فرهنگ و تمدن اسلامی

تاریخ نگاری اسلامی فراز و نشیب بسیاری داشته و از شرایط و ویژگی های اجتماعی و تاریخی بسیاری تاثیر پذیرفته است، تا آنجا که می توان از مولفه هایی یاد کرد که به مثابه مجموعه یک گفتمان تاریخی، تاریخ نگاری یک دوره را رقم می زند. آثار دکتر عبدالحسین زرین کوب درباره تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، طی نیم قرن گذشته در حوزه دانشگاهی از مقام و مرجعیت شایانی برخوردار بوده است. دو قرن سکوت، محصول دهه سی خورشیدی، اثری که بیش از آثار دیگر وی زبانزد عام و خاص است، روایتی متفاوت با روایت کارنامه اسلام، محصول دهه پنجاه خورشیدی، ارایه می دهد. در روایت نخست بر دستاورد تمدن اسلامی در قرون نخست می تازد و ورود اعراب مسلمان را منشا نگون بختی ایرانیان می نامد و در روایت دیگر به آن می بالد و این تلاقی را موجب باروری و شکوفایی دو تمدن می داند. مقاله پیش رو سعی دارد به مقایسه این دو روایت از تمدن اسلامی و واکاوی تناقض پیش آمده از منظر هرمنوتیک بپردازد

از جمله مسائل مهم در فرایند انقلاب فرهنگی و اسلامی سازی دانشگاهها، بازشناسی میراث علمی مسلمانان بخصوص تاریخ علوم تجربی و طبیعی و روش تحقیق و آزمایش در آن است. این کار دو نتیجه ی مهم را در بر دارد: یکی آنکه عقده های حقارت افرادی از جامعه ی اسلامی را که فکر می کنند شرق جز یک مقدار فعالیت های احساساتی چیز دیگری ندارد حل می کند و دیگر اینکه نشان می دهد که نه تنها میان علم و دین تضاد و مبارزه ای وجود ندارد، بلکه هر دو مکمل یکدیگرند. از این رو، هدف این مقاله این است که ضمن نشان دادن ضرورت تفکر، تدبر و ارزش آنها در اسلام، علت انگیزش خیزش اسلامی در تحصیل علوم، ویژگی های فرهنگ اسلامی و نقش مسلمانان را در توسعه ی علوم طبیعی و تجربی در عصر شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی (قرون سوم و چهارم ه .ق) و سهم آن در تمدن جهانی با نظر به خلاصه نظرات بعضی از مورخان بزرگ تاریخ علم در اسلام و بخصوص نظرات تخصصی دانشمندان اسلام شناس آلمانی مانند خانم دکتر زیگرید هونکه را توضیح دهد.

محوریت سیره نبوی در فرهنگ و تمدن اسلامی، که شامل نقش واسطه ای پیامبر(ص) در دریافت آموزه های وحیانی و صورت بخشی بشری، اجتماعی، و فرهنگی تمدنی به آن است، ایجاب می کند که اولاً وجوه مختلف این سیره شناخته شود و ثانیاً اصول انسان شناختی، اخلاقی، جامعه شناختی و به طور کلی، کارکردی آن در فرهنگ و تمدن اسلامی، برای فرهنگ سازی و تمدن سازی استخراج گردد. این مهم جز با توجه به بایسته ها و شناسایی انواع منابع سیره نبوی به دست نخواهد آمد. هدف این نوشتار تبیین بایسته های دینی تمدنی منبع شناسی سیره (مبتنی بر وجوه مختلف شخصیتی آن حضرت)، شناخت گونه های آن، و تبیین نسبتشان با بایسته ها با نگاه کل نگر و به روش تحلیل محتواست. کتاب های مهم و شناخته شده درباره سیره نبوی شامل سه گونه سیره و مغازی، تواریخ عمومی، و تواریخ محلی مکه و مدینه اند که از دایره این تحقیق خارج اند و در عوض، گونه هایی همچون قرآن و کتاب های تفسیری، حدیثی، شرح احوال، کتاب های فتوح و خراج، و آثار جغرافیایی و کلامی تا قرن هفتم هجری بررسی شده اند که در مطالعات سیره پژوهی، کمتر مورد توجه بوده اند یا اصلاً توجهی به آن ها نشده است.

