برمکیان

درباره برمکیان به عنوان نامدارترین خاندان وزارت در سراسر عصر عباسی ، بر غم انبوه منابع تاریخی و ادبی و رجالی هنوز نکات مبهم بسیاری وجود دارد. شناخت نخستین و مهمترین راویان اخبار این خاندان و آثار متعدد تاریخی – داستانی که درباره آنها نوشته شده و نیز مقایسه و بررسی سبک شناسانه این آثار و اخبار می تواند برخی از این نکات مبهم را روشن کند. در ایم مقاله مهمترین راویان این اخبار و نیز تک نگاریهای شناخته شده درباره برمکیان از سده 4 ق به این سوی شناسانده شده اند.

تدوین و شکل بخشی روایت جدال امین و مامون عباسی پس از تحقق این رویداد توسط مورخین مسلمان در نیمه نخست قرن سوم هجری انجام شد. درک رایج از گزارش های این رویداد، بر ماهیت سیاسی آن تاکید دارد. اما از آنجا که یکی از اهداف مهم بازخوانی گذشته توسط مورخین مسلمان، درک عبرت نهفته در این رویدادهاست، می توان با نگرش به این رویداد از منظر چگونگی تولید عبرت، از نگرش و روش حاکم بر الگوی تولید روایت در تاریخ نگاری اسلامی رمزگشایی کرد. برای شناسایی این مسئله، مبانی جدال امین و مامون عباسی در تاریخ الرسل و الملوک طبری بر اساس رهیافت معناکاوی مورد بررسی قرار گرفت. این واکاوی نشان می دهد که چگونه گزارش های متون تاریخ نگاری مثل تاریخ طبری، متاثر از کارکرد تولید عبرت از قالب های حکایی برای بازنمایی واقعیت های تاریخی همسو با نظام عقیدتی مولف استفاده می کنند. بر اساس بازنمایی طبری از این ماجرا، مبانی جدال در شیوه برخورد هارون با برمکیان ریشه دارد و مکافات عمل غیر اخلاقی او با برمکیان است.

جدال امین و مامون و حامیان آنها برای خلافت، به جنگ منجر شد. با قتل امین در جنگ، تاریخ سیاسی خلافت عباسی نیز دگرگون شد. این مقاله رویکردی است برای واکاوی علت و چگونگی رویارویی نخبگان در این رویداد. هم چنین، با تکیه بر نظریه «منطق ساخت قدرت»، می توان از جدال نخبگان ایرانی و عرب درک بهتری داشت.

دوران عباسیان (۶۵۶–۱۳۲ ه .ق)، از درخشان ترین روزگاران به جهت نفوذ ایرانیان در تمام مناصب لشکری، حکومتی و درباری عباسیان بود. خلفای عباسی بر خلاف بنی امیه، ایرانیان را به سبب خدمتی که در برپایی حکومت، تهیه دواوین، سالنامه و نیز گسترش علم و دانش به ایشان کرده بودند، گرامی داشتند، و مناصب بالای حکومتی را نیز به آنان واگذار کردند. وزراء، عمال و کتاب و حجاب، درباریان، رجال دولت و خواص حکومت خلفا را موالی ایرانی تشکیل می دادند و ایشان به حکومت عباسیان نظم داده، و در ادارهٔ پایدار حکومت و قلمرو عباسی نقشی انکار ناپذیر داشتند. از دلایل نفوذ روزافزون ایرانیان در میان عباسیان دو دلیل برجسته تر است: نخست به خاطر مهارت و پیشینه ایرانیان در فن حکومت مداری و دوم آن که خراسان را حاکمان محلی ایرانی اداره می کردند. از این رو نیاز بود تا مأمون برای به دست آوردن رضایت آنان سیاستی آشتی جویانه دنبال کند. نفوذ ایرانیان در دربار عباسی به حدی بود که آن را به دربار ساسانی مانند کرده بود. این نفوذ، در روزگار هادی و هارون الرشید و مأمون به اوج رسید، و برخلاف دوران بنی امیه که حقیرترین اعراب نیز حاضر به ازدواج با ایرانیان نبودند، خلفای عباسی با دختران ایرانی پیوند یافته و اعراب کوشش داشتند نسب خود را به ایرانیان برسانند. این پژوهش برآن است تا خدمات و تأثیر نفوذ خاندان های ایرانی را در زمینه های حکومت مداری، دانش، ادبیات، نجوم … و در یک کلام اندیشه ایرانشهری در عصر عباسیان واکاوی کند.

