سعید خودداری نایینی

  با تثبیت حکومت صفویان در سده دهم، بسیاری از جشن ها و آیین های باستانی ایرانیان با حمایت دربار و اقبال عمومی رونق دوباره یافت. در همین دوره به دلیل علاقه سلاطین گورکانی به بسط و گسترش زبان و فرهنگ ایرانی در هند و همچنین حضور برخی از شاخص ترین هنرمندان ایرانی در دربار گورکانی، شرایط برای انتقال بسیاری از سنت های ایرانی، به ویژه جشن ها به هند فراهم شد. این پژوهش با هدف شناخت تأثیرات بزم نگاره های ایرانی بر نگاره های بزمی هند می کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد که عناصر و ویژگی های موجود در مجالس جشن و شادمانی در ایران چه تأثیری بر نگاره های بزمی مکتب گورکانی داشته اند؟این مطالعه برپایه استدلال های تطبیقی-مقایسه ای انجام گرفته است. یافته ها بیانگر آن است که عناصر تصویری بزم نگاره های اوایل دوره گورکانی به دلیل نسخه برداری مستقیم از آثار ایرانی، بسیار متأثر از بزم نگاره های صفوی است. تا جایی که در انتخاب مکان برپایی جشن ها یا چگونگی چینش افراد، سنت رایج در دربار صفوی مورد توجه قرار می گرفت؛ اما به تدریج با استقلال نگارگری هند و نفوذ سنت های بومی، عناصر تصویری ایرانی کم رنگ و درنهایت با عناصر هندی جایگزین شد.    

کتاب دقایق الحقایق؛ یکی از نسخه های خطی مصور در باب علوم غریبه است که  در آناتولی در سال 671 و 672 قمری به خط مؤلف و با 51 نقاشی از کاتب نسخه تصویرگری شده است. تلفیق علوم لیمیا، هیمیا، سیمیا و احکام نجوم در شکل گیری این کتاب تأثیر داشته است. تصاویر این نسخه ارزش زیادی دارند چراکه اطلاعات گسترده ای از اعتقادات مشایخ مسلمان آسیای صغیر، در دوره سلجوقی در اختیار ما قرار می دهد. هدف از این پژوهش بررسی مفهوم نگاره مردی سوار بر پرنده در نسخه دقایق الحقایق بر اساس رویکرد آیکونولوژوی پانوفسکی است. آیکونولوژی دارای سه مرحله اساسی است که می تواند لایه های معنایی ظاهری و پنهان نقوش را برای ما آشکار کند. سؤال هایی که در این زمینه مطرح می شوند: 1. تصویر مردی سوار بر پرنده در این کتاب بر اساس رویکرد آیکونولوژی بر پایه چه اعتقاداتی شکل گرفته است و 2. آیا این اعتقادات منشایی ایرانی دارد؟ ریشه اصلی تصویر مردی سوار بر پرنده بر اساس رویکرد آیکونولوژی را در کجا می توان یافت؟ اهمیت و ضرورت بررسی تصاویر این نسخه آشنایی با اعتقادات پیشینیان و تصویرگری علوم غریبه در قرن هفتم است. برای پاسخ به این سؤال از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و گردآوری کتابخانه ای استفاده شده است. پس از توصیف نقش مرد سوار بر پرنده و مطالعه متن کتاب، مصادیق تصویری در سایر نسخه ها گردآوری شده است تا به کمک آن ها بتوان علت استفاده از چنین مضمونی را دریافت و ریشه های پنهان تصویری مرد سوار بر پرنده را تفسیر کرد. مهم ترین نتیجه پژوهش علت استفاده از چنین نقش مایه ای را مرتبط با مفاهیم کیهان شناختی هند می داند. این نقاشی احتمالاً باید از غاز مرکب برهما -خدای سیاره مشتری- الهام گرفته باشد و یا از گارودا، مرکب ویشنو که با سیاره عطارد در ارتباط است.

