ابوریحان بیرونی

تغییرهای عمیق، ساختاری و چندبعدی که در پی فتح ایران رخ نمود، برخی از مهم ترین عنصرهای تشکیل دهندهٔ هویت ایرانی در عهد باستان را دگرگون کرد یا به نابودی کشاند. با از میان رفتن برخی از این عوامل مانند سرزمین /جغرافیا و دولت ایرانی و در پی آنها تغییر یکی از مهم ترین پایه های هویت ایرانی در عهد باستان یعنی دین، هویت ایرانی دچار بحران شد. ایرانیان را با توجه به پاسخی که به بحران پیش رو دادند می توان به سه دستهٔ ایران گرایان، اسلام گرایان و ایران ـ اسلام گرایان تقسیم کرد. این مقاله ضمن برشمردن مهم ترین ویژگی های اسلام گرایان، به بررسی نگرش هویتی ابوریحان بیرونی پرداخته و هویت اسلامی این دانشمند ایرانی را با توجه به آثارش نشان داده است.

خود"" و ""دیگری"" از جمله مفاهیمی هستند که نسبت میان آن دو مورد پرسش است. برخی اندیشمندان معاصر نسبت میان این دو را با ضرورت شنیدنِ دیگری و لزوم گفتگو با دیگری به پایان می برند و بر این نکته تاکید دارند که این مهم در فلسفه غرب چندان مورد اقبال قرار نگرفته است. دلایلی متعددی برای کم اقبالی به استماع و گفتگوی با دیگری وجود دارد. در این مقاله به بررسی تنها یکی از این دلایل خواهیم پرداخت. یکی از دلایلی که امکان استماع از دیگری را منتفی می سازد، تعریف دیگری به نحو غیرفرهنگی است که سبب می شود تعامل میان فرهنگی میان خود و دیگری ممتنع گردد. به عنوان نمونه از کشیسان مسیحی در قرون وسطا، ریچارد برتون انگلیسی و دوگوبینوی فرانسوی یاد خواهیم کرد که وجوه تفاوت میان خود و دیگری را به ترتیب بر نفرین خداوند، آب و هوا و نژاد تعریف کرده اند، مؤلفه هایی که بر تفاوت های عینیِ غیر ارادی و غیر فرهنگی تاکید دارند. تعریف دیگری به نحو غیرفرهنگی، رابطه میان آنها و دیگری را در ذیل رابطه ""من- آن"" استوار می سازد. ابوریحان بیرونی به عنوان نمونه ای از نگاه فرهنگی به دیگری و تعریف او بر اساس مؤلفه های زبان، دین و آداب و رسوم معرفی شده که رابطه با دیگری را بر اساس رابطه من- تو استوار می سازد

واکاوی اندیشه های اندیشمندان ایرانی یکی از مهم ترین وظایف دانشگا هیان و حوزویان است. در این مقاله به بررسی اندیشه های ابوریحان بیرونی در حوزه های پدیدارشناسی، روش شناسی و انسان شناسی پرداخته خواهد شد. ابوریحان دانشمندی با سبک و روش ویژه در علوم بود، به نحوی که هر عملی را با روش خاص آن علم دنبال می کرد. ایشان با ورود به دیار هندوستان توانست افق جدیدی در علوم انسانی بگشاید و مسئله مردم شناسی و انسان شناسی را با سبک و شیوه امروزی دنبال کند. از نظر بیرونی برای رسیدن به هدف به لوازمی همچون دانش زبان، بازدید میدانی، مشاهده مشارکتی، زندگی در بین مردمان مورد مطالعه و غیره نیاز است. البته در گفته ها و کتاب های وی چنین بیان نشده، اما شیوه و روش ایشان بر پایه همین لوازم و اندیشه ها به بار نشسته است. ابوریحان بیرونی از هرگونه پیشداوری و ارزشگذاری در انعکاس آرا، عقاید، دین و رسوم هندوان خودداری کرده و تنها به انعکاس آنچه خود آنها بیان می کردند، بسنده کرده و عقایدش را در تحقیق دخالت نداده است. حال این مقاله به بررسی ابعاد روش شناسی، پدیدارشناسی و انسان شناسی از دیدگاه ابوریحان اختصاص یافته است.

