پیامدهای امنیتی جریان آزاد اطلاعات

‏
‎ ‎اطلاق عنوان دهکده جهانی بر وضعیت ویژه انسان در قرن بیستم حکایت از گسترش بیش از اندازه ‏ارتباطات در عصر حاضر دارد. به گونه‏ای که کوچکترین رخدادی در گوشه‏ای از این جهان پهناور از ‏چشمان تیزبین رسانه‏های خبری پنهان نمانده و در نتیجه حالت مومی پیدا می‏کند.‏
‎ ‎زندگی در عصر ارتباطات گذشته از مزایای بسیاری که دارد، با مخاطراتی نیز همراه می‏باشد که ‏غفلت از آنها به معنای زوال منافع شخصی و ملی است. بنابراین ما در دو سطح با ارتباطات مواجه ‏هستیم‎:‎
‎ ‎اول) سطح نظری که ناظر بر تعیین جایگاه و موضع ما در قبال جهان جدید است و این که فلسفه ‏حیات سیاسی - اجتماعی ما چگونه خواهد بود‎.‎
‎ ‎دوم) سطح مصداقی که به برخورد ما با پدیده‏هایی همچون ماهواره، ویدئو و مربوط می‏شود. اگرچه ‏هر دو سطح فوق شایسته تأمل علمی بسیار است،اما بدون حل معضلات فلسفی، طرح راه‏حل ‏برای پدیده‏های ناشی از فن‏آوری اطلاعاتی، چندان ممکن نیست. به همین دلیل در ادامه به تحلیل ‏پدیده موسوم به جریان آزاد اطلاعات خواهیم پرداخت‎.‎
‏ ‏
فصلنامه: بحث از اطلاعات و جریان آزاد اطلاعات در کشور ما با پدیده‏های روزمره‏ای همچون ویدئو ‏و ماهواره همراه بوده است. حال آن که پدیده موسوم به جریان آزاد اطلاعات دارای ابعاد و مبانی ‏فلسفی - علمی کاملا پیچیده و نیرومندتری می‏باشد. به همین خاطر شاید در گام نخست بایسته ‏می‏نماید موضوع تکنولوژی اطلاعاتی را چونان‎ ‎یک موضوع مستقل مدنظر قرار داده، از ویژگیهای ‏منحصربه فرد و ممیز آن، سخن بگوییم. به نظر جناب‏عالی تکنولوژی اطلاعاتی چه ویژگیهایی دارد که ‏تکنولوژیهای پیشین از آنها بی‏بهره بوده‏اند؟
‏ ‏
‎ ‎دکتر کلهر: در این دو دهه اخیر ما با موضوعات جهان‏شمولی روبرو بوده‏ایم که بدون شک مقوله ‏تکنولوژی نوین از مهمترین آنهاست. با این‏حال ذکر دو واژه تکنولوژی و اطلاعات در کنار همدیگر ما را ‏نباید از ویژگیهای منحصر به‏فرد این پدیده غافل سازد. من در این‏باره فقط به ذکر سه مورد مهم ‏بسنده می‏کنم: اول این که تکنولوژی همیشه به مثابه فرایندی در ادامه اندام جسمانی انسان ‏مطرح بوده است؛ به عبارت دیگر تکنولوژی به مثابه ابزار درمیان بوده و انسان از بدو پیدایش و شروع ‏زندگانی اجتماعی‏اش همیشه برای رفع نیازمندیهایی که داشته به سوی فن‏آوری روی می‏آورده ‏است و از این‏رو می‏توان گفت که تکنولوژی دنباله اندامهای اساسی به‏شمار می‏رفته و انسان برای ‏این‏که بتواند به سهولت کارش را به انجام برساند از آن بهره می‏برده است.‏
‎ ‎اما ویژگی‏ای که در تکنولوژی اطلاعات وجود دارد و نسبت به تکنولوژیهای دیگر آن را برجسته ‏می‏کند، این است که تکنولوژی اطلاعات دنباله تفکر انسانی و‎ ‎نه اندام انسانی است‎.‎
