مطالعات تاریخ فرهنگی

تحقیق پیشِ رو پژوهشی کاملاً میدانی و بدیع است و اندکی جنبه ی نظری دارد. سعی نویسنده بر آن بوده تا طرح ها و نقشه های اطلسی را به عنوان برجسته ترین و رایج ترین طرح ها در روستای جیریا، شناسایی و معرفی کند. از این رهگذر، تحقیق حاضر نخستین پژوهش در این زمینه است. روستای جیریا با برخورداری از پیشنه ای کهن در تاریخ و فرهنگ، یکی از روستاهای فعال استان مرکزی و شهر اراک در تولید قالی است. سابقه ی قالی بافی در جیریا هم پای این هنر در ساروق، دیگر روستای استان مرکزی، است که در تولید قالی های نفیس شهره بوده و نسبتاً هم جوار با جیریاست. آوازه ی قالی های جیریا در اراک، استان مرکزی و ایران، به کیفیت و نفاست این هنر در طرح و نقشه و بافت آن است. پرسش پژوهش حاضر این است که بیشترین، رایج ترین و متنوع ترین طرح و نقشه در قالی جیریا کدام است و شامل چه ویژگی هایی می شود؟ شناسایی، بررسی، طبقه بندی و معرفی انواع طرح و نقشه ی قالی جیریا با تکیه بر نقشه ی اطلسی از اهداف این مقاله به شمار می رود. این تحقیق از نوع بنیادین، و روش تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی، و شیوه ی گردآوری داده ها، میدانی است. یافته های پژوهش مبین این امر است که نقشه ی اطلسی یکی از طرح های رایج و معروف در قالی بافی این روستاست. طرح اطلسی در قالی جیریا در انواع طرح ها و رنگ ها و ابعاد بافته و عرضه می شود. بر طبق یافته های این پژوهش طرح و نقشه ی اطلسی، بیشترین و متنوع ترین طرح و نقشه در قالی جیریاست. همچنین تعداد 17 نقشه ی اطلسی در این روستا شناسایی، بررسی، تحلیل و معرفی شد.

تضادهای سیاسی و ایدئولوژیکی فاطمیان (297 567 ق) با خلفای عباسی و متحدانشان، و همچنین ناتوانی و ضعف سیاسی نظامی عباسیان در ممانعت از انتشار قدرت رقیب، موجب شد مخالفان فاطمیان به هدف انزوا و در نهایت نابودی آنها، از ابزار اسماعیلیه هراسی بهره گیرند. آگاهی خلفای فاطمی از اثرهای سوء این ابزار در پیشبرد اهدافشان، آنان را به تکاپو انداخت. در این پژوهش تلاش کرده ایم با رویکرد توصیفی تحلیلی به این مسئله بپردازیم که فاطمیان در مواجهه با اسماعیلیه هراسیِ مخالفان خود، چه عملکردی داشتند. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که فاطمیان از طریق تألیف کتب و رسالات گوناگون و پاسخگویی به تمامی اتهامات و هجمه های مخالفان و روشنگری در مورد اندیشه و آیین اسماعیلی در این آثار؛ تبرئه ی خود از افعال و اعمال ضدارزشی هم کیشان منحرف؛ پاکسازی درونی جامعه ی اسماعیلیه؛ حفظ ظاهر در مراودات و تبلیغات خود؛ اهتمام به برگزاری شعایر اسلامی؛ و بهره گیری از منابر سرزمین حجاز؛ کوشیدند تصویری مطلوب از خود، بر خلاف تصویر منفیِ القاشده توسط مخالفان، به جامعه ی اسلامی ارائه دهند.

آشنایی اندیشه وران ایرانی عصر مشروطه با مظاهر تمدن نوین غربی که به موازات پذیرش اندیشه های غربی از سوی نخبگان این برهه ی تاریخی صورت گرفت، زمینه ساز چالش میان سنت و مدرنیته شد. گفتمان های سنت گرا، تجددگرا و اصلاح معرفت دینی حول محور پاسخ به این چالش، صورت بندی شدند. با عنایت به بازتولید این چالش در فضای گفتمانی جامعه ی معاصر ایران و حضور زنده ای که این گفتمان ها در اذهان نخبگان ایرانی دارد، در مقاله ی حاضر درصدد بازشناسی شاخصه های گفتمان اصلاح معرفت دینی در روزنامه ی روح القدس برآمده ایم. بر این اساس پاسخی که گفتمان اصلاح معرفت دینی به چالش میان سنت و مدرنیته آن هم در شرایط حاکمیت استبداد و استعمار بر ایران می داد، پرسشی محوری است که ما در این مقاله درصدد پاسخ بدان برآمده ایم. تحلیل گفتمان و برقراری ارتباط میان شاخصه های گفتمانی روزنامه ی روح القدس و بافتار تاریخی عصر مشروطه روشی است که برای پاسخ بدین پرسش به کار رفته است. کاربست این روش ما را بدین نتیجه رهنمون ساخت که ضرورت بازگشت به اسلام اصیل، بازتعریف نقش روحانیان و ارتباط آن با نهاد سیاست، ضرورت شناخت استبداد و انواع آن، و ضرورت مبارزه با استعمار، از راهبردهای مهمی بود که روزنامه ی روح القدس به منزله ی یکی از کاربران گفتمان اصلاح معرفت دینی به منظور گذر از وضعیت بحرانی عصر مشروطه برگزید. این راهبرد بر اساس کنش بین گفتمانی و جذب عناصر مطلوب گفتمان های سنت گرا و تجددخواه محقق شد.