یکی از نکته هایی که ابوریحان بیرونی در کتاب تحقیق ماللهند مطرح کرده، گرایش یا اعتقاد عبدالله ابن مقفع به مانی و سنت مانوی و راه یافتن باورهای مانویان، از راه ترجمه کلیله و دمنه، به باب برزویه طبیب و دیگر بخش های این کتاب است. سخن ابوریحان، سرآغاز پژوهش های گسترده ای در این زمینه شد که اغلب ناظر بر عوامل متنی است. اما بررسی عوامل فرامتنی، نتایج دیگری به دست خواهد داد؛ عواملی مانند: پیوند کسانی که در ترجمه یا به نظم درآوردن کلیله و دمنه نقش داشته اند یا مشوقان آنها با دین مانوی، نفوذ کلیله و دمنه در سغد و ماوراءالنهر و پیوستگی دیرینه آن دیار با مانویان و مهمتر از همه، اطلاعات دقیق ابوریحان از اصول عقاید مانویان. در کنار اینها، پیوستگی های دین مانی با دین بودایی و تشخص اندیشه های بودایی در کلیله و دمنه، نشان می دهد که این اثر از این حیث نیز می تواند مورد توجه مانویان قرار گیرد. در کنار هم قرار گرفتن این داده ها، نشان می دهد کلیله و دمنه از آثاری است که سخت مورد توجه مانویان بوده و این مسأله در آن دوره شهرت داشته و بر این اساس، نمی توان سخن ابوریحان را بی پایه خواند.

سرزمین هند به واسطه برخورداری از تاریخ کهن  وقدمتی  چند هزار ساله، تاثیر زیادی بر گاهواره تمدن جهان، بویژه ادبیات ومتون عربی به جا گذاشت؛.با نگاهی به متون نظم ونثرعربی درزمان های مختلف ، این تاثیر به خوبی  مشهود است. در این نوشتارسعی برآن شده که به شکل موجز،تعریفی ازهند وروابط آن با عرب ها، وانعکاس فرهنگ هند درادبیات دوره های مختلف عربی ارائه شود. همچنین از خدمات بی شائبه" ابوریحان بیرونی "به عنوان پیشتاز مطالعات هندی"  وپدر "هند شناسی " وخلق  اثر بزرگ ایشان  به نام "تحقیق ما للهند من مقوله مقبوله فی العقل أو مرذوله " که نقش مهمی در انعکاس ومعرفی  فرهنگ پربار هند به جهان و دنیای عرب  داشت،  نام برده  شود. ودر ادامه به بررسی  شاهکار  بی نظیر ودیع البستانی نویسنده مشهور لبنانی در ترجمه حماسه های بزرگ هندی"مها بها را تا" و"رامیانا" به زبان عربی  پرداخته می شود.در نهایت یافته های تحقیق حاکی از آن است که ترجمه ودیع البستانی مهم ترین میراث ترجمه در جهان عرب است. وکتاب ابوریحان  برای معرفی تاریخ وفرهنگ هند قابل تامل وتقدیراست. این نوشتار به روش توصیفی وبا تکیه برمنابع واسنادتاریخی انجام گرفته است.

 آنچه از روش در تاریخ نگاری ابوریحان بیرونی مدنظر است، مؤلفه هایی است که تاریخ نگاری وی را تا حد گسترده ای از روش دیگر مورخان مسلمان متمایز می کند. روش وی در سنجش صحت وسقم رویدادها، چگونگی دسترسی مورخ به منابع تاریخی، بهره گیری از شاخه های مختلف علوم در بررسی های تاریخی، ازجمله ی این مؤلفه های متفاوت است که روش شناسی تاریخی ابوریحان در مطالعات تاریخی را نسبت به سایر مورخان متمایز کرده است. درواقع تاریخ نگاری ابوریحان بیرونی را می توان با توجه به این شاخصه ها مورد تدقیق و بررسی قرار داد. از طرف دیگر ابوریحان در نگرش تاریخی خود، دارای رویکردی فرهنگی است؛ امری که در تاریخ نگاری مسلمانان تا اواسط قرن سوم به طورجدی در کانون توجه این مورخان قرار نگرفته است. فرضیه ی اساسی در این پژوهش که در جهت اثبات یا رد آن گام برداشته می شود این است که روش شناسی تاریخی در مطالعات تاریخ نگارانه و تاریخ نگرانه ی ابوریحان بیرونی در خدمت تاریخ نگاری فرهنگی قرار می گیرد که حاصل آن بازتاب وسیع فرهنگ و مؤلفه های آن در آثار تاریخی وی می باشد.