‎ ‎دوم این‏که قلب و روح تکنولوژی اطلاعات را عدم تمرکز شکل می‏دهد. بدین‏معنی که گرایش خاصی ‏وجود دارد که این تکنولوژی به شکل متمرکز و به صورت یک ابزار محدود در اختیار کسی نباشد؛ از ‏این روی عدم تمرکز را می‏توان ویژگی بارز تکنولوژی اطلاعات برشمرد‎.‎
‎ ‎نکته سوم، اصل تعامل است، اصل تعامل در تکنولوژی اطلاعات از مهم‏ترین اصولی است که این ‏تکنولوژی را از موارد مشابه متمایز می‏سازد. با تکنولوژی در جهان معاصر به شیوه‏های مختلفی ‏برخورد می‏شود که وجه رایج، غیرعامل بودن انسان در آن می‏باشد. یکی از ویژگیهای موجود در ‏تکنولوژی اطلاعات، تعاملی بودن آن است، یعنی تعامل بین انسان و اطلاعات. در هیچ تکنولوژی ‏دیگری این ویژگی چنان بارز نیست که در فن‏آوری اطلاعات قابل رؤیت می‏باشد.‏
‎ ‎در فرایند تکنولوژی اطلاعات است که شما می‏توانید اصل تعامل را حفظ کنید حتی در رادیو و ‏تلویزیون شما باز هم جریان یک سویه اطلاعات را می‏آزمایید. در همه جریانها، در جریانهای ‏کتابخانه‏ای، در شیوه‏های اطلاع‏رسانی و مطبوعاتی نیز جریانهای یک‏سویه اطلاعات حاکم‏اند ولی ‏در تکنولوژی اطلاعاتی این یک سویگی وجود ندارد‎.‎
‎ ‎در این جاست که فرد با شبکه و سیستم اطلاعات و منابع می‏تواند در یک ارتباط دائم و گسترده ‏باشد و سیستم این اجازه را به او می‏دهد که بتواند خود را هم در موضع فعال و هم منفعل ببیند. ‏این ویژگی بارز تکنولوژی اطلاعات باعث گردیده است که افراد احساس نند در جریان اطلاعات دارای ‏نقش هستند. بدین‏ترتیب شما ملاحظه می‏کنید که از اعضای کوچک یک جامعه اورگانیک تا نخبگان، ‏تخصصان و دانشمندان، همگی خود را در جریان آزاد اطلاعات سهیم می‏داند و برای خود مشارکتی ‏قائل هستند و سعی می‏کنند پیش از یش دراین جریان فعال باشند و استفاده‏های تخصصی‏تری از ‏این فرایند به عمل آورند.‏
‎ ‎
‎ ‎فصلنامه: در مقام ارزیابی پدیده "فن‏آوری اطلاعاتی" به نظر جناب‏عالی باید آن را پدیده‏ای مثبت و ‏یا منفی قلمداد کرد؟
‏ ‏
‎ ‎دکتر کلهر: به نظر بنده به خاطر اصل تعامل بین سازمانها، افراد، نخبگان، دولتها و مردم، ما امروزه ‏شاهد پیدایش ارگانیزم واحدی در حوزه اطلاع‏رسانی می‏باشیم که ضمن داشتن آثار خاص خود، آثار ‏بعضا مثبت یا منفی‏ای را هم به خود دیده است. به تعبیر دیگر باید این فن‏آوری را شمشیری دودم ‏به حساب آورد که ارزیابی آن در گرو تفکیک بین کشورهای تولیدکننده و مصرف‏کننده می‏باشد‎.‎