«صورالکواکب الثابته» اثر صوفی رازی جزو کتب آموزشی نجوم قدیم است. این کتاب یک راهنمای مصور شناخت آسمان است که توضیحات جامعی درباره مختصات و ویژگی های نجومی اجرام سماوی دارد. در صورالکواکب برای هر یک از صورت های فلکی دو تصویر قرینه دیده می شود که یکی مربوط به آسمان و دیگری مربوط به کره آسمانی است. از میان 48 صورتِ فلکی مندرج در صورالکواکب، چهارده نگاره با پیکره انسان مرتبط است که از نظر ساختار در دو دسته انسانی (شامل یازده صورت) و موجودات پنداری انسان نما (شامل سه صورت) قرار می گیرد. با توجه به ویژگی های تصویرسازی کتاب مذکور، می توان نگاره های آن را به عنوان نمادی از نگارگری دوره های گوناگون مورد مطالعه قرار داد. پژوهش حاضر با هدف روشن نمودن میزان و نحوه تاثیرپذیری طرح و نقش پیکره های آسمانی در دو نسخه از صورالکواکب قرن نهم هجری از موقعیت سماوی اجرام و ستارگان انجام شده است. نگارندگان در پاسخ به این سوال که "نگارگران صورالکواکب در قرن نهم هجری با هدف رعایت ضوابط نجومی و موقعیت ستارگان، چه تغییراتی در پیکره نگاره های انسانی ایجاد کرده اند؟" به آن دسته از تفاوت های ترسیمی در پیکرنگاری و جامه آرایی پرداخته اند که منشا علمی-نجومی دارد. آن مواردی که نگارگران بر اساس ملاحظات نجومی(برای ثبت موقعیت دقیق ستارگان)، ناچار به اعمال تغییراتی در حالت متعارف پیکره ها بوده اند به طوری که جز با دلایل نجومی توجیه پذیر نیست. و یا به واسطه شکل پیکره آدمی، مجبور به جابه جایی های جزیی در موقعیت ستارگان شده اند. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و با استفاده از منابع کتابخانه ای به تجزیه وتحلیل کیفی چهارده نگاره انسانی و نیمه انسانی در دو نسخه صورالکواکب متعلق به قرن نهم هجری محفوظ در کتابخانه های ملی فرانسه و کنگره آمریکا پرداخته است. نگاره های مربوطه در مقایسه با اصول و قواعد پیکرنگاری رایج در قرن نهم هجری و نیز مطابقت با نقشه آسمان مورد واکاوی قرار گرفته اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که نگارگران صورالکواکب در قرن نهم هجری توانسته اند در زمینه رعایت وجه زیبایی در کنار حفظ ضوابط نجومی به نوعی از توازن دست پیدا کنند. این نوآوری با اعمال اندک تغییراتی در سنن رایج تصویرسازی صورالکواکب، ازجمله جابه جایی علائم و نشانه های ستارگان بر روی پیکره ها و تغییر در شکل لباس ها و ابزار جانبی آنها انجام شده است.

صورالکواکب الثابته اثر صوفی رازی از کتب مصور نجوم قدیم است که نگاره هایی برای صورت های فلکی دارد. صورالکواکب ترکیبی از هنر و ستاره شناسی است و می توان تصویرسازی های آن را به عنوان نمادی از نگارگری دوره های گوناگون مطالعه نمود. پژوهش حاضر در حیطه پژوهش های میان دانشی قرار می گیرد و همان گونه که زمینه تخصصی صورالکواکب ایجاب می کند، نگارندگان تحلیل های هنری خود را با در نظرداشتن ملاحظات نجومی به انجام رسانیده اند تا به این پرسش پاسخ دهند که تحولات هنری قرن نهم هجری چه تأثیراتی بر نگاره های انسانی صورالکواکب آن دوران نهاده است؟ در این پژوهش پس از تجزیه وتحلیل کمّی و کیفی پیکرنگاری، چهره پردازی و جامه آرایی انسان در سه نسخه از صورالکواکب در قرن نهم هجری، چگونگی تأثیر الگوهای هنری دوره تیموری بر نگارگران صورالکواکب در زمینه بازنمایی پیکره آدمی با هدف مشخص نمودن میزان و نحوه تأثیرپذیری نگاره های مورد مطالعه از سبک و آثار هم عصر واکاوی شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای است. نتایج پژوهش نشان می دهد نگارگران صورالکواکب ضمن رعایت جوانب علمی، ترکیبی از سنن تصویری نسخه های پیشین صورالکواکب را با الگوهای هنری زمانه خود درآمیخته اند که در جزئیات نمود بیشتری یافته است. بااین حال نمی توان آنها را کاملاًً بر هنر دوره تیموری منطبق دانست.