برداشت انسان از هستی به تناسب برخورداری او از قوای متعدد، متفاوت است. در این میان برخی حواس پنچ گانه و برخی عقل را برای دست یابی و رسیدن به حقیقت معتبر دانسته اند. در دوره قرون وسطی، مباحث علمی میان حکمای اروپایی مقیّد به نظرات کلیسا بود. ورود اروپائیان به دوره تجدید دانش از نیمه دوم قرن شانزدهم میلادی و توسط بیکن و دکارت با اتکاء به روش تجربی و ریاضی بود. در بین متفکران مسلمان نیز مسأله چگونگی ادراکات و کسب علم مورد توجه بود. از جمله این اندیشمندان مسلمان، ابوریحان بیرونی است که با روش های متعدد تجربی و عقلی به پژوهش می پرداخت. به باور نگارنده، بیرونی در به کارگیری روش های مختلف پژوهش متأثر از آموزه های دینی بوده است. نتیجه مبیّن آن است که بیرونی دانشمندی بود متشرّع که هدف اصلی او از پرداختن به پژوهش و تحقیق در هر رشته ای از علوم، آشکار ساختن حقایق دینی و انطباق بین دین و علم بود.

ابوریحان بیرونی دانشمند، ریاضی دان، ستاره شناس و آگاه به مسائل تاریخی و اجتماعی در نیمه دوم قرن چهارم هجری در بیرون خوارزم چشم به جهان گشود. باوجود اشتغال به کارهای سیاسی از جمله وزارت خوارزمشاه و منجّمی سلطان محمود، روحیّه کنجکاوی، تیزبینی و جستجوگری خود را نسبت به حقیقت ازدست نداد و در خلق آثار ارزشمند، خلاقیّت ذاتی خود را نشان داده است. مطالعه زندگینامه و ویژگی های اخلاقی شخصیت های برجسته، خصوصاً کسانی که در گستره جهانی درخشیده اند؛ ضمن اینکه روشنی بخش راه نسل های جدید است، در دریافت و شناختی علمی تر از آثار ایشان بسیار تأثیرگذار است. هرچند که در حوزه نقد ادبی، بعضی از نظریه ها تأکید بر متن، فارغ از مؤلف و زندگینامه او دارند. مهم ترین ویژگی شخصیّتی او آزاداندیشی، عدم تعصّب و افکار فراملی گرایانه اوست که در بیشتر آثارش، خصوصاً در کتاب «تحقیق ماللهند» تجلّی پیداکرده است. بدون شک نظام فکری او متأثر از باورهای دینی و آیات قرآنی نیز بوده است. اساسی ترین پرسش نگارنده در این مقاله این است که چه نشانه هایی مبنی بر اندیشه آزادمنشانه و فراملی گرایانه او در «تحقیق ماللهند» وجود دارد؟ این پژوهش به روش تحلیل محتوای متن انجام شده است.

در این پژوهش، زمینه ها و دلایل شکل گیری رویکرد اسلام گرایانه در ایران با محوریت نگرش هویتی ابن قتیبه دینوری، تحلیل و بررسی می شود. هدف پژوهش حاضر، نشان دادن ریشه و تبار دیدگاه اسلام گرایانه، واکاوی زمینه ها و دلایل تکوین رویکرد اسلام گرایانه در ایران است. بررسی تغییرات فرهنگی و تحول هویتی در میان برخی از ایرانیان در دوران اسلامی، از دیگر اهداف اصلی این جستار به شمار می رود. به نظر می رسد مطالب ضدایرانی و عرب مآبانه اسلام گرایانی چون ابن قتیبه دینوری، واکنشی تند به برخی از شعوبیان افراطی بوده که مجموعه ای از تفکرات افتخار به تاریخ، ذم و تحقیر اعراب، به سخره گرفتن آداب و قواعد اسلام و... را در خود داشتند. بی گمان یکی دیگر از دلایل تکوین جریان هویتی اسلام گرا در ایرانِ دوران نخستین اسلامی و تفضیل عرب بر عجم از جانب آنها، شدتِ تمایلات اسلام گرایانه این گروه و عدم تمایز بین عرب و دین اسلام بوده است. به دیگر سخن، بینش اسلام گرایانه، افزون بر عدم تمایز بین اسلام و عرب، برآمده از ارادت و تعصب این دانشمندان ایرانی به دین اسلام بود. روش انجام این پژوهش در سطح داده شناسی، روشِ تحقیق اَسنادی تاریخی و کتابخانه ای و در سطح ارزیابی داده ها و تجزیه و تحلیل آنها، با مدل توصیفی تحلیلی است.

