۱.
کلیدواژه‌ها:
جامه های فاطمی خلافت فاطمی خلعت بخشی جامه بخشی
دوران خلافت شیعی فاطمی (297 – 567ق) در شمال آفریقا، شام و حجاز با گسترش و شکوفایی آداب خلعت بخشی در سده های سوم تا پنجم در سرزمین های اسلامی همزمان بود. جایگاه مهم صنعت نساجی در اقتصاد مصر، زمینه این شکوفایی را فراهم آورد و عنصری برای تحکیم قدرت سیاسی و نمایش شوکت دربار بود. مسئله اصلی این پژوهش چگونگی ارتباط آداب خلعت با طبقات گوناگون جامعه در دوره خلافت فاطمی است. روش پژوهش توصیفی - تحلیلی و بر پایه تحقیقات نظری برای نگارش پژوهش و مطالعه اسنادی برای گردآوری داده ها استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که فاطمیان برای تقویت رابطه خود با طبقات گوناگون جامعه از خلعت بهره می بردند که ریشه در باورهای آنها داشت. خلعت و جامه های فاطمی برای انتصابات، به عنوان عیدی در اعیاد، جشن ها و مراسم آیینی و تشویق اقشار گوناگون اهدا می شد و بسته به تفاوت طبقاتی، حاوی ویژگی های گوناگون بود و نشانه ای از منزلت اجتماعی طبقات و گروه های مردم در دوره فاطمی محسوب می شد و تحولات اجتماعی آن دوره را بازتاب می داد.
۲.
کلیدواژه‌ها:
امام حسین (ع) نقش سیاسی مردم کربلا روابط معنایی
شناخت تفکر و اندیشه امام حسین (ع) در واقعه کربلا به سبب تأثیر بر ذهنیت شیعیان اهمیت دارد. این مهم از منظر معناکاوی خطابه ها که بازتاب اندیشه سیاسی ایشان است، امکان پذیر است. خطابه ها امکان آگاهی دقیق تر نسبت به تفکر ایشان را در ارتباط با نقش سیاسی مردم که یکی از مؤلفه های مهم در مبانی فکری اسلام و روشنگر جایگاه آنان در عرصه قدرت و سیاست است فراهم می کند. در مقاله پیش رو کوشش شده است با استفاده از روش معناشناسی که امکان بررسی مفاهیم و مقوله ها از منظر روابط معنایی را فراهم می آورد، نقش سیاسی مردم در اندیشه امام حسین(ع) بر اساس خطابه های ایشان بررسی و تحلیل شود . بر اساس یافته پژوهش، بر نقش سیاسی مردم به عنوان مقوله ای محوری در تمامی خطابه های امام حسین(ع) در کربلا تأکید و در ارتباط با آن، این عناصر مطرح شده است: «ثبات در تصمیم گیری»، «شناخت حق»، «نقد حاکمیت»، «پرهیز از انفعال اجتماعی» و «پرهیز از شتاب زدگی». ارتباط معنایی میان این عناصر و مقوله محوری، نقش سیاسی مردم را در اندیشه و کلام امام حسین(ع) آشکار کرده است و در آن مردم به عنوان نقطه کانونی و مرکزی در امور سیاسی معرفی شده اند.
۳.
کلیدواژه‌ها:
ابن سراج دمشقی طریقت رفاعیه احمد رفاعی تاریخ تصوف منقبت نگاری
ابن سَرّاج (د747ق)، قاضی، صوفی و ادیب دمشقی دوره مملوکی، در تصوّف پیرو طریقت رفاعیه بود. از میان تألیفات وی، کتاب تشویق الارواح و القلوب و به طور خاص بخش سوم آن با عنوان تُفّاح الارواح و مفتاح الاِرباح در موضوع منقبت نگاری صوفیان اکنون در دست است. در این پژوهش، اهمّیت آثار ابن سرّاج و آگاهی هایی که از طریقت رفاعیه به دست می دهد، بررسی شده است. نتایج این پژوهش حاکی است که گرچه رویکرد منقبت نگاری و کرامت سازی به طرز چشمگیری بر آثار ابن سرّاج غلبه دارد، از آنجا که از نخستین متون به قلم یک صوفی رفاعی است، از آن می توان آگاهی های مهمی در شناخت وضعیت طریقت رفاعیه در دوره های شکل گیری و انتشار آن، به دست آورد؛ به ویژه در محورهایی همچون شناخت اسلاف احمد رفاعی در منطقه بطائح، مشایخ طریقت رفاعیه در خاندان احمد رفاعی، تعامل صوفیان رفاعی با ایلخانان و کرامات منسوب به رفاعیان.
