پویان رضوانی

در مقاله حاضر به معرفی و بررسی کتاب فی إخراج ما فی قوّه الأسطرلاب إلی الفعل و مقاله فی التطریق إلی استعمال فنون الأسطرلابات از ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362- ح 442ق) پرداخته ایم. بیرونی در اثر نخست به کاربرد اسطرلاب های معیار و در دیگری، که فنی تر از رساله اول است و برای مخاطبان با سطح علمی بالاتر نوشته شده، به کاربرد اسطرلاب های معیار و ساختار و کاربرد برخی اسطرلاب های غیر معیار پرداخته است. هر دو اثر شامل مطالب تاریخی و فنی متعددی هستند که در آثار دیگر با موضوع مشابه نیامده اند. در این مقاله پس از اشاره ای گذرا به سرگذشت بیرونی، مطالبی در باره تسطیح گنج نگاشتی به عنوان اصول طراحی اسطرلاب آورده ایم و پس از آن تفاوت ساختاری اسطرلاب های معیار و غیر معیار (شامل اسطرلاب های مرکب) را، با اشاره به اسطرلاب های غیر معیاری که بیرونی در تطریق به آنها پرداخته است، شرح داده ایم. در ادامه، ضمن اشاره به مهم ترین موضوعاتی که در رساله ها آمده است، این دو رساله را به اجمال معرفی کرده ایم. در بخش بعدی مقاله، «اسطرلاب هلالی» را بر اساس توضیحات بیرونی در تطریق بازسازی کرده ایم. اسطرلاب هلالی یکی از اسطرلاب های غیر معیار است که به جز تطریق و کتاب فی عمل الأسطرلاب سجزی (که شامل مطالبی بسیار مختصر در باره ساختار این اسطرلاب است) در هیچ رساله اسطرلاب دیگری به آن پرداخته نشده است. سپس به تشریح مطالبی پرداخته ایم که بیرونی در تطریق درباره «اسطرلاب زورقی» آورده است. اسطرلاب زورقی نیز نمونه ای دیگر از اسطرلاب های غیر معیار است که بر خلاف اسطرلاب های معیار، تصویر دایره البروج بر آن ثابت است، و به جای عنکبوت شامل قطعه ای به شکل قایق است که نقش افق متحرک را ایفا می کند. در ادامه به شواهدی که بیرونی را مؤلف دو رساله مذکور نشان می دهند، تاریخ تألیف رساله ها، ویژگی های متنی و نسخه های موجود از آنها پرداخته ایم. در پایان مقاله، جایگاه دو رساله مذکور در مقایسه با آثار دیگر بیرونی در اسطرلاب را بررسی کرده ایم.