در میان جنبه های گوناگون فعالیت های فرهنگی و تمدنی، آموزش علم و ادب به عنوان مؤلفه ای مهم، همواره مورد توجه بوده و امروزه نیز معرف هویت و معیار توسعه یافتگی جوامع به شمار می رود. بسیار واضح است که نظام آموزشی به عنوان بخشی از ساختار تمدن اسلامی، موتور محرک و ظرفیت ساز شکل گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی را برعهده دارد؛ اما باتوجه به انتقاداتی که نسبت به غیرفعال بودن نظام آموزشی امامیه و دست آوردهی آن در پنج قرن نخست هجری وجود دارد، ضمن دفاع از وجود آن باید به نقش آن در ظرفیت سازی فرهنگ و تمدن اسلامی بپردازد. لذا این مسأله پژوهش حاضر را برآن داشته تا به این سؤال اصلی پاسخ دهد که ظرفیت نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی با تکیه بر پنج قرن نخست، چیست و چگونه تحقق یافته است؟ باتوجه به هدف کشف چگونگی نقش نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی، نتیجه آن گردید که نظام آموزشی امامیه به دلیل برخوداری از مؤلفه ها، عناصر و ویژگی های ظرفیت ساز نقش به سزایی تعالی خود و شکل گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. شیعیان باتکیه بر نظام امامت الهی، مبانی، منابع تولید علم و اصول آموزشی در فعالیت های علمی و آموزشی حضور فعالی داشته و توانسته اند، با بهره گیری از ویژگی های ظرفیت ساز آن ضمن عرضه توانمندی، حیات و هویت فرهنگی و تمدنی خود را تضمین کنند.

در قرون چهارم و پنجم، حاکمیت بویهی با ماهیت خاندانی،بخش قابل توجهی از قلمرو اسلامی را زیر فرمان داشت. اگر چه در قرن چهارم، فرهنگ و تمدن اسلامی در اوج رونق و شکوفایی بود؛ ولی تحت تأثیر عوامل متعدد از قرن پنجم به بعد، روند افول و سیر نزولی به خود گرفت. تقارن زمانی این پدیده با دوران ضعف سیاسی ناشی از منازعات داخلی در حکومت بویهیان، مؤید این پندار است که بین دو پدیده، رابطه علّی- معلولی برقرار بوده است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، ضمن تشریح این منازعات به بررسی و تبیین تأثیر آن ها در فرهنگ و تمدن اسلامی پرداخته، به این پرسش پاسخ می دهد که منازعات جانشینی بویهیان چگونه بر افول فرهنگ و تمدن اسلامی به ویژه علوم عقلی اثر گذاشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که منازعات جانشینی بویهیان به کاهش قدرت سیاسی امیران این سلسله منجر شد و این امر نیز به نوبه خود ضعف نهاد وزارت، قدرت یابی رقیبان سیاسی سلطان، تضعیف رونق اقتصادی، تشدید ناامنی های اجتماعی، گسترش منازعات فرقه ای و شیوع جریان های فکری عقل ستیز را در پی داشت که این عوامل موجبات رکود علوم عقلی و در نتیجه افول و انحطاط فرهنگ و تمدن اسلامی را فراهم ساختند.

در میان جنبه های گوناگون فعالیت های فرهنگی و تمدنی، آموزش علم و ادب به عنوان مؤلفه ای مهم، همواره مورد توجه بوده و امروزه نیز معرف هویت و معیار توسعه یافتگی جوامع به شمار می رود. بسیار واضح است که نظام آموزشی به عنوان بخشی از ساختار تمدن اسلامی، موتور محرک و ظرفیت ساز شکل گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی را برعهده دارد؛ اما باتوجه به انتقاداتی که نسبت به غیرفعال بودن نظام آموزشی امامیه و دست آوردهی آن در پنج قرن نخست هجری وجود دارد، ضمن دفاع از وجود آن باید به نقش آن در ظرفیت سازی فرهنگ و تمدن اسلامی بپردازد. لذا این مسأله پژوهش حاضر را برآن داشته تا به این سؤال اصلی پاسخ دهد که ظرفیت نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی با تکیه بر پنج قرن نخست، چیست و چگونه تحقق یافته است؟ باتوجه به هدف کشف چگونگی نقش نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی، نتیجه آن گردید که نظام آموزشی امامیه به دلیل برخوداری از مؤلفه ها، عناصر و ویژگی های ظرفیت ساز نقش به سزایی تعالی خود و شکل گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. شیعیان باتکیه بر نظام امامت الهی، مبانی، منابع تولید علم و اصول آموزشی در فعالیت های علمی و آموزشی حضور فعالی داشته و توانسته اند، با بهره گیری از ویژگی های ظرفیت ساز آن ضمن عرضه توانمندی، حیات و هویت فرهنگی و تمدنی خود را تضمین کنند.