از عوامل موثر در پویایی علوم و نشر و اعتلای دانش و دستاوردهای علمی یک تمدن؛ ارتباط دانشمندان با یکدیگر و بهره بری از دستاوردها و معلومات هم می باشد. در این بین با گستره قلمرو مسلمین و گسیختگی و فاصله جغرافیاییِ مرکز خلافت اسلامی با سرزمین هندT ابهام موجود در این پژوهش بر این مبناست که؛ طب اسلامی، از طب هندی چه بهره ای برده و نفوذ و نشر طب هندی در عالم اسلامی، چگونه و از چه مسیرها میسر گردید. همچنین برای ایرانیان در مقام صاحب منصبان و دانشمندان چه نقشی در آشنایی و درک مسلمانان از طب هندی در عصر اسلامی می توان قائل بود؟ با رویکرد بدین ابهامات پژوهش موجود با مطالعه اسناد و شواهد موجود و تجزیه و تحلیل اطلاعات منابع تاریخی بدین نتایج نائل آمد که؛ با سلطه مسلمانان بر قلمرو ساسانیان، طب هندی و اطبای هندی نیز به همراه دانشمندان ایرانی جذب دارالخلافه مسلمین شده و البته وزرای ایرانی از عوامل بنیادین در آشنایی دنیای اسلام با فرهنگ و علوم هندی شدند. افزون بر این؛ دانشمندان و اطبای ایرانی سهم ویژه ای را در تلفیق طب اسلامی با طب هندی داشته و به نحو مطلوبی، در معرفی و دفاع از طب هندی کوشیدند

این مقاله بر آن است تا با معرّفی اثری کمتر شناخته شده به نام کنزالمعارف که به زبان فارسی و در مرکز ایران نوشته شده است، اهمیّت آن را در شناخت بیشتر و بهتر خاندان برمکیان نشان دهد. مؤلّف این کتاب که به تمامی به آل برمک و شرح احوال افراد مهم آن خاندان اختصاص یافته، عبدالجلیل بن یحیی بن عبدالجلیل بن محمّد بن عبدالباقی یزدی است که نوشتن آن را در سال 762ق آغاز و پس از اتمام، کتاب را به شاه شجاع مظفّری تقدیم کرده است. از این کتاب سه نسخه شناخته شده که دو نسخه کهن تر با شماره های 1342 و 1351 در کتابخانه ملّی فرانسه نگهداری می شوند و به ترتیب فاقد تاریخ کتابت و مورّخ 926ق هستند. نسخه سوم متعلّق به کتابخانه عارف حکمت مدینه است که در سده 12ق کتابت شده است. در این مقاله ضمن معرّفی نویسنده، کتاب و نسخه های اثر، ارتباط آن با کتاب هایی که به طور اختصاصی درباره برمکیان نوشته شده و نیز با حکایت هایی که درباره این خاندان در کتاب های تاریخی و ادبی آمده است، بررسی و از این رهگذر وجوه مزیّت و اهمیّت این اثر در شناخت برمکیان نسبت به دیگر آثار نشان داده شده است.

از سده دوم هجری به بعد، جهان اسلام شاهد حضور پزشکان غیرمسلمان از قلمروهای مختلف از جمله از هند به بغداد؛ مرکز خلافت اسلامی بوده است. این پزشکان به دعوت خلفای عباسی یا برخی از افراد متنفذ حکومت به مرکز خلافت عباسی آمده اند. سوالی که در این جا مطرح است این است که نوع برخورد خلفا و عاملان حکومتی در عصر اول عباسی (132-232 ق) با پزشکان هندی، چگونه بوده و این برخورد چه تأثیری در پزشکی تمدن اسلامی داشته است؟ واکاوی موضوع با روش توصیفی- تحلیلی و بهره گیری از آثار تاریخی، خاصه تاریخ پزشکی، نشان می دهد پزشکان هندی از جمله مَنکَه، بَهلَه و فرزندش صالح، ابن دهن و چند پزشک دیگر به دعوت خلفای عباسی یا کارگزاران آنها از جمله برمکیان، به قلمرو اسلامی دعوت شده اند و با برخوردی محترمانه و مسامحه آمیز مواجه شده اند. خلفای عباسی امکانات فراوانی در اختیار آنان قرار داده اند و هزینه های سنگین حضور آنان را با طیب خاطر پذیرفته اند. این امر به نوبه خود زمینه خدمت و تأثیرگذاری آنان در پزشکی ی تمدن اسلامی را فراهم ساخته است. پزشکان غیرمسلمانِ هندی علاوه بر مشارکت در امر درمان گری خلفا و وابستگان آنها، در انتقال برخی آثار پزشکی هند به جهان اسلام همانند کتاب سسرد (المجمل و المفصل)، قوی الادویه، تفسیر اسماء العقاقیر، استانکر جامع، مختصر فی العقاقیر للهند و کتاب توقشتل نقش داشتند. همچنین این پزشکان برخی از شیوه های درمانی همانند استفاده گسترده از گیاهان دارویی را به جهان اسلام منتقل کردند.