعد، فردی با نام یوسف از این جماعت، برای تحصیل به بغداد رفت، از آنجا عازم حرمین شد و در مدینه اقامت دائم گزید؛ نسل او در این شهر بسیار زیاد شد و همه به زرندی شهرت یافتند. فرزند وی شمس الدین محمد سال 745 به شیراز آمد و سه سال بعد درگذشت. در این فاصله آثاری نوشت که دو مورد در فضایل اهل بیت (ع) و یک مورد سیره نبوی و تاریخ خلفا بود. گزارشی که خواهید خواند، درباره تاریخ این خاندان، کتاب سیره شمس الدین محمد زرندی و شماری دیگر از آثار اوست. وی در شیراز درگذشت و همان جا مدفون شد.  

بنای شهر بغداد به دست عباسیان سبب شد، این شهر در تمامی زمینه ها از جمله اندیشه سیاسی حاکم بر آن در طول حوادث و جریانات قرن دوم هجری، پیوند ناگسستنی با حکومت عباسیان داشته باشد. از یک سو، بغداد مرکز حکومت و پایتخت عباسیان به شمار می رود و از سوی دیگر، این شهر بستری جهت تعامل با علویان است که به نوبه خود در مقطعی یاور حکومت بوده اند و در روی کار آمدن حکومت نقش اساسی داشته اند و در مقطعی در برابر عباسیان قرار گرفته اند. پژوهش حاضر کوشیده است تا با استفاده از روش پژوهش تاریخی به جمع آوری و تحلیل داده های تاریخی بپردازد و در راستای به تصویر کشیدن نحوه تعامل عباسیان با علویان گام بردارد. در نهایت مشخّص گردید حکومت عباسیان گرچه در ابتدا رفتاری ملایم با علویان داشت، اما با گذشت زمان به رغم امیدها و انتظاراتی که از آن ها می رفت سرآغاز یک دوره طولانی از ناامیدی و نارضایتی در میان مردم و به خصوص علویان شد. تا آنجا که می توان رفتار عباسیان نسبت به علویان را بدتر از رفتارهای امویان دانست. بنابراین، به تدریج قیام هایی درصدد مخالفت با حکومت، از سوی علویان صورت گرفت.

فلسفه فارابی به دقیق ترین معنای واژه، فلسفه ای مسئله محور و این جهانی است. این سخن در مقابل ادعایی قرار دارد که فلسفه فارابی را تماماً انتزاعی و بی ارتباط با موضوعات انضمامی دوره حیات فارابی می داند یا حتی اگر به چنین ارتباطی قائل است، الگوی فلسفی پیشنهاد شده را اساساً غیرقابل تحقق در این جهان می داند و آن فلسفه را در شئون متعدد انسان شناسی و سیاست و اخلاق و غیره را ناظر به عالی ترین پاره نفس آدمی، یعنی روح او متصور شده است. در مقابل این ادعا، که طرفداران بسیاری دارد، این نوشتار مدعی است نه تنها فلسفه فارابی اساساً مولود زمینه های انضمامی سیاسی و دینی و فرهنگی و اجتماعی زمانه حیات او است بلکه راه حل او برای مشکلات زمانه، برخلاف دیگر راه حل های تک سویه، بر دوگانه متمایز اما مرتبط ایدئال- واقعی مبتنی است. بنابه وجه اخیر، فارابی تلاش کرده است بین سنت قدمایی و اقتضائات زمانه جمع آورد و عقلای جهان را در حل مسائل جامعه اسلامی زمانه خود به مدد گیرد. در این مقاله تلاش می شود ضمن واکاوی این زمینه ها، و تحلیل پاسخ فارابی به مسائل و بحران های زمانه، این سنخ از اندیشیدن را به عنوان الگویی برای اندیشیدن فلسفی و سیاستگذاری فرهنگی پیشنهاد دهد که هم زمان دو وضعیت واقعی و ایدئال را به رسمیت می شناسد.

نقش والیان بغداد از موضوعات مهم در مناسبات ایران و عثمانی دوره قاجاریه است. اداره عراق به واسطه دوری از مرکز، وجود اقوام مختلف و اماکن زیارتی شیعه و همجواری با ایران دشوار بود و والیان منصوب تلاش می کردند با دامن زدن به اختلافات میان ایران و عثمانی قدرت سیاسی و مالی خود را تقویت کنند. از اواسط  قرن نوزدهم و انجام اصلاحات در قلمرو عثمانی، تلاش شد با انتصاب والیانی همچون نجیب پاشا، اداره آنها با استانبول هماهنگ گردد. اما سیاست انقباضی پاشا در بغداد موجب ایجاد بحران سیاسی شد. براین اساس، پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که نجیب پاشا در دوران والیگری خود بر بغداد در تفرقه افکنی میان ایران و عثمانی چه سیاستی اتخاذ کرد. براساس رویکرد توصیفی- تحلیلی و نگاه تمرکزگرایی، والیان بغداد و به تبع آن نجیب پاشا، تهدید امنیتی از ناحیه ی ایران و ایرانیان ساکن در عراق را برای جایگاه خود، بسیار مؤثر می دیدند. بنابراین، در جهت گیری سیاسی سعی داشتند از این فضای فکری دربار استانبول در راستای منافع خود استفاده کنند. همچنین، با تکیه بر اندیشه تمرکزگرایی و پیوند ناگسستنی امپراتوری و حذف عناصر از بین برنده ی آن، تلاش می کردند تا سرکوب و قتل عام مردم کربلا را مشروع و لازم قلمداد کنند.