۴.
کلیدواژه‌ها:
نقاشی ایرانی هنرهای تصویری نسخه های خطی مصور تقسیم بندی موضوعی کتابخانه های ایران
پژوهش درتاریخ نقاشی ایرانی، به اطلاعات درباره نسخه های خطی مصور نیاز دارد تا از این طریق و با فراهم آوردن شواهد کافی، تحولات تاریخ این هنر روشن تر شود. از این رو، نگارنده با مراجعه به اطلاعات مربوط به نسخه های خطی موجود در کتابخانه های ایران (به طور خاص در فهرستگان نسخه های خطی ایران )، کوشید تا فراوانی موضوعی آثار مزّین به نقاشی را بیابد و از طرفی به این پرسش پاسخ دهد که موضوع کدام متون (منثور یا منظوم) بیش از همه برای افزودن انواع تصاویر و طراحی ها انتخاب شده است. از این رو با احصای نسخه های تصویر دار و بر اساس آمار حاصله و با رویکرد کمّی ، مشخص شد از نظر فراوانی نسخه های مصور، موضوع ادبیات با فاصله بسیار از سایر موضوعات قرار دارد و رده های بعد، از آن مرقعات هنری (نقاشی)، تاریخ، سفرنامه و جغرافیایی است. این آثار با انواع تصاویر، از جمله نقاشی، نقشه، رسم و طرح ودیگر آرایه های تصویری تزیین شده اند. این پژوهش مبنایی برای تدوین موضوع تصاویر هر نسخه مصور خواهد بود .
۵.
کلیدواژه‌ها:
کفش کفاش کارگاه کفاشی مشاغل اصناف
پوشیدن کفش (=پای افزار) برای محافظت پا و سهولت در حرکت، از ایام کهن در ایران و بین النهرین و تمدن های پیرامون، عمدتا در میان جوامع شهرنشین رایج بوده و حرفه کفاشی هم جزو یکی از مشاغل اصلی و پررونق شمرده می شده است. در این مقاله با بررسی طیف وسیعی از منابع تاریخی، ادبی و اجتماعی، انواع کفش ها و نیز الگوی شغل کفاشی در ساختار و بافتار جهان سنتی اسلامی با رهیافت توصیف غلیظ (توصیف پرجزئیات) [1] ، بازجسته و استخراج شده است. استخراج الگوی عمومی شغل کفاشی با پژوهش ابعاد پدیداری کفش و کفاشی از جمله تنوع واژگان، ابزارها و ادوات کار، فضای حرفه ای (کارگاه کفاشی)، اخلاق حرفه ای، نظارت و احتساب کفاشان و درآمدهای اصلی و فرعی و پایگاه شغلی و جایگاه اجتماعی آنها صورت گرفته است. بر خلاف تصور، کفاشان با وجود تنوع در تولیدات و نیاز همه گروه های جامعه به محصولاتشان، جزو اصناف پردرآمد نبوده اند و اعضای این صنف را در جهان اسلام اغلب گروه های فرودست تر اجتماعی تشکیل می داده اند. [1]. Thick description
۶.
کلیدواژه‌ها:
محنه اشعری دفاعیه قشیری بیهقی
یکی از مهمترین رویدادهای عقیدتی جهان اسلام در اوایل دوره سلجوقیان، ماجرای محنه اشعری است که در سال445ق در نیشابور اتفاق افتاد و در پی آن علمای اشعری از وعظ و تدریس منع شدند و تحت تعقیب قرار گرفتند. نخبگان اشعری برای مقابله با این اتهامات نخست به اقدامات سیاسی - نظامی روی آوردند، اما به موازات آن به دفاع قلمی پرداختند و علمایی چون ابوالقاسم قشیری و ابوبکر بیهقی رساله هایی تألیف کردند. در این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی ضمن بررسی علل حادثه محنه و مقتضیات زمانی و مکانی آن، دفاعیه های مذکور و ساختار حاکم بر آنها تحلیل و تبیین شده است. بنابر یافته های این پژوهش، رجال اشعری در دفاعیه های خود می کوشیدند با بهره برداری از محنه در جهت تثبیت اندیشه اشعری به عنوان اندیشه اصولی اهل سنت و معیار راست کیشی گام بردارند و ضمن تشریح آراء اشعری با تعمیم این عقیده به تمام اهل سنت، حمایت جامعه و علمای سنی را کسب و از سویی، با معرفی عاملان محنه به عنوان دشمنان اهل سنت، از فشارها و تعقیبات سیاسی جلوگیری کنند.