شناخت علمی ادیان ، از مظاهر تفکر اسلامی و از جمله نمونه های کاربرد عملی علم به مفهوم ساینس( science ) در تمدن اسلامی است زیرا تاریخ و تمدن اسلامی در واقع ترکیب تاریخ و تمدن ملل مختلفی است که در سراسر امپراطوری اسلامی از اسپانیا تا جنوب شرقی چین با اشکال مختلفی از فرهنگ و تمدن و دین و رنگ و اعتقادات و آداب و رسوم زندگی می کردند و شناخت علمی ضرورت طبیعی چنین تمدنی بوده است ، و ادوار تاریخ تمدن اسلامی نشان می دهد ، با وجود موارد بسیاری از درگیری فرقه ای و نژادی و ردیه نویسی ، الگوهایی نظری و عملی برای همزیستی مسالمت آمیز ملل در جوامع اسلامی ارایه شده است و از جمله علل شکوفایی تمدن اسلامی، تاسیس نهادها و تشکیلاتی برای تامین رفتارهای مبتنی بر هم زیستی مسالمت آمیز بین ملل بوده است. در تاریخ اندیشه اسلامی مبانی نظری، هم زیستی مسالمت آمیز به طور مبسوط د ر رویکرد تاریخی و تمدنی قران به پراکندگی جغرافیایی ادیان آمده است و در سیره ، رویداد تمدنی تاریخ جهان ،احتجاجات امام رضا با ملل و نحل ،نمونه متمایزی از منطق گفتگو با اثر وجودی ولایت امام است که همچنان آتشی افروخته در مناظرات بین الادیانی و روابط مسالمت آمیز با اهل کتاب است که هم زمان با تاسیس بیت الحکمه در بغداد و پذیرش و ترجمه و توسعه تمدن یونانی و سریانی و ایرانی و هندی است که با گفتگو و تعامل و تبادل مسالمت آمیز اسلام با ملل مختلف مسیحی ، زرتشتی ، یهودی و هندو ئیزم همراه بود و نتایج مثبت تمدنی داشت و محصول آن پیدایش تمدنی جوان و نوین از ترکیب تمدن های پیر باستانی بود،مورخان تاریخ تمدن جهانی مانند سارتن و دورانت و توین بی ، زمینه فرهنگی زندگی مسالمت آمیز بین پیروان ادیان ر ا که اسلام در قرون وسطی ایجاد کرد را عامل حرکت تاریخ و تمدن بشری دانسته اند . پژوهش حاضر توصیه های تاریخی به همزیستی مسالمت آمیز را که منجر به علم دین شناسی و پیدایش علم ملل و نحل به مفهوم ساینس در تمدن اسلامی شد را بررسی کرد ه است ،علمی که همواره می تواند عامل گفتگو وتعامل و زمینه نظری رفتار مسالمت آمیز بین ملل باشد .میراث مکتوب دین شناسی نشانه رفتار تئوریک برای فهم ادیان و بخشی از سیره علمی در تمدن اسلامی است ، بویژه در شهرهای مسیر بازرگانی راه ابریشم از کانتون تا بلنسیه ،راه اتصال شرق و غرب جهان و مثل اعلای هم زیستی پیروان ملل در طول تاریخ جهان است ، در ادوار تمدن اسلامی بویژه در عهد دولت فاطمیا ن در شرق و موحدان در غرب، هم زیستی ملل در شهرهای مصر وشام و آندلس و اسپانیا دوره اسلامی بویژه قاهره و اشبیلیه پیشرفت کرد زیرا ملل مختلف مسیحی و یهودی و مسلمان با فرهنگ ها و مذاهب مختلف در آن جا زندگی می کردند و محی الدین عربی آندلسی و ابن رشد مشاور خلیفه موحدی تلاش کرد ند تا الگوهایی نظری برای همزیستی ادیان ارایه دهند ، این روابط ادیان در محدوده شهر های مدیترانه غربی در سواحل افریقیه در دوره دولت حفصیان و بویژه در سیسیل عهد فردریک دوم ، شدت گرفته است . با سقوط آندلس ونابودی جوامع اسلامی آن جا که نماد تجربه تاریخی بشر در هم زیستی ادیان بود ، اشکال جدیدی از برخورد و شناخت ادیان در زیر سایه استعمار پرتغال و اسپانیا وانگلیس که جهان را بین خود تقسیم کردند، شکل گرفت و اما در شرق با ورود سلاجقه و اتابکان و دول صلیبی و ممالیک ، شناخت و تقریب نظری ادیان کاهش پیدا کرد ولی در ادوار مغولان و ایلخانی ایران و عهد صفویه شناخت و مطالعات مربوط به هم زیستی ادیان رونق گرفت،در اصفهان پایتخت پر تسامح سلطنت صفویان که ملل مختلف در آن زندگی می کردند ، با وجود نهضت ردیه نویسی در شرق و غرب جهان ،آثار آکادمیک بسیاری برای شناخت و همزیستی مسالمت آمیز ادیان تولید شد در آثار فلسفی و عرفانی ملاصدرا ، به شیوه محی الدین و مولانا ، ادیان ، فهم های متفاوت از حقیقت واحد است، عملیات شناخت ادیان در دوره معاصر و قاجار با قبض و بسط بیشتری در قالب نخستین برخوردهای فرهنگی سیاسی و نظامی و تحقیقات شرق شناسی و مقتضیات مربوط به مدرنیسم ، استمرار پیدا کرده است . تا کنون الگو های متفاوتی از گفتگو و هم زیستی مذاهب و فرهنگ ها ارایه شده است .سوال پژوهش حاضر این است که آیا امروزه فقط قدرت پول است که در الگوی جدید راه ابریشم ملل با ادیان مختلف را مجبور به هم زیستی مسالمت آمیز کرده است یا هنوز علائق و ارزش های علمی در قالب فلسفه های مضاف دین می تواند فعال باشد و آیا الهیات جهانی برا ی روابط مسالمت آمیز بین ادیان در آینده وجود دارد؟