خط اویغوری از سده ی هفتم تا نهم هجری در ایران، در مکاتبات دیوانی، کتابت نسخه ی ها واسناد استفاده می شد. با وجود اهمیت آن برای حاکمان و دستگاه دیوانی داشت، از این خط، نسخه ی های محدود و غالباً نفیسی به جای مانده است. اما این که چرا آثار مکتوب کمی به خط اویغوری به جای مانده و یا عوامل زوال زودهنگام آن چه می توانسته باشد، هنوز مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل تاریخی و متن شناختی، به بررسی الفبای اویغوری و نیز شیوه ی نگارش آن و همچنین مشکلات نگارش با این خط پرداخته می شود و ضمن معرفی یک رساله ی  منحصر به فرد تاریخی، این فرض مطرح می شود که کامل نبودن الفبای ایغوری، به صورتی که برای برخی از حروف الفبا معادلی ندارد و مجبور به استفاده ی مشترک از یک علامت برای چند حرف الفبای فارسی/عربی است،از دلایل اصلی انقراض این خط ِوارد شده به تمدن ایرانی است.ظهور خط نستعلیق و انقراض تیموریان در ایران نیز از دیگر عوامل متروک شدن این خط در ایران است.

اسب با همان حضور پررنگی که در زیست گذشتگان -خصوصاً پادشاهان- داشته به تصاویر کتاب ها راه پیدا کرده است، از این رو او یکی از مهم ترین ابژه های تصویری در خلق نگاره ها قلمداد می شود. با توجه به این موضوع و نگاه به ارزش حیوانی که نه تنها نماینده ی قدرت و عظمت یک لشکر بوده است بلکه نقش یگانه ای در خودنمایی های شاهانه ایفا می کرده باید پرسید مصوران او را چگونه به تصویر کشیده اند؟ آن ها که خود در بستر جامعه ی درباری می زیسته و یحتمل صاحب اسبی بوده تا چه اندازه در تصویرگری این حیوان به کیفیاتی وفادار بوده که بر اسب خوب و زیبا دلالت داشته است؟ آیا این کیفیات که مستخرج از متون اسب شناسی از جمله فَرَس نامه ها و دیگر کتاب های نوشته شده در باب خیول و اسبان است با معیارهای مصوران در تصویرگری اسب هم پوشانی دارد یا به کل متفاوت از یکدیگر هستند؟ برای پاسخ به این سوال ها تنها سه شاهنامه ی مصور عصر تیموری به روش توصیفی-تحلیلی مطالعه شده اند. دو نتیجه از این پژوهش حاصل می شود، نخست اینکه بازنمود اسب در این سه دست نوشته ی مصور خارج از چارچوب طبیعت نبوده است. دوم آنکه مصوران شاهنامه ی بایسنغری تلاشی ستودنی در جهت تصویرگری اسب نیک داشته اند و معیارهای ایشان بسیار به گفته های اسب شناسان نزدیک است.