۷.
کلیدواژه‌ها:
حسبه علل و عوامل فقها محتسب محتوا
از سده سوم ق، به موازات شکل گیری سازمان ها و نظم اجتماعی، حسبه نویسی نیز در حال تکوین بود و تا سده نهم ق با فراز و نشیب هایی تداوم یافت. عوامل متعددی همچون نگرانی از انحرافات، امربه معروف و انتقال تجربه در نگارش این گونه منابع نقش داشته و از مؤلفه های مذهبی در قالب رویکردهای فقهی و مسائل محلی متأثر شده است. در پژوهش حاضر کوشش شده است تا با روش توصیفی تحلیلی و منابع کتابخانه ای، علل نگارش، مؤلفه های تأثیرگذار و ویژگی های حسبه نویسی تا سده نهم ق بررسی و به این پرسش ها پاسخ داده شود: عوامل، زمینه ها و مؤلفه های مؤثر بر تکوین و تداوم حسبه نویسی در تمدن اسلامی چه بود؟ علل چندی مانند رونق شهرنشینی و پیچیدگی روابط اجتماعی، نگرانی های دینی و انتقال تجربه، زمینه نگارش چنین آثاری را پدید می آورد و رویکرد فقهی، مسائل محلی و جایگاه نویسندگان، موجب تفاوت هایی میان آثار موجود در این باب شده است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
ایران ایلخانان حمدالله مستوفی شاهنامه ظفرنامه شعر حماسی
روایت تاریخ در قالب شعر حماسی و علاقه به شاهنامه سرایی و شاهنامه نویسی، ازجمله ویژگی های تاریخ و ادب در ایران دوران پس از حاکمیت ایلخانان بود که در آن شرایط خاصی برای تقویت هویت ایرانی و تحکیم بنیان های ایرانشهری در مناسبات جامعه و حکومت پدید آمد. اگر در سیر تحول فکر و اندیشه در ایران، شعر را زبان حِکمی فرهیختگان ایرانی بدانیم، شعر حماسی و تدوین تاریخ در سبک و قالب شاهنامه، یکی از نمودهای جدی تحول فکری و فرهنگی در عصر ایلخانان است و مصداق برجسته آن را در ظفرنامه مستوفی می توان یافت. مستوفی از طریق نظم و حماسه سرایی، جایگاه و کارکرد «شاه عدالت محور» را به سان مفهومی ماندگار به نحوی عرضه کرد که احیای شکوه گذشته و نیاز زمانه را توأمان داشته باشد. مستوفی در ظفرنامه، با زبان حِکمی شعر و بهره گیری از گذشته مطلوب، قصد داشت الگویی کارآمد از مفهوم شهنشاه ایرانی در حکومت ایلخانان به دست دهد. او روند مورخان پیشین را در طرح مصادیق حماسه، مانند شاهنامه فردوسی، تکمیل کرد و مجموعه ای منظوم بر جای نهاد که در آن به نحو مقتضی، تاریخ در قالب حماسه و به صورت منظومه به جلوه درآمده است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
مدارس دینی نجف اصلاحات آموزشی جمعیه منتدی النشر جامعه النجف الدینیه
نوسازی آموزشی در برخی از مدارس دینی نجف در دوره معاصر، متأثر از اوضاع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عراق در سده بیستم میلادی بود. مطالعه و مقایسه روند اصلاحات آموزشی در این مدارس از ابتدای این قرن تا 1963م/1382ق، از جنبه سیر زمانی و ابعاد نوسازی، یعنی مسأله پژوهش حاضر، با روش توصیفی به سامان رسید. با هدف افزایش شناخت تاریخچه نهاد آموزشی و در نتیجه تاریخ فرهنگی شیعه، پرسش اصلی این تحقیق برآن قرار گرفت که روند تغییرات آموزشی در مراکز آموزش دینی نجف از آغاز سده بیستم تا استقرار حزب بعث ( 1963م/1382ق) چگونه بود و ابعاد و دامنه اصلاحات آموزشی در آنها چه تفاوت ها و شباهت هایی داشت؟ اصلاحات مراکز دینی نجف از 1936م/1354ق آغاز شد و تا سال 1963م/1382ق، با وجود فراز و نشیب های گوناگون، از منظر سیر زمانی روندی رو به رشد داشت. نخست جمعیه منتدی النشر در این مسیر گام برداشت و همین موضوع سبب شد تا ابعاد کمی و کیفی اصلاحات مدارس این انجمن به الگوی چهار مدرسه دیگر تبدیل شود. بیشترین میزان الگوبرداری از آن مسؤولان جامعهالنجف الدینیه بود. در همه مراکز علمی، مهم ترین نوسازی آموزشی در زمینه تدوین برنامه ای تحصیلی و ضوابط آموزشی منظم صورت گرفت و تأکید در آن، بیشتر متوجه تغییرات کمی بود.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