یکی از مشخصه های اصلی سنت تاریخنگاری اسلامی تعدد و تنوع اشکال، انواع، روش ها، موضوعات، و مکاتب آن است. باوجوداین، امروزه تاریخنگاری اسلامی بیشتر به روش ها و مکاتب صرفاً نقلی و روایی آن، که تنها بخشی از این سنت گسترده را دربرمی گیرد، شناخته می شود. به دیگرسخن، جنبه نقلی و روایی تاریخنگاری اسلامی دیگر جنبه های آن را تحت الشعاع قرار داده است. ازهمین رو، پژوهشگران این عرصه نیز عمدتاً در توصیف تاریخنگاری اسلامی تنها بر همین جنبه تأکید می کنند. مقاله پیشِ رو، ضمن تأکید بر وجود انواع، روش ها، و مکاتب غیر نقلی-روایی، و با تأکید بر تاریخنگاری ابوریحان بیرونی، در جستجوی افق های تجربه گرایانه در تاریخنگاری اسلامی است. پرسش اصلی تحقیق این است که آیا گرایش ها و روش های تجربه گرایانه و مشاهده گرانه در سنت تاریخنگاری اسلامی وجود داشته است. پیش فرض اصلی تحقیق نیز آن است که با بررسی سنت تاریخنگاری اسلامی و تدقیق در آن می توان به افق های تجربه گرایانه (به معنای رویکردهای مبتنی بر مشاهده، معاینه، و انتقاد تاریخی) در آثار برخی از بزرگ ترین مورخان مسلمان، که از برجسته ترین آن ها ابوریحان بیرونی است، دست یافت.

توانایی های ابوریحان در علوم طبیعی شخصیت تاریخ نگار او را تحت الشعاع قرار داده است. در میان آثار متعدد وی، الآثار الباقیه و تحقیق ماللهند دو کتابی هستند که با نگاهی نو به تاریخ نگاشته شده اند. از آنجا که ابوریحان جزء معدود دانشمندان علوم تجربی است که به تاریخ نگاری حرفه ای پرداخته، تحلیل جنبه های گوناگون تاریخ نگاری وی ضروری می نماید. هدف اصلی در این مقاله واکاوی رویکردهای ابوریحان در نگارش تاریخ و بررسی چگونگی روش تاریخ نگاری او است. در این بررسی، رویکردهای اجتماعی ، تبیینی-انتقادی، و اعتقادی در تاریخ نگاری بیرونی، با مطالعه و تحلیل آثار وی، واکاوی شده است. ابوریحان، با دوری از سیاست زدگی، جنبه های اجتماعی و فرهنگی تاریخ را به نمایش گذاشته است. او با عقلگرایی و تجربه محوری، تبیین و انتقاد را به تاریخ نگاری وارد کرده است.

سابقه توجه پزشکان و داروشناسان به اِبدال (جایگزینی) داروهای ساده با داروهای دیگر دست کم به سده یکم میلادی و اشارات پراکنده دیوسکوریدس در ماتریا مدیکا (در متون دوره اسلامی: هیولی الطب یا الحشائش) بازمی گردد. اما کهن ترین سیاهه ای که از داروهای قابل جایگزینی با یکدیگر به دست آمده، فصل بیست و پنجم از مقاله هفتم کُنّاش پاولوس آیگینایی (بولس اجانیطی) است که در میانه سده هفتم میلادی و بر اساس دیدگاه های جالینوس (129- ح216م) پدید آمده است. گویا پزشکان دوره اسلامی توجه بیشتری به موضوع ابدال ادویه داشته اند و تک نگاری هایی نیز در این باره نوشتند. در این مقاله نشان داده می شود که از میان این آثار، روایتی عربی از متنی منسوب به داروشناسی به نام بدیغورس و رساله ابدال رازی تأثیری چشمگیر بر تقریباً همه آثار داروشناسی دوره اسلامی، تا سده 12ق، داشته اند و البته رساله رازی به نوبه خود سخت تحت تأثیر رساله بدیغورس بوده است.

