عبدالکریم سروش

آقای سروش در این سخنرانی فقه را تکلیف‏گرا دانسته و نه حق‏گرا و قائل شده است که باید ترتیبی اتخاذ گردد تا موازنه‏ای بین حق و تکلیف ایجاد شود. در قسمتی دیگر با استناد به کلام اقبال لاهوری در باب فلسفه خاتمیت، اعتقاد به امامت و مهدویت را آنچنان که در شیعه مطرح است مورد تخطئه و انکار قرار داده و آن را در تعارض با خاتمیت دانسته است.

در این مقاله نویسنده با بیان معنای سکولاریسم بر این باور اعتماد دارد که سکولاریسم هم ارتباط خویش را با ماورای طبیعت و هم حیات پس از مرگ می‏گسلد و نیز توجه خویش را منحصرا معطوف به این جهان می‏دارد و بر طبق زندگی و حیات این دنیایی برنامه خویش را سامان می‏دهد. نویسنده در ادامه مقاله تحلیل خود از روند سکولاریزاسیون در غرب مسیحی را بر دنیای اسلام تطبیق می‏کند. دکتر سروش معنای دیگری از قول مورخان برای سکولاریسم تعریف می‏کند که سکولاریسم به معنای نفی دخالت روحانیت در امور است که آن را لزوما به معنای نفی دخالت دین در امور نمی‏داند. معنای سومی که برای سکولاریسم در نظر گرفته، سکولاریسم سیاسی به معنای جدا کردن دین از حکومت و البته نه دین از سیاست می‏باشد.

نویسنده در دو گفتار، علل عقب‏ماندگی مسلمانان را مورد بحث قرار می‏دهد و سه نظریه را مطرح می‏کند. الف) علت عقب‏ماندگی مسلمانان دین است. وی با ردّ این نظریه می‏گوید: عقب‏ماندگی اختصاص به جوامع اسلامی ندارد. ب) از آنجا که مسلمانان دین را پاسخگوی همه نیازهای خویش می‏دانند، روح پرسشگری در آنها مرده است؛ ازاین‏رو، پویایی را از دست داده‏اند. ایشان با تقسیم دینداران به دو دسته، این مطلب را در مورد کسانی که دین را حداکثری می‏دانند قبول می‏کند. او یکی از آفات حداکثری دانستن دین را از دست رفتن روحیه پرسشگری می‏شمارد. ج) دست نداشتن مسلمانان در علوم تجربی.

به نظر آقای سروش جامعه ما نیاز به نقد اخلاقی دارد و باید از میراث گذشته خود توبه فرهنگی کند. اخلاق با تئوری درست نمی‏شود و نیاز به اصلاح ساختارها و شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جدیدی است.

نویسنده با سکولار شمردن علم و نیز فلسفه اسلامی، یکی از بناهای سکولاریسم را بی‏نیازی از واسطه‏گری روحانیت بین مردم و خدا دانسته‏اند و گفته‏اند: از نظر تاریخی کلمه روحانیت در اسلام وجود نداشته است همچنانکه در اسلام هیچ عمل و قانونی نداریم که باید برای اجرای آن حضور روحانی شرط باشد.

بحث ما در باب جامعه دینی و جامعه اخلاقی و همچنین تبیین نسبت این دو جامعه با یکدیگر است. در باب این تقسیم‏بندی می‏توان پرسید که آیا جامعه دینی، جامعه‏ای اخلاقی است. شاید این معادله برای برخی بدیهی باشد؛ اما به واقع پاسخ‏های متفاوتی به این سؤال می‏توان داد. اساسا اگر دین داران گردهم آیند و تکالیف دینی خود را به جای آورند، اما فاقد فضایل و تکالیف اخلاقی باشند، آن جامعه دینی، فضیلتی ندارد و نمی‏توان برای آن ارزشی قائل بود. بنابراین امروزه لازم است که فقه، ادیان و قدرت را نقد اخلاقی کنیم و تاکنون از نقد اخلاقی این امور غفلت کرده‏ایم.

