حکمت نامه مفاخر

یوگاسوترا مجموعه ای از 196 سوترا است که توسط پاتنجلی در سال های قرن سوم پیش از میلاد تألیف و تدوین شده است. پس از بهگودگیتا که بنیادی ترین و مهم ترین منبع و مرجع یوگا (وجه عملی مکتب سامکیها یا سانکهیا) محسوب می شود، یوگاسوترای پاتنجلی مهم ترین و مدون ترین دستورالعمل مکتب یوگا است. این اثر که به احتمال بسیار زیاد در سال های ترجمکه آن توسط ابوریحان بیرونی (یعنی در قرن پنجم هجری) به رسالکه پاتنجل مشهور بوده (و نه یوگاسوترا) توسط ابوریحان به حوزکه فرهنگ و اندیشه اسلامی وارد و به تعبیر خود او تأثیری عمیق بر جریان تصوف در فرهنگ اسلامی نهاد: «از طریق آموزه های پاتنجلی صوفیه به حق و وصول به آن اشتغال ورزیدند». در این مقاله به بررسی تحلیلی ترجمکه عربی این رساله توسط بیرونی پرداخته ایم. اثری که به همراه تحقیق ماللهند مهم ترین دروازه ورود به حوزکه تأملات حکمی حکمای مسلمان در باب حکمت هندی بود.

قرن چهارم هجری قمری تا نیمکه اول قرن هفتم دوران شکوفایی تمدن و فرهنگ ایرانی و اسلامی است. انگیزکه نوشتن این مقاله آشنایی با یکی از دانشمندان بزرگ ایران و جهان است که در نجوم، ریاضیات، جغرافی، زبان، ادبیات و دیگر دانش ها سرآمد زمان بوده است. روش تحقیق در این مقاله کتابخانه ای است و همراه با ترجمه از یک مقاله به زبان انگلیسی که در باشگاه حقوق دانان کشور بنگلادش به صورت همایش ارائه شده بوده است. نتیجه مختصر این که مطالعه در آثار دانشمندان بزرگ مانند فارابی، ابن سینا، ابوریحان و خواجه نصیرالدین طوسی ... انگیزه می بخشد تا در زمان معاصر و آینده باور کنیم که می توانیم هم چون دوران طلایی گذشته تمدن و فرهنگ پیشرفته پدید آوریم.

ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ، ریاضی دان و تاریخ نگار بزرگ ایرانی قرن چهارم و پنجم هجری است. از آنجا که در بیرون به دنیا آمد، به بیرونی مشهور شد و به روایتی دیگر از آنجا که در حوالی خوارزم متولد شده بود، به بیرونی یعنی خارج از خوارزم معروف شد. بیرونی هفت سال در دربار خوارزمشاه ابوالعباس مأمون بن مأمون در گرگانج به عنوان ندیم و رایزن بود. در سال (408ق/1017م) سلطان محمود غزنوی به گرگانج حمله کرد و بسیاری از بزرگان گرگانج، از جمله بیرونی را با خود به غزنه برد. ابوریحان بیرونی پس از فتح شمال هند به دست سلطان محمود غزنوی، به همراه وی به هند رفت و سیزده سال در نواحی مختلفی سرزمین هند به سیر و سفر پرداخت. در این سفرها با دانشمندان هندی آشنا شد و به کسب اطلاعات درباره هند، آموختن زبان سانسکریت و زبانهای هندی، حکمت و دانش های هندوان رایج در نواحی تحت استیلای محمود پرداخت و اطلاعات لازم برای نگارش تحقیق ماللهند را فراهم کرد. ابوریحان بیرونی در سال (421 ق/1030م) نگارش تحقیق ماللهند را آغاز و در سال (423ق/1032م) در شهر غزنه به زبان عربی به پایان رسانید. این کتاب در ذکر عقاید و آراء هندوان در باب مسایل فلسفه، نجوم، هیئت، عقاید و قوانین دینی و اجتماعی است. تحقیق ماللهند مهم ترین اثر بیرونی در هندشناسی به شمار می آید و از جهتی خاطرات سفر ابوریحان بیرونی به سرزمین هند نیز است. تلاش نویسنده در این مقاله بر آن است که سرزمین هند و مسایلی که ابوریحان بیرونی در طول سفر سیزده سالکه خود به شمال غربی شبه قارکه هند و پاکستان با آنها رو به رو شده است را از نگاه بیرونی در تحقیق ماللهند مورد بررسی قرار دهد.