مدیریت فرهنگی ، ویژگیها و مؤلفه های متعددی دارد، از جمله سعه صدر، قاطعیت، مردمی بودن، نگرش عمیق و سیستمی به امور. یک مدیر فرهنگی ،رکن قرآن محوری و حدیث شناسی، ظرفیت شناسی را می بایست مدنظر داشته باشد تا اقداماتش قرین به موفقیت باشد. اموری چون روش شناسی، عقلانی و هدفداربودن ، انعطاف پذیری ، قدرت نمایی در برخورد بافرهنگ های دیگر ، تسامح و تساهل در انجام امور ، قواعد و معیارهای است که پاییندی به آنها تضمین کننده ی حرکت فرهنگ و تمدن اسلامی در مسیر صحیح خواهد بود.مقاله برمبنای یک مطالعه تاریخی به شیوه توصیفی- تحلیلی با بهره گیری ازآیات قرآنی و روایات اسلامی ، مفهوم مدیریت فرهنگی را مورد بررسی قرار داده و نقش این عنصر کلیدی در اعتلای فرهنگ جامعه اسلامی را مورد بررسی قرار می دهد.رهیافت پژوهشی مقاله آنکه اجرای صحیح مدیریت فرهنگی برمبنای آموزه های قرآنی و سیره اهل بیت (علیهم السلام) در نهایت باعث اعتلای تمدن و فرهنگ اسلامی بر اساس موازین دین مبین اسلام شده و خاستگاه و منبع الهام تمدن و فرهنگ های دیگر می گردد. از سوی دیگر تحقق این اصل مهم، بالندگی تمدن و فرهنگ اسلامی را به همراه داشته و خود ضامن حفظ وترویج آموزه های اسلامی است. این رابطه دو سویه، هم در حوزه داخلی تمدن و فرهنگ اسلامی و هم در حوزه تعامل با فرهنگ و تمدن های دیگر همچنان برقرار خواهد بود و عامل اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی و تمدن های دیگر می گردد.