آقای سروش در این سخنرانی، که در قم ایراد شده است، مقایسه‏ای میان مکتب معتزله و مکتب اشاعره دارد و ویژگی‏های عقلانیت هر یک را برمی‏شمرد. به نظر ایشان معتزله به عقل‏گرایی اروپایی و اشاعره به تجربه‏گرایی اروپایی نزدیک‏اند. در مکتب معتزله، قول به علیت، کلیات، عدل عقلی، حسن و قبح ذاتی، وجود اغراض در افعال خدا، جایز نبودن ترجیح بلامرجح و... نشانه‏های عقل‏گرایی و از بالا دیدن امور است. در مکتب اشاعره نفی علیت، نام‏گرایی، عدل تجربی، نفی حسن و قبح ذاتی، نفی غرض در افعال خدا، جواز ترجیح بلامرجح و... نشانه‏های تجربه‏گرایی و از پایین دیدن امور است.

آقای سروش معتقد به «عقلانیت حداقلی» است؛ بدین معنا که همه گزاره‏های ارائه شده باید با یکدیگر هماهنگ باشند. دموکراسی در مقام تعریف، دینی و سکولار ندارد؛ ولی در عالم خارج با مقارناتی همچون دین یا سکولاریسم همراه می‏شود. دموکراسی در تعریف او به منزله تئوری ضد استبدادی و آزادی در انتخاب است.

در این گفت‏وگو، علاوه بر اشاره به عوامل متروک شدن ارزش‏های اخلاقی در جامعه، اسلامی، دو عامل عمده آن را بها دادن بیش از اندازه به مقوله فقه و احکام و نحوه زمام‏داری در جوامع اسلامی که به خاطر استبدادی بودن خود، منشأیی برای افول ارزش‏های اخلاقی است، می‏داند.

آقاى سروش با نگاهى به ماجراى آقاى آقاجرى، به مسئله آزادى بیان و دلایل موافقان و مخالفان آن پرداخته است. این بحث که در قالب سخنرانى در آمریکا ارائه شده است، نگاهى گذرا نیز به وضعیت آزادى در جوامع لیبرال و مدعى آزادى دارد و ازاین‏رو جامعیت بیشترى در دیدگاه‏هاى عرضه شده نسبت به گذشته دیده مى‏شود.

به نظر آقای سروش عدل و صدق نه تنها لازم و ملزوم یکدیگرند، که همپوشی دارند. ادبِ عدل و ادبِ صدق روی هم می‏افتند و اگر منابع معرفتی ما صدق را آسان در اختیار بگذارند، چندان نیازی هم به عدالت پیدا نمی‏کنیم.

دکتر سروش در این گفت‏وگو، ضمن تأکید بر مواضع گذشته خود، وجود تعارض میان مباحث «قبض و بسط» و بحث‏های «بسط تجربه‏بندی»، «تجدید تجربه اعتزال»، «ذاتی و عرضی در دین» و... را انکار می‏کند. به نظر ایشان راه حل مشکلات امروز جامعه ما یافتن راهی است میان سنت و مدرنیسم و این امر جز از طریق پروژه روشن‏فکری دینی امکان‏پذیر نیست. وی اکثر روشن‏فکران سکولار را به تفکر صرفا ترجمه‏ای، نشناختن سنت و... متهم می‏سازد.

به عقیده آقاى سروش، جهان اسلام نیازمند تجدید تجربه اعتزال است; زیرا تفکر اشعرى‏گرى غلبه یافته و باب محاجه و استدلال بسته شده است . تجدید تجربه اعتزال، پادزهرى در برابر تفکر نصى و قدرتى است .

در این گفت‏وگو آقاى دکتر سروش تلاش کرده است با ارائه‏ى شواهد و قرائنى از قرآن، این فرضیه را به اثبات برساند که وحى همان تجربه‏ى دینى، و قرآن سخن پیامبر است؛ به همین جهت، همه‏ى لوازم تجربه و سخن بشرى بر آن بار مى‏شود.