ابوریحان بیرونی ازجمله برجسته ترین دانشمندان اسلامی است که از دیرباز تاکنون محققان و پژوهشگران دربارکه زندگی و آثارش ده ها مقاله و کتاب نگاشته اند و هریک از زاویه ای به بررسی اندیشه، نگاه و روش پژوهشی او ازجمله مطالعات تاریخی و تاریخ نگاریش پرداخته اند. از آنجا که غالب مورخان صرف نظر از یعقوبی و مسعودی، تا قبل از او در سنت تاریخ نگاری خود تنها به نقل سلسله راویان، مناسبات قدرت و ثبت رویدادهای سیاسی و نظامی و توصیف وقایع با توجه به موقعیت جغرافیایی پرداخته و از توجه به مسایل فرهنگی و اجتماعی مردم و جامعه غافل مانده اند، می توان گفت روش و بینش تاریخ نگارانه بیرونی با هم عصران خود متفاوت است. او نقادانه و با رویکردی استدلالی به مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری روی آورده و در روش تاریخ نگاری خود گرچه متأثر از یعقوبی و مسعودی است؛ ولی کامل کنندکه سنت آنان نیز است. مسافرت او به هند و مشاهدکه مستقیم مسایل فرهنگی و اجتماعی نیز سبب شد تا مهم ترین مؤلفه های فرهنگی از قبیل آداب و رسوم، اعیاد، دین، قومیت، زبان و ویژگی های اخلاقی هندوها را نیز گردآوری و ثبت کند. از این رو، پیشگام مطالعات مردم شناسی و هندشناسی نیز به شمار می رود. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی روش شناختی و نگاه ابوریحان بیرونی را در مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری او مورد بررسی قرار داده است.

ابوریحان محمدبن احمد بیرونی (440-362، قرون چهارم و پنجم هجری) از جغرافیدانان مشهور زمانه خود بود. هرچند در هیچ یک از نوشته هایی که از ایشان در دست است، نام جغرافیدان برای خود به کار نمی برد. اندیشه ها و نظریه های بیرونی تا سالیانی چند بی آنکه دنیای علم آن را بشناسد، ناشناخته مانده بود. غفلت از شناسایی و شناساندن این دانشی مرد بزرگ ایرانی هم چنان باقی بود تا اینکه در قرن های اخیر که سرعت علم تکنولوژی افزایش می یابد و به موازات آن، شناخت و کشف پدیده ها سرعت می گیرد و در نتیجه نظریه های بیرونی نیز در حوزه دانش جغرافیا، شناسایی و معرفی می شود. وی در زمینه های گوناگون دست به قلم زده است که از میان آنها چند اثر به ویژه تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، تسطیح الصور و تبطیح الکور، قانون مسعودی و التفهیم از نظر مسایل جغرافیایی و از جمله موضوعات نقشه کشی، تعیین قبله، تعیین طول و عرض جغرافیایی شهرها و فاصله بین آنها و ... درخور تأمل و توجه است. با توجه به جایگاه این دانشمند مبتکر در علم جغرافیا، در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با مطالعه و مبنا قرار دادن اسناد و مدارک معتبر به دنبال پاسخگویی به این سوال هستیم که اندیشه ها و آراء جغرافیایی ابوریحان بیرونی کدام ها هستند؟ و اشارتی به نقش و جایگاه او در بستر جغرافیاپژوهی و نقش توسعه گر او در این زمینه داشته باشیم.