در مقاله حاضر به معرفی و بررسی کتاب فی إخراج ما فی قوّه الأسطرلاب إلی الفعل و مقاله فی التطریق إلی استعمال فنون الأسطرلابات از ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362- ح 442ق) پرداخته ایم. بیرونی در اثر نخست به کاربرد اسطرلاب های معیار و در دیگری، که فنی تر از رساله اول است و برای مخاطبان با سطح علمی بالاتر نوشته شده، به کاربرد اسطرلاب های معیار و ساختار و کاربرد برخی اسطرلاب های غیر معیار پرداخته است. هر دو اثر شامل مطالب تاریخی و فنی متعددی هستند که در آثار دیگر با موضوع مشابه نیامده اند. در این مقاله پس از اشاره ای گذرا به سرگذشت بیرونی، مطالبی در باره تسطیح گنج نگاشتی به عنوان اصول طراحی اسطرلاب آورده ایم و پس از آن تفاوت ساختاری اسطرلاب های معیار و غیر معیار (شامل اسطرلاب های مرکب) را، با اشاره به اسطرلاب های غیر معیاری که بیرونی در تطریق به آنها پرداخته است، شرح داده ایم. در ادامه، ضمن اشاره به مهم ترین موضوعاتی که در رساله ها آمده است، این دو رساله را به اجمال معرفی کرده ایم. در بخش بعدی مقاله، «اسطرلاب هلالی» را بر اساس توضیحات بیرونی در تطریق بازسازی کرده ایم. اسطرلاب هلالی یکی از اسطرلاب های غیر معیار است که به جز تطریق و کتاب فی عمل الأسطرلاب سجزی (که شامل مطالبی بسیار مختصر در باره ساختار این اسطرلاب است) در هیچ رساله اسطرلاب دیگری به آن پرداخته نشده است. سپس به تشریح مطالبی پرداخته ایم که بیرونی در تطریق درباره «اسطرلاب زورقی» آورده است. اسطرلاب زورقی نیز نمونه ای دیگر از اسطرلاب های غیر معیار است که بر خلاف اسطرلاب های معیار، تصویر دایره البروج بر آن ثابت است، و به جای عنکبوت شامل قطعه ای به شکل قایق است که نقش افق متحرک را ایفا می کند. در ادامه به شواهدی که بیرونی را مؤلف دو رساله مذکور نشان می دهند، تاریخ تألیف رساله ها، ویژگی های متنی و نسخه های موجود از آنها پرداخته ایم. در پایان مقاله، جایگاه دو رساله مذکور در مقایسه با آثار دیگر بیرونی در اسطرلاب را بررسی کرده ایم.

       ابوریحان بیرونی یکی از نامدارترین دانشمندان سده چهارم هجری است. مهم ترین دلیل معروفیت او به کارگیری روش شناسی و داشتن بینشی ژرف در کالبدشکافی علوم بود. مقاله حاضر درصدد است تا به این سوال پاسخ دهد که وجوه افتراق و اشتراک اندیشه های ابوریحان در تعریف و تفسیر علم در دو کتاب آثارالباقیه و فی تحقیق ماللهند چیست؟ دستاوردها نشان می دهد اگرچه رویکرد ابوریحان در پاره ای از علوم نظیر طبیعیات، ریاضی و علوم تجربی مبنی بر مشاهده، استقراء و شیوه عقلی بوده؛ در کتاب فی تحقیق ماللهند و آثارالباقیه نگرشی محتاطانه همراه با اندکی تعصب داشته است. بیرونی در این اثر بیش از روش عقلی از روش همدلانه که امروزه یکی از روش های موثر در رشته علوم انسانی است،بهره جست. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در تلاش است تا به ظرافت های درک درونی و فهم تاریخی دو کتاب فی تحقیق ماللهند و آثارالباقیه بپردازد.

