مملوکان مصر

چاق ها که تا قرن سوم و چهارم به زحمت در منابع تاریخی و جغرافیایی نامی از آنها دیده می شد، در قرن ششم هجری در قالب لشکرهای خوارزمشاهی به جهان اسلام معرفی شدند. این امر موجب شد در تحولاتی که در داخل ایران طی ربع آخر قرن ششم و ربع اول قرن هفتم رخ داد، نقش مهمی بازی کنند. قپچاقها با حفظ موقعیت سرزمینی خود در استپ اوراسیا یعنی بدون اقدام به مهاجرت، به صورت لشکرهای خوارزمی وارد ایران شدند و در فرآیند قدرت گیری خوارزمشاهیان در سراسر ایران نقش مهمی داشتند. اینان تا پایان کار جلال الدین خوارزمشاه (628 ه )، نیروی عمده و اصلی در برابر مغولان مهاجم به ایران به شمار می آمدند اما در آغاز قرن هفتم هجری، سخت مورد تعقیب مغولان چنگیزی قرار گرفته، کشته و یا برده گردیدند. قپچاق ها چگونه با این شرایط مجددا در صحنه تاریخ ظاهر می شوند؟ از منظر این مقاله، کشمکش ها و منازعات درونی مغولان، موجبات احیای نقش تاریخی قپچاق ها را فراهم کرد. مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق تحلیل تاریخی، این مساله را مورد واکاوی قرار دهد.

خواجه مرجان یکی از امرای اواخر دوره ایلخانی است، که به خدمت امیر حسن جلایری درآمد و در نتیجه نزاع میان مدعیان محلی بر سر قدرت، نقش مهمی در تثبیت حاکمیت جلایریان در بغداد ایفا کرد. اما در زمان سلطان اویس(776 757ق) و در غیاب وی، به طور ناگهانی در بغداد شورش و علیه سلطان ولینعمت خویش اعلان جنگ نمود(766 765ق). تحقیق حاضر با تکیه بر منابع تاریخی، ادبی و مطالعات سکه شناسی و با رویکرد توصیفی تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است، که دلایل شورش خواجه مرجان در بغداد علیه دولت ولینعمت خویش چه بود؟ تحلیل ها بر این اساس استوار است، که در زمینه عوامل داخلی شورش خواجه مرجان در بستر خلاء قدرت و تداوم بی ثباتی سیاسی ناشی از تجزیه حکومت متمرکز ایلخانان در درازمدت رخ داد. همچنین تأثیر الگوی حکومت داری جلایریان مبتنی بر قاعده سیورغال و رسم تحمیل عوارض مالیاتی بر اموال وقفی را نباید از نظر دور داشت. مهمتر آنکه در زمینه عوامل خارجی باید به نقش و دخالت مملوکان مصر اشاره کرد. در بُعد سیاسی مملوکان تشکیل یک دولت وابسته در بغداد را دنبال می کردند و در بُعد مذهبی شورش خواجه مرجان به واسطه دخالت آنان دارای ماهیت دینی با هدف احیای خلافت در بغداد بوده است.