نخستین دوره شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی در افریقیه و مغرب در عهد دولت اغلبیان به وقوع پیوست. قیروان به مثابه بغداد در شرق اسلام، مرکز فرهنگی و علمی در غرب جهان اسلام شد و عالمان و دانشمندان آنجا را به عنوان سرزمین رحله های علمی جهت کسب معارف، تحقیق و ترویج علم می پنداشتند. امیران اغلبی خود را تابع خلافت عباسی می دانستند و از سنت ها و شیوه های مرسوم دولت عباسیان، که بر سنت های ایرانی تکیه داشت، پیروی می کردند. آن ها در صدد انتقال علوم و معارف از شرق اسلام به افریقیه بودند و برای این منظور کوشیدند، دانشمندان و سرآمدان علوم را به سوی خود فرا خوانند. در عصر اغلبی، بنا به دلایل مختلف ایرانیان بسیاری در افریقیه و شهرهای مغرب اقامت داشتند و در پیشرفت و گسترش فرهنگ وتمدن اسلامی مشارکت جستند. اینکه ایرانیان چگونه و در چه زمینه هایی باعث انتقال و گسترش مظاهر و عناصر فرهنگ و تمدن اسلامی به افریقیه در دوره اغلبیان شدند، مسئله اصلی این پژوهش می باشد. این مقاله بر اساس رویکرد مطالعات تاریخی و بهره گیری از منابع و متون تاریخی اصیل و تحقیقات نوین و به روش توصیفی - تحلیلی سامان یافته است. یافته ها نشان می دهد که گروهی از ایرانیان در عصر اغلبیان به افریقیه مهاجرت کردند و در انتقال فرهنگ و تمدن اسلام و ایران از شرق جهان اسلام به مغرب اسلامی نقش بزرگی داشته و در عرصه های دیوان سالاری، شکل گیری و گسترش علومی چون فقه، ادبیات، پزشکی، هنر و معماری و کشاورزی تاثیر گذار شدند.

فرهنگ و تمدن اسلامی به دلیل اتصال به عالم وحیانی و قرآنی و روایی، دارای غنای محتوایی بی بدیلی است که می تواند تمامی انسان ها را در هر زمان و هر مکان و با هر شرایطی تا قیامت هدایت نموده و سعادت دنیا و آخرت ایشان را تضمین نماید. از سوی دیگر نقش بی نظیر فلسفه اسلامی به عنوان پشتوانه عقلانی و معرفتی فرهنگ و تمدن اسلامی دارای اهمیت فوق العاده ای است. حال بایستی توجه نمود که در آینده، نقش انسان شناسی فلسفه اسلامی در طراحی مبانی نظری فرهنگ و تمدن نوین اسلامی و جامعه مهدوی که بارها مورد تأکید امام امت(ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی است، چگونه است؟ فلسفه اسلامی با رویکرد انسان شناسانه خود به مبانی نظری فرهنگ و تمدن نوین اسلامی و جامعه مهدوی ورود نموده و بصورت کامل و دقیق تبیین می نماید و بر این اساس، شاکله حیات طیبه بشری را طرح ریزی می کند. به عبارت دیگر حل این مهم، باعث رفع همه مشکلات کاربردی فرهنگی و تمدنی نوین اسلامی می گردد، چرا که مباحث رفتاری و عملی رابطه مستقیم و تنگاتنگی با مباحث نظری دارد و از آن متأثر است. این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل انسان شناسی فلسفه اسلامی در فرهنگ و تمدن نوین اسلامی و جامعه مهدوی و با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال نشان دادن نقش مهم و حیاتی انسان شناسی فلسفه اسلامی به عنوان مباحث نظری فرهنگ و تمدن نوین اسلامی و جامعه مهدوی است. یافته های پژوهش عبارتند از عملیاتی نمودن مباحث نظری دقیق و عمیق انسان شناسی فلسفه اسلامی در فرهنگ و تمدن نوین اسلامی.

در قلب دریای مدیترانه، جزیره ای است که با نام سیسیل (صقلیه) شناخته می شود. این جزیره با آب و هوای معتدل مدیترانه ای و خاک حاصلخیز، سرزمینی زیبا و پربار است. از طرف دیگر سیسیل در نقطه تلاقی دو قاره اروپا و آفریقا قرار دارد و نزدیک ترین مسیر ارتباطی میان این دو قاره پس از تنگه جبل الطارق به شمار می رود. همین موقعیت جغرافیایی، سیسیل را در طول تاریخ آماج حملات و تهاجمات بسیاری قرار داده است. مسلمانان یکی از این گروه ها بودند که بارها این جزیره را مورد هجوم قرار دادند. نویسنده به روش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که روند تاریخ فتوح مسلمانان در جزیره سیسیل چگونه بوده و چیرگی مسلمانان بر آنجا در طول سده ها، چه دستاوردهای فرهنگی و تمدنی برای مردم آن سامان داشته است. پژوهش ها نشان می دهد دودمان های حکومتگر مسلمان در جزیره، فرهنگ و تمدن اسلامی را شکوفا کردند و آن گسترش دادند. تأثیرات این شکوفایی به ویژه در قالب هنر و معماری حتی پس از فروپاشی حکومت های اسلامی و در دوران نورمان های مسیحی نیز ادامه یافت. برخی از نورمان ها نسبت به مسلمانان تسامح و مدارا داشتند و این امر باعث شد که تأثیرات فرهنگ و تمدن اسلامی در جزیره، همچنان محسوس باشد.