نگاه ابوریحان بیرونی (د. 442ه.ق.) به تاریخ ایران باستان با گذر از رویکردهای سیاسی محض و معطوف به قدرت، خصلتی فرهنگی- انتقادی به خود گرفته است. چنین بینشی، محصول چند عامل مهم، هم چون گستره گفتمان ایران گرایی در این دوره و تمایزات رویکردی روش شناختی بینش تاریخی ابوریحان بوده است. مسئله اصلی پژوهش حاضر، تحلیل و تبیین این خصلت های چندگانه در روایت ابوریحان بیرونی از تاریخ ایران باستان است.  نتایج پژوهش نشان می دهد، رویکرد فرهنگی ابوریحان به تاریخ باستانی ایران هم جنبه های اسطوره شناختی و هم ابعاد تاریخی آن را به شیوه ای دور از جانب داری و تعصب در برمی گیرد و نگرش های فقط سیاست محور و معطوف به قدرت را در نظام تاریخ نگاری ایرانی اسلامی به چالش می کشد و سرانجام دریچه ای نو نسبت به بازخوانی مجدد این دوره از تاریخ ایران می گشاید که خودآگاه یا ناخودآگاه، خادم مسئله هویت ایرانی شده است

یوگاسوترا مجموعه ای از 196 سوترا است که توسط پاتنجلی در سال های قرن سوم پیش از میلاد تألیف و تدوین شده است. پس از بهگودگیتا که بنیادی ترین و مهم ترین منبع و مرجع یوگا (وجه عملی مکتب سامکیها یا سانکهیا) محسوب می شود، یوگاسوترای پاتنجلی مهم ترین و مدون ترین دستورالعمل مکتب یوگا است. این اثر که به احتمال بسیار زیاد در سال های ترجمکه آن توسط ابوریحان بیرونی (یعنی در قرن پنجم هجری) به رسالکه پاتنجل مشهور بوده (و نه یوگاسوترا) توسط ابوریحان به حوزکه فرهنگ و اندیشه اسلامی وارد و به تعبیر خود او تأثیری عمیق بر جریان تصوف در فرهنگ اسلامی نهاد: «از طریق آموزه های پاتنجلی صوفیه به حق و وصول به آن اشتغال ورزیدند». در این مقاله به بررسی تحلیلی ترجمکه عربی این رساله توسط بیرونی پرداخته ایم. اثری که به همراه تحقیق ماللهند مهم ترین دروازه ورود به حوزکه تأملات حکمی حکمای مسلمان در باب حکمت هندی بود.

ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ، ریاضی دان و تاریخ نگار بزرگ ایرانی قرن چهارم و پنجم هجری است. از آنجا که در بیرون به دنیا آمد، به بیرونی مشهور شد و به روایتی دیگر از آنجا که در حوالی خوارزم متولد شده بود، به بیرونی یعنی خارج از خوارزم معروف شد. بیرونی هفت سال در دربار خوارزمشاه ابوالعباس مأمون بن مأمون در گرگانج به عنوان ندیم و رایزن بود. در سال (408ق/1017م) سلطان محمود غزنوی به گرگانج حمله کرد و بسیاری از بزرگان گرگانج، از جمله بیرونی را با خود به غزنه برد. ابوریحان بیرونی پس از فتح شمال هند به دست سلطان محمود غزنوی، به همراه وی به هند رفت و سیزده سال در نواحی مختلفی سرزمین هند به سیر و سفر پرداخت. در این سفرها با دانشمندان هندی آشنا شد و به کسب اطلاعات درباره هند، آموختن زبان سانسکریت و زبانهای هندی، حکمت و دانش های هندوان رایج در نواحی تحت استیلای محمود پرداخت و اطلاعات لازم برای نگارش تحقیق ماللهند را فراهم کرد. ابوریحان بیرونی در سال (421 ق/1030م) نگارش تحقیق ماللهند را آغاز و در سال (423ق/1032م) در شهر غزنه به زبان عربی به پایان رسانید. این کتاب در ذکر عقاید و آراء هندوان در باب مسایل فلسفه، نجوم، هیئت، عقاید و قوانین دینی و اجتماعی است. تحقیق ماللهند مهم ترین اثر بیرونی در هندشناسی به شمار می آید و از جهتی خاطرات سفر ابوریحان بیرونی به سرزمین هند نیز است. تلاش نویسنده در این مقاله بر آن است که سرزمین هند و مسایلی که ابوریحان بیرونی در طول سفر سیزده سالکه خود به شمال غربی شبه قارکه هند و پاکستان با آنها رو به رو شده است را از نگاه بیرونی در تحقیق ماللهند مورد بررسی قرار دهد.

