سجاد هجری

پرسش از عامل های گوناگونیِ جسمانی و روحانی دسته های مردم پیشینه ای کهن دارد و سراغ آن را در جهان باستان می توان گرفت. در کتاب های طبی و نیز جغرافیایی-تاریخی جهان اسلام نیز بدین پرسش پرداخته شده و عامل های طبیعی-جغرافیاییِ گوناگونیِ مساکن/خاک ها، میاه/آب ها و أهویه/هواها و دوری و نزدیکی خورشید و زاویه تابش آن در ویژگی های خَلقی و خُلقی مردم تأثیرگذار دانسته و علت گوناگونی آن ها در میان مردم شمرده شده است و در این میان هوا ویژه ترست که در کتاب های طبی بیش تر در بحث «سته ضروریه» حفظ الصحه از آن سخن رفته است. این نوشتار پس از پژوهش کوتاه این عامل ها در برخی از میراث مکتوب کهن و میانه جهان اسلام، به بررسی ویژگی های خَلقی و خُلقی مردم بغداد، پایتخت علمی، فرهنگی و سیاسی جهان اسلام در سده هایی دراز (از پدیداری تا سقوط) در نسبت سرزمین شان در برخی آثار تاریخی-جغرافیایی آن قرن ها می پردازد. آشکارا اندیشمندان و دانشمندان جهان اسلام بی آن که دچار جبر جغرافیایی شوند، گوناگونی مردمان را با عامل های طبیعی-جغرفیایی یادشده تبیین کرده اند.

بی گمان، اصطلاح شناسی از ضرورت های هر دانشی است که اگر تاریخی انجام شود، سودش دوچندان است. در میان اصطلاحات فلسفه ی عملی که گر چه نام آشناست و در علوم قرآن و نیز تاریخ و عرف فراوان بکار می رود؛ اما به عنوان زبان زدی فلسفی به ویژه با نگاه تاریخی بررسی نشده، واژه ی مدنی است که صفت نسبی مدینه است. این اصطلاح که در میراث جهان اسلام پربسامد است، در عنوان سومین شاخه ی حکمت عملی، «الفلسفه المدنیه»، بکار رفته و اصطلاح نام ور و بنیادین «مدنی بالطبع» که در انسان شناسی فلسفی و فلسفه ی علوم اجتماعی محور است، از آن ساخته شده است؛ ازاین رو، پرداختن بدان ضروری است؛ به ویژه بررسی آن در مطالعات تمدنی نیز لازم است؛ زیرا واژه ی تمدن نیز مبتنی بر آن است. این مقاله با بررسی مدینه و مدنی در فرهنگ های اصیل لغت تازی مانند العین ، مختار الصحاح ، تهذیب اللغه و نیز در برخی کتاب های مرتبط با علوم قرآنی، راه را برای تحقیق آن در گزارش های عربی متن های فلسفی یونانی می گشاید که با پژوهش آن ها به نظر می رسد که مترجم ناشناس خطابه ی ارسطو پیشگام در به کارگیری مدینه و مشتقات آن در ترجمه ی πολις یونانی و مشتقاتش است و در استعمال مدینی به عنوان صفت نسبی مدینه نیز منحصر به فرد است و شاید نشان قدمت آن باشد. در این میان، گویا کندی در به کارگیری وصف مدنی مقدم است و نیز اسحاق در ترجمه ی اخلاق ارسطو، مدینه و مشتقاتش را هرچند تحت اللفظی ست، به عنوان برابر نهاد πολις یونانی و واژه های برگرفته از آن، بیش از سیاسه و مشتقاتش که در عربی رایج تر است، می پسندد و بهره می برد.

در جهان اسلام قول به تناهی ابعاد پارادایم غالب است؛ و برهان المسامته - از نوآوری های ابن سینا در کتاب عیون الحکمه - شاید مهم ترین برهانی است که بر آن اقامه شده است. بر اساس این برهان، چنانچه خطی نامتناهی وجود داشته باشد، اگر خطی به موازات آن فرض شود که از مرکز کره ای بگذرد، از حرکت استداری کره، بین این دو خط، در یک آن مسامته حادث می شود، اما حدوث مسامته در یک آن بین آن دو محال است. در میان حکیمان ابوالبرکات بغدادی، خواجه نصیر الدین طوسی و علامه حلی به نقد و انکار این برهان پرداختند و فخر رازی و صدر المتألهین به نقدهای ایشان پاسخ دادند. در این مقاله ابتدا برهان مسامته مطرح می شود و نقدهای سه گانه ابوالبرکات و پاسخ های فخر رازی مورد بحث قرار می گیرد، سپس نقد خواجه نصیرالدین طوسی و پاسخ صدرالمتألهین به آن ذکر می شود و نشان داده می شود که پاسخ صدرالمتألهین ناتمام و اشکال خواجه وارد و در نتیجه برهان مسامته بر تناهی ابعاد نادرست است.

حکیمان مسأل? تناهی ابعاد را در مبحث «سماع طبیعی» از علم طبیعیات بررسی کرده اند. اما از آنجا که تناهی و عدم آن از عوارض ذاتی مقدار است که موضوع علم هندسه است، ظاهراً مسأل? تناهی ابعاد باید از مسائل علم هندسه باشد. با توجه به آنکه حکیمان در کتاب های «سماع طبیعی» از این بحث با عنوان تناهی اجسام نام می برند و لفظ جسم میان دو معنای جسم طبیعی و تعلیمی مشترک است، می توان گفت که در علم طبیعی از تناهی جسم طبیعی و در علم هندسه از تناهی جسم تعلیمی بحث می شود، به تعبیر دیگر در علم هندسه از تناهی ابعاد به طور مطلق و در علم طبیعی از تناهی ابعاد عارض بر ماده بحث می شود و براهین تناهی ابعاد از علم عام هندسه به علم خاص طبیعیات نقل شده است.