‎ ‎توضیح آن که، تفکر اقتصادی و سیاسی انسان تاکنون شاهد پنج موج عمده بوده است: موج اول ‏ناشی از اختراع و ساخت کشتیها بود و موج دوم با تأسیس راه‏آهن ایجاد گردید. صنعت ‏اتومبیل‏سازی موج سوم را شکل می‏دهد که در پی آن شاهد تولید هواپیماها، سیستمهای ‏الکترونیکی و می‏باشیم که موج چهارم نام دارد.‏
‎ ‎موج پنجم، موج تکنولوژی اطلاعاتی است که از‎ ‎‏1980به بعد یعنی در دو دهه اخیر پدید آمده ‏است.از بر این فرایند کشورهایی که خود را سرچشمه این تکنولوژی می‏دانستند امروز بعد از ‏برآوردهایی، باورمندند که آثار بسیار سودآوری برای آنها داشته است. امریکاییها‎ ‎خود، آمارهایی در ‏این دو دهه اخیر ارائه داده‏اند که جای شگفتی بسیار دارد. آنها با این تکنولوژی توانستند سطح تورم ‏را در امریکا ثابت نگهدارند و یا این که این تکنولوژی تا حد‎ ‎‏%50باعث افزایش کیفیت شده است‎.‎
هنگامی که وارد مسائل سیاسی می‏شویم نیز مشاهده می‏شود که فن‏آوری اطلاعاتی بهره‏ها و ‏منافع گسترده‏ای برای آنها در پی داشته است، در جهان فراصنعتی که امروز برای دهه‎ ‎‏2000به ‏بعد درنظر گرفته‏اند، تکنولوژی اطلاعاتی برای این کشورها نوآوریهای ایجاد ی‏کند ه گاه موجب ‏پیامدهای سیاسی می‏شود؛ از جمله یکی از اینها که از‎ ‎اصل تعامل برمی‏خیزد حضور پیوسته مردم، ‏سازمانها، گروهها در این فرایند است و از این جا به خلق دمکراسیهای نو، پناه آورده گفتند که ‏تکنولوژی اطلاعات علاوه بر مسائلی که در اقتصاد و تجارت برای ما داشته است در عالم مسائل ‏سیاسی هم می‏تواند برای مردم این احساس را بیافریند که مردم وارد موجی از خلق دمکراسی نو ‏شده‏اند. مردم از این طریق حس می‏کنند که در تصمیم‏گیریها دخیل بوده و با کانونهای قدرت و ‏شخصیتهای درجه یک مرتبط هستند. به همین خاطر است که روان‏شناسان بزرگ دنیا امروز ‏می‏گویند که تکنولوژی اطلاعات درواقع یکی از بهترین آموزش‏دهندگان در قرن بیست و یک می‏باشد.‏
‎ ‎
‎ ‎فصلنامه: حال اگر بحث را در قالب تقسیم‏بندی فوق محدودتر سازیم و صرفا به کشورهای جهان ‏سومی عطف توجه کنیم، به نظر جناب‏عالی آثار امنیتی فن‏آوری اطلاعاتی و طرح ایده جریان آزاد ‏اطلاعات بر این کشورها، چگونه خواهد بود؟
‏ ‏
‎ ‎دکتر کلهر: در این‏زمینه می‏توان به آثار متعددی اشاره کرد که بنده به چند مورد کلی و مهم ‏بسنده می‏کنم:‏
‎ ‎یکی از پیامدهایی که جریان آزاد اطلاعات در کشورهای جهان سوم ایجاد کرده پیامدهای امنیتی ‏است و خود را وارد آن می‏کنند تا این که بتوانند از تبعات امنیتی آن بهره برند.‏