ابوریحان محمدبن احمد بیرونی (440-362، قرون چهارم و پنجم هجری) از جغرافیدانان مشهور زمانه خود بود. هرچند در هیچ یک از نوشته هایی که از ایشان در دست است، نام جغرافیدان برای خود به کار نمی برد. اندیشه ها و نظریه های بیرونی تا سالیانی چند بی آنکه دنیای علم آن را بشناسد، ناشناخته مانده بود. غفلت از شناسایی و شناساندن این دانشی مرد بزرگ ایرانی هم چنان باقی بود تا اینکه در قرن های اخیر که سرعت علم تکنولوژی افزایش می یابد و به موازات آن، شناخت و کشف پدیده ها سرعت می گیرد و در نتیجه نظریه های بیرونی نیز در حوزه دانش جغرافیا، شناسایی و معرفی می شود. وی در زمینه های گوناگون دست به قلم زده است که از میان آنها چند اثر به ویژه تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، تسطیح الصور و تبطیح الکور، قانون مسعودی و التفهیم از نظر مسایل جغرافیایی و از جمله موضوعات نقشه کشی، تعیین قبله، تعیین طول و عرض جغرافیایی شهرها و فاصله بین آنها و ... درخور تأمل و توجه است. با توجه به جایگاه این دانشمند مبتکر در علم جغرافیا، در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با مطالعه و مبنا قرار دادن اسناد و مدارک معتبر به دنبال پاسخگویی به این سوال هستیم که اندیشه ها و آراء جغرافیایی ابوریحان بیرونی کدام ها هستند؟ و اشارتی به نقش و جایگاه او در بستر جغرافیاپژوهی و نقش توسعه گر او در این زمینه داشته باشیم.

در این مقاله یکی از مهم ترین آثار حکمت طبیعی دورکه اسلامی، یعنی مجموعه پرسش های ابوریحان بیرونی و پاسخ های ابن سینا، معرفی می شود. اهمیت رسالکه مذکور نه به علت حجم، گستردگی و جامعیت مطالب آن است؛ بلکه به سبب پرسش های نوآورانه ای است که برای اولین بار طبیعیات دورکه میانه را به چالش می کشد. در مقالکه حاضر، نخست به پیشینکه تحقیق اشاره می شود. اعتبار انتساب رساله به بیرونی و ابن سینا و تعداد پرسش ها و پاسخ ها بررسی و تحلیل می گردند. روش طبیعت شناسی ابوریحان بیرونی به اجمال بررسی می شود. در نهایت، اولین پرسش ابوریحان بیرونی، از هجده پرسش، ترجمه و به عنوان نمونه شرح مختصر می گردد. تنها در همین پرسش اول، دو فرض بنیادین هیأت و طبیعیات ارسطوئی مورد پرسش و بازخواست قرار می گیرد.

ابوریحان بیرونی، دانشمند بی همتای سدکه چهارم و پنجم قمری، به واسطکه زندگی در عصر زرین ایران و نیز هوش و دانش ذاتی خود، در قامت فیلسوفی تجربه گرا و خردمدار ظاهر شده است. به دلیل ظهور رنسانس اسلامی پیش از او، میراث این نوزایی عظیم در او شکلی انسان گرایانه به خود گرفته است. در این جستار، با روش تحلیلی توصیفی و اسنادی، مؤلفه های انسان گرایی در آثار بیرونی کاویده و نشان داده شده است که در عصر زرین تمدن اسلامی، گرایش به تجربه، خرد، حقیقت جویی، تفرد، عدم تعصب، تعادل، و انصاف، رهاورد طبیعی ساختارِ عظیم عصر است که در وجود دانشمندی یگانه به اوج رسیده است.