دیالکتیک میان جایگاه میدان قدرت و تأثیر آن در میدان تئاتر ایران در بازه ی 1300 1332ش، با ایجاد تغییر و تنوع در قریحه ی عاملان، و کاربست این قریحه در فرایند تولید و مصرف حوزه های متنوع نمایش، موجب ایجاد تغییرات بنیادی در فرایند تولید و مصرف تئاتر ایران شد که در گروه های تولیدی، سالن داران و تماشاگران تأثیر گذاشت؛ لذا در این پژوهش قصد داریم به شیوه ی ساختارگرایی تکوینی بوردیو و بر پایه ی نظریه های تمایز، منش، سرمایه و میدان ، به چگونگی موقعیت و تعامل عاملان بر اساس منشأ اجتماعی هر یک در ارتباط با میدان تئاتر؛ تمایز و موضع گیری عاملان در مقابل مواضع متناظر؛ و چگونگی ترکیب سرمایه های فرهنگی، اقتصادی و نمادین آنها، به شیوه ی توصیفی تحلیلی بپردازیم. در انتها درمی یابیم منش و شیوه ی تسلط عاملان بر عادت واره ها و سرمایه های میدان، نقش اساسی در شکل گیری میدان های تئاتری این دوره داشته و نظام اندیشه ای خود را به میدان تئاتر تحمیل کرده و منجر به ایجاد تمایز در هویت میدان های تئاتری این دوره شده است.

پس از حمله ی مغول به ایران، عناصر تازه ای از فرهنگ اقوام مهاجم وارد فرهنگ ایران شد. خط اویغوری، که با آن زبان مغولی و سپس ترکی شرقی کتابت می شد، در سده های هشتم و نهم هجری قمری در کتاب آرایی ایرانی نیز وارد شد و نسخه ها یی نفیس در هرات، شیراز، گیلان و احتمالاً یزد با آن کتابت شد. تاکنون بعضی بررسی ها روی سکه ها و اسنادی که به این خط نوشته شده بوده اند صورت گرفته، اما درباره ی کتابت اویغوری و شناخت نسخه های ایرانی که به این خط کتابت شده اند پژوهشی انجام نگرفته است. این نوشتار مطالعه ای تاریخی و نسخه شناختی برای شناخت کاربرد خط اویغوری در نسخه های خطی ایرانی است. نگارنده در این مقاله در پی آن است تا روشن کند چند نسخه به این خط تاکنون در حوزه ی فرهنگ ایرانی باقی مانده است. همچنین دامنه ی تاریخ و ارتباط این نسخه ها از نظر هنری چگونه است؟ در این پژوهش ضمن معرفی بعضی از نسخه های ناشناخته به خط اویغوری، تلاش می شود ویژگی های هنری این نسخه ها بیان شود. خط اویغوری در نسخه های شناخته شده متأثر از الفبای عربی و فارسی، و بیشتر شبیه نسخ است و پس از سده ی نهم دیگر برای کتابت استفاده نشد.

در سنت زردشتی مهم ترین و پُرابهام ترین مسئله، ابهام در تاریخ و بی توجهی به زمان و وقایع نگاری است. شاید ضبط زمان در مفهومِ کران مندی آن، به اعتبار روشنی آغاز و انجام محتوم آن و نیز نابودی شر به عنوان حکمت و مشیت نهفته در پسِ کران مندشدگی زمان، سبب شده تا هیچ گاه در سنتِ زردشتی به ضبط و ثبت رخدادها و بررسی آنها در فرایندی تاریخ نگارانه توجه نشود. کیش زردشتی، از زمان پیامبر تا روزگار اخیر، هرگز متن مشخص تاریخ نگارانه ای پدید نیاورده است. تاریخ در سنتِ زردشتی روایتی از پیش تعیین شده است که بنا بر ضرورتِ نبرد خیر و شر، به اراده ی اهورا و معاونت انسان، به تدریج و در گذر زمان به وقوع می پیوندد؛ از این رو، نه زمان گذشته و حال، بلکه زمان آینده و روزگار آمدنِ نجات بخش و پیروزی خیر است که اهمیت دارد. در کنار اسناد پراکنده، به ویژه روایت های تاریخی بیرون از سنت زردشتی، اغلب روایت همسایگان و دشمنان کیش زردشتی، بعضی متن های درونِ سنت نیز ارزش تاریخی دارند. درست است که متن های دینی جملگی بی زمان و ناظر بر مسائل شرعی و عقیدتی اند، ولی پَرنوشت ها، یادگارنامه ها و انجامه ها و افزوده های ارزشمندی در لابه لای اوراق خود حفظ کرده اند که تا حدودی خلأ متون تاریخی به ویژه در وجه گاه نگارانه ی آن را پر می کنند. در گفتار پیشِ رو به بررسی، شناسایی، طبقه بندی و یادکرد ارزش های حواشی متون دینی سنت زردشتی، به عنوان ابزار و چارچوبی برای گاه نگاری تاریخ کیش یادشده، پرداخته می شود.