‎ ‎در بسیاری از کشورهای بزرگ جهان که از نوع عالی تکنولوژی اطلاعات برخوردارند، جریان آزاد ‏اطلاعات منجر به ایجاد ویژگیهایی در گروهها، سازمانها و افراد شده است که این ویژگیها به منزله ‏نکات برجسته سازمانهای نامبرده به‏شمار می‏روند. کشورهای پیشرفته با همین ویژگیها توانستند ‏وارد جنگ اطلاعات و درگیری عمیق اطلاعاتی با دولتهای دیگر بشوند. در مجموع چند گروه در این ‏نزاع جهانی دخیل بوده و از آن متأثر می‏باشند: 1)سازمانهای سیاسی،‎ ‎‏2)مردم و اقشار مختلف ‏جامعه، 3)نخبگان. برای مثال می‏توان به گروهها و سازمانهای تروریستی اشاره کرد که از این ‏جریان سوءاستفاده بسیار کرده و امنیت افراد را مخدوش ساخته‏اند؛ همچنین می‏توان قوله مهم ‏تهاجم فرهنگی را خاطرنشان ساخت که با تکیه بر فن‏آوری اطلاعات به توانایی بالایی دست یافته ‏که کنترل‏ناپذیر می‏نماید. من ر این‏جا جهت روشن شدن هرچه بهتر موضوع فقط یک مثال عینی ‏می‏آورم؛ به تازگی اعلام شد که موساد توانسته است یک یا دو گروه هم از مبارزان فلسطینی را از ‏روی شبکه اینترنت کشف کرده و به آنها ضربه اساسی بزند. از این رو این واقعیت مسلم است که ‏دست‏یابی روهها و سیستمهای سیاسی مسلحانه و غیرمسلحانه به اطلاعات، امروزه به‏منزله یک ‏فرایند کنترل‏ناپذیر مطرح است و هریک به شیوه لخواه خود از آن بهره می‏برند.‏
‎ ‎اما در زمینه گروه دوم؛ مردم و اقشار مختلف جامعه هستند که وارد بهره‏برداری از جریان آزاد ‏اطلاعات شده‏اند. وقتی ما اصل را بر عدم تمرکز قرار دادیم این اصل اجازه می‏دهد که کلیه افراد ‏بتوانند با یک شبکه و یا یک مجموعه وارد یک تبادل اطلاعات مستقیم بشوند. جنگی که از این تعامل ‏صورت می‏پذیرد بسیار ظریف و ماهرانه است؛ افراد با احساس مشارکت و فعال بودن در شبکه، ‏تحت‏تأثیر آن قرار می‏گیرند، بدون این‏که گمان کنند که در این سیستم بر روی آنها کار روانی صورت ‏می‏پذیرد. این با جریانهای یک سویه فرق می‏کند، چرا که در جریانهای یک سویه افراد کاملا یا تقریبا ‏متوجه‏اند که تحت‏تأثیر یک فشار روانی و یا یک موج روانی قرار دارند؛ وقتی ما بخشی از این ‏مشارکت را به مردم منتقل می‏کنیم، مردم در یک وضعیت روانی خاص قرار می‏گیرند که می‏توان بهتر ‏بر آنها تسلط پیدا کرد؛ این مسأله هنوز کاملا در کشور ما صورت نگرفته ولی امروز غربیها با آن ‏سروکار مستقیم دارند.‏
اما در مورد گروه سوم یعنی نخبگان که شامل نخبگان علمی، صنعتی، دانشمندان و کسانی که در ‏حوزه‏های مختلف تحقیقاتی دست به پژوهش و تألیف می‏زنند و افرادی که نیازمند اطلاعات آزاد ‏هستند، باید بگویم که آنها از این شبکه اطلاعاتی بهره‏های زیادی می‏برند؛ البته این بعد هم دارای ‏آثار و تبعات امنیتی است به گونه‏ای که می‏توان ادعا کرد که اگر با احتیاط با آن مواجه نشویم، خطر ‏و معضل آن شیوع‏یافته و پخش اطلاعات به نحو ناخودآگاه رخ خواهد نمود از این‏رو در این جا ما با ‏ضرورتی مواجه هستیم و آن هم این که، نخبگان نیازمند نیل به اطلاعات هستند و اگر این کار به ‏صورت سالم صورت نگیرد حتما شکل غیر سالم آن رواج می‏یابد. گروه چهارم، که هم می‏تواند متضرر ‏گردد و هم می‏تواند مؤثر باشد دولت است.‏