پژوهش درتاریخ نقاشی ایرانی، به اطلاعات درباره نسخه های خطی مصور نیاز دارد تا از این طریق و با فراهم آوردن شواهد کافی، تحولات تاریخ این هنر روشن تر شود. از این رو، نگارنده با مراجعه به اطلاعات مربوط به نسخه های خطی موجود در کتابخانه های ایران (به طور خاص در فهرستگان نسخه های خطی ایران )، کوشید تا فراوانی موضوعی آثار مزّین به نقاشی را بیابد و از طرفی به این پرسش پاسخ دهد که  موضوع کدام متون (منثور یا منظوم) بیش از همه برای افزودن انواع تصاویر و طراحی ها انتخاب شده است. از این رو با احصای نسخه های تصویر دار و بر اساس آمار حاصله و با رویکرد کمّی ، مشخص شد از نظر فراوانی نسخه های مصور، موضوع ادبیات با فاصله بسیار از سایر موضوعات قرار دارد و رده های بعد، از آن مرقعات هنری (نقاشی)، تاریخ، سفرنامه و جغرافیایی است. این آثار با انواع تصاویر، از جمله نقاشی، نقشه، رسم و طرح ودیگر آرایه های تصویری تزیین شده اند. این پژوهش مبنایی برای تدوین موضوع تصاویر هر نسخه مصور خواهد بود .

ستاره شناسی قدیم، به دو گرایش عمده نجوم (اخترشناسی) و تنجیم (اختربینی) تقسیم می شود. هر یک از این دو گرایش، ویژگی ها و مفاهیم خاص به خود را دارند. کتب و رسالات زیادی در زمینه نجوم و تنجیم به رشته نگارش درآمده اند. برخی از این متون مانند؛ صورالکواکب، التفهیم، عجایب المخلوقات و البلهان، در ادوار گوناگون بارها نسخه برداری و تصویرسازی شده اند. تصویرسازی برای ستاره شناسی (همچون سایر حوزه های علمی)، با نیت تسهیل فهم موضوعات و خاطرسپاری معانی، همواره مورد توجه مؤلفان و نسخه برداران بوده است. هدف این پژوهش ضمن در نظر داشتن اصول علم ستاره شناسی، واکاوی و مقایسه روش های تصویرسازی متون مربوطه و بررسی تأثیر نجومی یا تنجیمی بودن متن بر نوع تصویرسازی کتب حوزه های مذکور است. پرسش مقاله حاضر این است که تصویرسازی برای کتاب های حوزه نجوم و تنجیم در نگارگری ایرانی چه ویژگی هایی دارد؟ نگارندگان با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی کوشیده اند شباهت ها، تفاوت ها، ویژگی ها، موضوعات غالب و نیز راهکارها و روش های اجرای تصویرگری کتب ستاره شناسی (با تفکیک متون نجومی از متون تنجیمی) در نگارگری ایرانی را تشریح نمایند تا تأثیر متن (معنا) بر تصویر (صورت) مشخص شود. نتایج پژوهش نشان می دهند که نگارگران در متون نجومی ملزم به رعایت ضوابطی بوده اند تا صحت و استناد علمی متن حفظ شود، لذا محدودیت هایی در نوع، شیوه و کیفیت تصویرسازی های این حوزه دیده می شوند؛ در حالی که برای تصویرگر متون تنجیمی چنین سخت گیری هایی وجود نداشته اند. تصویر سازی متون ستاره شناسی، آمیزه ای از واقع گرایی و خیالی نگاری است. نگاره های نجومی اغلب قالبی واقع گرایانه دارند و نگاره های تنجیمی بیشتر فضایی رؤیاگونه را به نمایش می گذارند.