خلفای اموی اهل ذمه مسیحیت سیاست شامات
استقرار خلافت اموی در منطقه شام وضرورت های اجتماعی آن قلمرو، سبب گردید تا سیاست های اجتماعی خلفا با توجه به واقعیات جامعه معاصر آنان تنظیم شود. در شامات افزون بر تنوع نژادی و قومی موجود، جماعات اهل کتاب حضور داشتند و به سبب توانمندی های اجتماعی و اقتصادی، عاملی تاثیرگذار در معادلات جامعه به شمار می رفتند. تعیین الگوی روابط بین حکومت و گروه های اهل کتاب و بررسی سیاست های خلفای اموی در ارتباط با اهل ذمه شامات مهم به نظر می رسد. حال این پرسش مطرح است که خلفای اموی در مواجهه با اهل ذمه شامات به ویژه مسیحیان چه سیاستی در پیش گرفتند؟ یافته های این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی فراهم آمده است نشان می دهد که دو الگوی اساسی سیاست تسامح و مدارای مذهبی و اعمال محدویت ها خاص در مقاطعی بر مناسبات کلی حکومت امویان با اهل ذمه، یعنی مسیحیان حاکم بوده است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
پذیرش اسلام زرتشتیان مسلمانان ایرانیان شعائر
گروش زرتشتیان به اسلام حدود چهار سده به طول انجامید. هرچند تشخیص پذیرش اسلام از سوی زرتشتیان در این دوره و بر اساس منابع تاریخی بسیار دشوار و گاه ناممکن است، انجام برخی از مناسک و اعمال دینی همچون ادای شهادتین، برپایی نماز، پرداخت زکات و خمس غنایمی که تازه مسلمانان در جنگ ها به دست می آوردند، انجام عمل شرعی ختنه، استفاده از نام های عربی، تکلم به زبان عربی و ایجاد تغییر در نوع خوراک، پوشاک و مشاغل، می تواند به عنوان نشانه های پذیرش اسلام از سوی زرتشتیان به شمار آید. در این پژوهش کوشش شده است تا علائم و نشانه هایی که از سوی مسلمانان، دلیل گروش به اسلام به شمار می رفت، بررسی شود.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
مکان یابی جغرافیای تاریخی شواهد باستان شناسی ماسبذان سیروان سراب کلان
براساس متون تاریخی و جغرافیایی، سابقه سیروان/ شیروان، یکی از شهرهای مهم منطقه جبال، به دوره حکومت ساسانی باز می گردد. این شهر در قرون نخستین اسلامی رونق بسیار داشت و متون تاریخی از آنجا به عنوان کرسی ولایت ماسبذان و یکی از شهرهای مهم ایالت جبال نام برده اند، اما پس از دوره ای حیات پررونق، از میانه سده چهارم ق از رونق آن کاسته شد. علی رغم اهمیت شهر سیروان، تاکنون پژوهشی برای شناخت موقعیت مکانی ، عوامل رشد و گسترش این شهر و سپس افول آن صورت نگرفته است. در پژوهش پیش رو، با مطالعه متون تاریخی و شواهد باستان شناسی، ضمن بازشناسی شهر سیروان، عوامل تأثیرگذار در مکان گزینی، رشد و گسترش و همچنین انقراض آن بررسی خواهد شد. رویکرد تحقیق، تاریخی است و یافته ها با مطالعات اسنادی و مشاهدات میدانی جمع آوری شده است. بنابر نتایج، موقعیت مکانی شهر ساسانی اسلامی سیروان با محوطه باستانی واقع در روستای کنونی سَرابکَلان شهرستان سیروان استان ایلام منطبق است. در کنار عوامل طبیعی (همچون زلزله) و کاهش اهمیت سیاسی منطقه، راه های ارتباطی نیز در پی انقراض حکومت آل حسنویه از سده چهارم ق به بعد از رونق افتاد و در مجموع، این عوامل بیشترین نقش را در انقراض شهر سیروان داشت.