از سده دوم هجری به بعد، جهان اسلام شاهد حضور پزشکان غیرمسلمان از قلمروهای مختلف از جمله از هند به بغداد؛ مرکز خلافت اسلامی بوده است. این پزشکان به دعوت خلفای عباسی یا برخی از افراد متنفذ حکومت به مرکز خلافت عباسی آمده اند. سوالی که در این جا مطرح است این است که نوع برخورد خلفا و عاملان حکومتی در عصر اول عباسی (132-232 ق) با پزشکان هندی، چگونه بوده و این برخورد چه تأثیری در پزشکی تمدن اسلامی داشته است؟ واکاوی موضوع با روش توصیفی- تحلیلی و بهره گیری از آثار تاریخی، خاصه تاریخ پزشکی، نشان می دهد پزشکان هندی از جمله مَنکَه، بَهلَه و فرزندش صالح، ابن دهن و چند پزشک دیگر به دعوت خلفای عباسی یا کارگزاران آنها از جمله برمکیان، به قلمرو اسلامی دعوت شده اند و با برخوردی محترمانه و مسامحه آمیز مواجه شده اند. خلفای عباسی امکانات فراوانی در اختیار آنان قرار داده اند و هزینه های سنگین حضور آنان را با طیب خاطر پذیرفته اند. این امر به نوبه خود زمینه خدمت و تأثیرگذاری آنان در پزشکی ی تمدن اسلامی را فراهم ساخته است. پزشکان غیرمسلمانِ هندی علاوه بر مشارکت در امر درمان گری خلفا و وابستگان آنها، در انتقال برخی آثار پزشکی هند به جهان اسلام همانند کتاب سسرد (المجمل و المفصل)، قوی الادویه، تفسیر اسماء العقاقیر، استانکر جامع، مختصر فی العقاقیر للهند و کتاب توقشتل نقش داشتند. همچنین این پزشکان برخی از شیوه های درمانی همانند استفاده گسترده از گیاهان دارویی را به جهان اسلام منتقل کردند.

بررسی یک حوزه حدیثی، کمک قابل توجهی به تبیین تاریخ تحولات حدیث یک منطقه می کند. معرفی عالمان حدیثی حوزه کاشان در محدوده قرون پنجم و ششم و بررسی کتب نگاشته شده توسط آنان، شناسایی اندیشه های حدیثی غالب بر این حوزه را در پی داشته و در نهایت تأثیر و تأثرات این حوزه را بر سیر حوزه ها مشخص خواهد کرد. این جستار - که با روش توصیفی تحلیلی سامان یافته - به این نتیجه رسیده که دو جریان شاخص در این قرون بر حوزه حدیثی کاشان حاکم بوده است: اول، جریان فقه محور شامل راویانی با عنوان فقیه و قاضی که شخصیت ممتاز این جریان، قطب الدین راوندی است و در آثار او ارتباطات فراوانی بین حوزه کاشان و حوزه بغداد می توان یافت. دوم، جریان حدیثی ادبی شامل محدثانی ادیب که شخصیت گمنام و برجسته این جریان، سید ابوالرضا راوندی است که با در اختیار داشتن نسخه های اصیل از کتب شیعه و انتقال میراث حدیثی بغداد به کاشان، مسبّب حضور و رفت و آمد عالمانی بزرگ از سیر مراکز حدیثی، برای اقامت و تصحیح کتب حدیثی شیعه گردید.

مرگ سلطان محمد سلجوقی در سال 511ق، سرآغاز تضعیف سلجوقیان و در نقطه مقابل، تکاپوی خلفای عباسی به منظور تقویت قدرت دنیوی بود. این تعارض ها، سبب کشمکش های زیادی میان سلجوقیان عراق و خلفای عباسی گردید. تشتت داخلی شاهزادگان سلجوقی، سبب شد که خلفا فرصت را برای تحکیم قدرت مغتنم شمرده و به تمرکزگریزی امرای نظامی دامن بزنند؛ به عنوان نمونه، خلیفه الراشد بالله، با تکیه بر میراثی که از پدر (مسترشد) به او رسیده بود، تلاش فراوانی برای خارج شدن از سیطره سلجوقیان عراق انجام داد. پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع دست اوّل، در پی بررسی مناسبات خلفای عباسی و سلجوقیان عراق و سیاست خلفا برای به دست آوردن قدرت است. یافته های پژوهش، نشان می دهد که خلفای عباسی با تفرقه افکنی در بین شاهزادگان سلجوقی، اتحاد با اتابکان و شاهزادگان ضعیف تر و با توجه به شرایط حاکم بر ایران، در پایان قرن ششم هجری قمری که ظهور قدرت خوارزمشاهیان را در پی داشت، موفق شدند ابتدا قدرت خ ود را در عراق عرب تثبیت نمایند و سپس، با به کارگیری نیروهای فرامنطقه ای، به حیات سیاسی سلجوقیان عراق پایان دهند