جدول آرایه ای ساده است که در نسخه های اسلامی اولیه هم دیده می شود. می توان این جداول را بر اساس نقش آنها در صفحه آرایی به دو شکل جداول کاربردی و جداول تزیینی تقسیم کرد. با توجه به اینکه این آرایه ها به صورت مستقل و با تکیه بر نمونه های متقدم موجود در نسخ اسلامی کمتر موردپژوهش قرارگرفته اند مطالعه پیش رو ضرورت یافته است. از طرفی شناخت هرچه بهتر این آرایه شناخت جنبه های دیگر هنر کتاب آرایی را هم تسهیل می کند. هدف این پژوهش شناخت این آرایه، پیشینه و سبک ها و ابزارهای مرتبط با آن بوده است. پرسش های مطرح در این زمینه عبارت بوده اند از: 1. آیا تعاریف لغوی موجود از جداول (اعم از کاربردی و یا تزیینی) در متون با توجه به نمونه های موجود از هریک از آنها در نسخه های خطی مطابقت دارد؟ 2. پیشینه جدول و جدول کشی با استناد بر متون به چه تاریخی بازمی گردد؟ 3. چه سبک هایی از جدول کشی در متون ذکرشده است؟ در مقاله پیش رو در مرحله نخست متون به روش تحلیل محتوایی موردبررسی قرارگرفته و سپس سبک های مطرح شده در متون در نسخ خطی شناسایی و معرفی شده اند و برای جمع آوری اطلاعات علاوه بر اینکه متون منثور و منظوم در بازه زمانی مدنظر موردبررسی و تحلیل قرارگرفته اند، تمامی نسخ خطی همزمان با متون نیز در کتابخانه های مجلس و ملک و دانشگاه تهران مشاهده و مورد ارزیابی قرارگرفته اند. درنتیجه این پژوهش تعاریفی دقیق تر برای هر دودسته از جداول ارائه شد، ضمن اینکه با توجه به متون مشخص گردید که پیشینه جداول کاربردی در نسخ خطی به پیش از اسلام بازمی گردد، هرچند که قدیم ترین جدول کاربردی در نسخ اسلامی موجود، متعلق به قرن چهارم قمری است و در مقابل، واژه جدول در معنای جداول تزیینی از قرون پنجم و ششم در متون بکار برده شده است و این در حالی است که از قرون اولیه جداول تزیینی در نسخ خطی (مصاحف) دیده می شوند. سبک هایی از نحوه جدول کشی همچون جدول سه تحریر و سیمین و شنگرف، نیز در متون آمده که اغلب آنها نیز در نسخ خطی تا پیش از قرن نهم شناسایی شده اند.

جداول تزیینی یکی از قدیم ترین آرایه های نسخه های خطی هستند و تا کنون پژوهشی مستقل، با استناد به نمونه های متعدد، بر روی این جداول صورت نگرفته است. این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، علاوه بر شناسایی و معرفی سبک هایی از جدول کشی، در پی آن است که اولاً خاستگاه جداول تزیینی در نسخ خطی را مشخص کند و سپس روشن کند که چه سبک هایی از جدول کشی تا پیش از قرن نهم هجری در نسخ خطی رایج بوده است. بررسی نگارندگان نشان می دهد که با استناد به نمونه های باقی مانده، خاستگاه جداول تزیینی (زرین و شنگرف/ سرخ) را می توان به مصاحف و نسخه های علمی نسبت داد. همچنین بر اساس این یافته ها می توان تاریخ نسخه های بی تاریخ را تا حدودی مشخص کرد.

مطالعه بر روی نسخه های خطی نشان می دهد یکی از عواملی که باعث گردیده تا شیو ه ی تازه ای از نگارش و به دنبال آن چینش های مختلف و متنوعی از خطوط و تزیینات در صفحات یک نسخه شکل بگیرد، مورب نویسی است. اما مطالعاتی که سیر تحول و تکامل این شیوه نگارش را نشان دهد، تا کنون انجام نشده است. نگارندگان در این پژوهش برای یافتن پاسخی به این پرسش ها که: مورب نویسی از چه زمانی و درکدام نسخه ها آغاز شد؟ چگونه به عنصری برای صفحه آرایی تبدیل شد؟ و چگونه بر دیگر عوامل تزیینی صفحه تاثیر گذاشت؟، نسخه هایی با موضوعات مختلف و پیش از سده نهم را در کتابخانه های داخل و خارج از کشور به روش تحلیلی- توصیفی مورد مطالعه قرار داده اند. در نتیجه ی این پژوهش، قدیم ترین مورب نویسی متعلق به نسخه های علمیِ سده چهارم شناخته شده است، همچنین مورب نویسی در صفحه آرایی، موجب ایجاد تنوع در نحوه چینش سطور در جهت ممانعت از یکنواختی صفحات و استفاده بهینه از تمامی فضای پیرامونی یک صفحه گردیده است و علاوه بر آنها، مورب نویسی عاملی شده است برای اضافه شدن عناصر جدیدی همچون سرلوح مورب و لچکی ها به آرایه های تزیینی یک نسخه.