‎ ‎امریکاییها که خود سازنده و ابداع‏کننده اطلاعات آزاد در جهان هستند، ادعا کرده‏اند که در سال‎ ‎‏97سیستم رایانه‏ای غیر طبقه‏بندی شده آنها مورد تهاجم‎ ‎‏25000حمله اطلاعاتی قرار گرفته است و ‏بیان داشتند ما فقط می‏توانیم‎ ‎‏%60تهاجمها را کنترل کرده و پاسخ بدهیم ولی‎ ‎‏%40دیگر توانسته‏اند ‏وارد اطلاعات ما بشوند و این یک تهدید برای امنیت ملی کشور محسوب می‏شود‎.‎
‏ ‏
‎ ‎فصلنامه: از جمله پدیده‏هایی که به‏منزله نتایج ناشی از فن‏آوری ارتباطی امروزه مورد توجه ‏می‏نماید، پدیده ارتباط افراد مستقل با شبکه‏های اطلاعاتی است. این پدیده دارای ملاحظات ‏روان‏شناسانه بسیاری می‏باشد، اما سؤال مهم این است که آثار امنیتی مشخصی بر آن ‏مترتب‏است‏یاخیر؟
‏ ‏
‎ ‎دکتر کلهر: گذشته از بحث روان‏شناسی این موضوع، بعد از این که افراد با شبکه‏های ‏اطلاع‏رسانی جهانی ارتباط برقرار می‏کنند چه پیامدهای روانی بر روی شخصیتهای آنها تأثیرگذار ‏است و چگونه در پیامدهای سیاسی و اجتماعی خود را نشان می‏دهد‎.‎
‎ ‎نکته موردتوجه آن در پیامدهای امنیتی، ارتباطات فرد با سیستم می‏باشد. گذشته از این‏که ارتباط ‏افراد با سیستم قابل توجیه نیست و به راحتی نمی‏توان کاملا آن را مثبت ارزیابی کرد، ارتباط افراد ‏با یکدیگر را هم نمی‏شود کاملا مثبت دانست.‏
شما بر روی افراد دریچه‏ای را باز می‏کنید که هیچ‏کدام از ارتباطاتشان قابل کنترل نخواهد بود ولی ‏قطبهای جهانی که نگران کنترل جهان هستند برای ایجاد یک هسته‎ ‎‏5نفری هم مشکل دارند، از ‏این‏رو یک شبکه ایجاد شده که بسیاری از چیزهای مثبت را می‏توان بر روی این شبکه گذاشت که ‏در اختیار همه قرار بگیرد؛ البته تبعاتی دارد که نمی‏توان آنها را نادیده گرفت، مثلا ارتباطاتی که بین ‏افراد مستقل به‏وجود می‏آید و مشترکانی که بین اینها پیدا می‏شود، ناگزیر یک سازمان غیررسمی ‏و ناهمخوان با سیاست جهانی را پدید می‏آورد که دارای تأثیر است؛ تأثیرات اینها شاید از ‏سازمانهای رسمی بیشتر باشد؛ این همان تعاملی است که بین افراد و سیستم ایجاد می‏شود، ‏یعنی بعد از مدتی احساس می‏کنید که فردی در حد عامل مؤثر در وزارت فرهنگ یک کشور با فردی ‏در همین سطح که در یک کشور دیگر تأثیرگذار است، مرتبط می‏شود. اینها همه از جمله تبعاتی ‏است از ارتباطات افراد مستقل بوجود می‏آید.‏
‎ ‎