پس از حمله ی مغول به ایران، عناصر تازه ای از فرهنگ اقوام مهاجم وارد فرهنگ ایران شد. خط اویغوری، که با آن زبان مغولی و سپس ترکی شرقی کتابت می شد، در سده های هشتم و نهم هجری قمری در کتاب آرایی ایرانی نیز وارد شد و نسخه ها یی نفیس در هرات، شیراز، گیلان و احتمالاً یزد با آن کتابت شد. تاکنون بعضی بررسی ها روی سکه ها و اسنادی که به این خط نوشته شده بوده اند صورت گرفته، اما درباره ی کتابت اویغوری و شناخت نسخه های ایرانی که به این خط کتابت شده اند پژوهشی انجام نگرفته است. این نوشتار مطالعه ای تاریخی و نسخه شناختی برای شناخت کاربرد خط اویغوری در نسخه های خطی ایرانی است. نگارنده در این مقاله در پی آن است تا روشن کند چند نسخه به این خط تاکنون در حوزه ی فرهنگ ایرانی باقی مانده است. همچنین دامنه ی تاریخ و ارتباط این نسخه ها از نظر هنری چگونه است؟ در این پژوهش ضمن معرفی بعضی از نسخه های ناشناخته به خط اویغوری، تلاش می شود ویژگی های هنری این نسخه ها بیان شود. خط اویغوری در نسخه های شناخته شده متأثر از الفبای عربی و فارسی، و بیشتر شبیه نسخ است و پس از سده ی نهم دیگر برای کتابت استفاده نشد.

پس از معرفی یک پایزه نقره متعلق به موزه ملی ایران در مقاله ای به قلم استاد عبداللّه قوچانی، هیچ نمونه دیگری در ایران شناسایی نشده است. نمونه دیگری از پایزه های دوره ایلخانی در موزه بنیاد مستضعفان نگهداری می شود که شباهت ها و تفاوت هایی با پایزه نقره موزه ملی دارد. با توجه به این که در این گونه موارد، مطالعات تطبیقی می تواند در قرائت صحیح کتیبه و نحوه ساخت و کاربرد مدارک حکومتی دوره مغول مهم باشد، در این تحقیق سعی شده است تا با قرائت متنِ روی پایزه و استفاده از متون، تاریخِ ساخت و کابرد آن مشخص شود؛ به ویژه، با تکیه بر توصیف های رشیدالدین فضل اللّه همدانی درباره پایزه ها به این مسئله پرداخته می شود که مدارک یادشده چه اعتبار و ارزشی در نظام حکومتی یا دیوانی داشته اند. مهم ترین سؤالات این پژوهش عبارتند از: پایزه موزه بنیاد مستضعفان متعلق به چه دوره ای است؟ متن و نقوش روی آن بیانگر چه هستند؟ کاربرد و جایگاه آن از نظر اعتبار و ارزش حکومتی چیست؟ و آیا می توان از آن برای شناخت بهتر نمونه های دیگر استفاده کرد؟

این مقاله با بررسی چند مرقع مهم اواخر سده دهم دیباچه نویسی آنها، تاریخنامه های هنر مرقع سازی را مورد مطالعه قرار می دهد. یکی از این دیباچه ها، دیباچه مرقع کتابخانه سپهسالار، شاه محمد مذهب است که متنی مشابه آن در چند مرقع دیگر وجود دارد. این مقاله می کوشد تا ریشه های تاریخی نگارش این متن را نشان دهد. بررسی تحولات مقدمه نویسی مرقعات با تکیه بر مقدمه مرقع شاه محمد مذهب که نسخه ای دیگر از مقدمه میر محمد باقر پسر میر علی هروی است و نیز استفاده از اسناد دیگر این فرضیه را مطرح می کند که تکرار دیباچه ها به اعتبار خط خوش و یا نثر متناسب و یا انتساب به یک هنرمند بزرگ در مرقعات دیگر بوده و باعث شده است نسخه های اساس آنها به علت اوراق شدن اغلب این مرقعات و یا دیباچه ها و نیز نگارش دیباچه های جدید و مشابه شناخته نشوند.