‎ ‎فصلنامه: حال بی‏مناسبت نیست قدری در زمینه جنگ اطلاعاتی‎ ‎و لوازم آن نیز سخن بگویید، تا از ‏این طریق ابعاد امنیتی فن‏آوری اطلاعات بیش از پیش آشکار شود‎.‎
‏ ‏
‎ ‎دکتر کلهر: بهره‏برداری، تخریب و مفهوم کردن اطلاعات دشمن یا رقیب با حفظ اطلاعات خودی را ‏معمولا جنگ اطلاعات می‏نامند. در این میان چیزی که پیامدی امنیتی برای هر پنج گروه سابق‏الذکر ‏دارد و طبیعتا برای کشور ما هم خواهد داشت. از آن جا که جنگ اطلاعات موضوعی استراتژیک ‏است یا اول در این جنگ باید مشخص کرد که اهداف استراتژیک کدامند و بعد ارزش این اهداف را ‏نسبت به منافع ملی تعیین کنیم و این که چه تهدیداتی در برابر منافع ملی ما وجود دارد.‏
‎ ‎جنگ اطلاعات استراتژیک را یکی از مسائل مهم جریان آزاد اطلاعات در دنیا دانسته‏اند. مسأله ‏مهم در این جا آن است که تخریب اطلاعات و سیستمهای اطلاعاتی چیست؟ بهره‏برداری از این ‏اطلاعات چگونه است؟ و چگونه می‏توان با سیستمهای اطلاعاتی دشمن مقابله و از آن بهره‏برداری ‏کرد در همان حال که از اطلاعات خودی پاسداری می‏کنیم؟!‏
به عبارت دیگر فرایند جنگ اطلاعاتی دو صبغه دارد: صبغه تهاجم و صبغه تدافع و به هر دو، در آن ‏واحد عمل می‏کنیم‎.‎
‎ ‎جنگ اطلاعاتی تأثیراتی بر منافع ملی و حیاتی ما دارد چرا که ما را وارد یک جنگ‎ ‎ناخواسته با ‏هزینه‏های سنگین و در زمانی طولانی می‏سازد. جنگی که توان زیادی را از کشور و مسؤولان کشور ‏و مردم می‏گیرد؛ این جنگ ویژه موج پنجم است و سابق بر آن دیده نشده است‎.‎
این جنگ از آن جنگهایی است که در زمین، دریا و هوا جاری خواهد بود بسیار خطرناکتر می‏باشد‎.‎
‎ ‎
فصلنامه: در مقام آخرین سؤال، بینش مردم، مسؤولان، سازمانها و نخبگان ما درخصوص این جنگ ‏را چگونه ارزیابی می‏کنید؟
‎ ‎
دکتر کلهر: مسؤولان کشور با توجه به حساسیتی که به جریان آزاد اطلاعات دارند، من احساس ‏می‏کنم آرام آرام موضوع را درمی‏یابند ولی همه اقشار ما به کم و کیف این جنگ تسلط پیدا ‏نکرده‏اند.‏
‎ ‎جنگ اطلاعات استراتژیک پیامدهای امنیتی سنگینی ناشی جریانهای آزاد اطلاعات در آینده برای ‏ما خواهد داشت. این جنگ دارای ارکان و اجزای خاص خودش است که آن چنان با سرعت، دقت، ‏گستردگی، تعامل، تبادل با همدیگر آمیخته شده است که در آن واحد مسئله‏ای اساسی برای ‏تصمیم‏گیرندگان کشور ایجاد خواهد کرد که آن غافلگیری استراتژیک است؛ اگر این غافلگیری بر ‏کشور و مسؤولان ایجاد بشود باری بسیار سنگین تحمیل خواهد کرد. برای همین است که باید در ‏گفتگوی تمدنها نیز با هوشیاری تمام عمل کنیم و به هیچ وجه از ویژگیهای عصر جدید غافل ‏نباشیم؛ در این میان اگر بی‏توجهی و غافلانه وارد آن جنگ و آن حوزه شدن، نتیجه‏ ای جز نابودی ‏نخواهد داشت.‏
‎ ‎