بیرونی اختری درخشان در آسمان ایران زمین و جهان علم و دانش است. بیرونی ستارکه تابناک دانش مردم شناسی، گاه نگاری، داروشناسی، انسان شناسی، اخترشناسی، هندشناسی و تاریخ نگاری است. او چیرگی بالایی بر زبان های خوارزمی، فارسی، عربی و سانسکریت داشت و آگاهی وی از زبان های یونانی باستان، عبری و سُریانی اندک نبود. یکی از برجسته ترین نوشته های بیرونی، کتاب الصیدنکه فی الطب است که دربارکه ویژگی های داروهای تکی، گیاهی، جانوری و کانی از منظر خواص فیزیکی و اندکی شیمیایی است و دربارکه چگونگی فراهم آوری، انبارکردن و کاربرد هر یک است؛ البته جز در مواردی بسیار اندک، توجه ای به کاربرد درمانی آنها ندارد. ساختار آن بر پایکه ترتیب حرف های الف ب پایه گذارى شده است. کتاب یکی از کهن ترین و ارزشمندترین کتاب های دارویی به شمار می آید. بررسی منابع آن کمکی شایان توجه به تاریخ علم و تاریخی پزشکی می کند.

در این مقاله یکی از مهم ترین آثار حکمت طبیعی دورکه اسلامی، یعنی مجموعه پرسش های ابوریحان بیرونی و پاسخ های ابن سینا، معرفی می شود. اهمیت رسالکه مذکور نه به علت حجم، گستردگی و جامعیت مطالب آن است؛ بلکه به سبب پرسش های نوآورانه ای است که برای اولین بار طبیعیات دورکه میانه را به چالش می کشد. در مقالکه حاضر، نخست به پیشینکه تحقیق اشاره می شود. اعتبار انتساب رساله به بیرونی و ابن سینا و تعداد پرسش ها و پاسخ ها بررسی و تحلیل می گردند. روش طبیعت شناسی ابوریحان بیرونی به اجمال بررسی می شود. در نهایت، اولین پرسش ابوریحان بیرونی، از هجده پرسش، ترجمه و به عنوان نمونه شرح مختصر می گردد. تنها در همین پرسش اول، دو فرض بنیادین هیأت و طبیعیات ارسطوئی مورد پرسش و بازخواست قرار می گیرد.

ابوریحان بیرونی، دانشمند بی همتای سدکه چهارم و پنجم قمری، به واسطکه زندگی در عصر زرین ایران و نیز هوش و دانش ذاتی خود، در قامت فیلسوفی تجربه گرا و خردمدار ظاهر شده است. به دلیل ظهور رنسانس اسلامی پیش از او، میراث این نوزایی عظیم در او شکلی انسان گرایانه به خود گرفته است. در این جستار، با روش تحلیلی توصیفی و اسنادی، مؤلفه های انسان گرایی در آثار بیرونی کاویده و نشان داده شده است که در عصر زرین تمدن اسلامی، گرایش به تجربه، خرد، حقیقت جویی، تفرد، عدم تعصب، تعادل، و انصاف، رهاورد طبیعی ساختارِ عظیم عصر است که در وجود دانشمندی یگانه به اوج رسیده است.

ابوریحان نابغکه بزرگی است که مانند بسیاری از نوابغ در عرصه های مختلف پژوهش و تحقیق نقش و ردّ پای پایدار و پر ثمر دارد. وی با تحقیقات علمی خود در حوزه های گونه گون علوم اثرگذار بوده و در حوزکه علوم انسانی هم به حدّ کافی تأثیر گذاشته و بدین سبب از جانب نویسندگان و شارحان عرصکه ادب فارسی مدام اکرام شده و شأن و منزلتش پیش چشم شاعران و شارحان مدّ نظر و التفات قرار گرفت. نگارنده در این نوشتار گوشه ای از جایگاه و منزلت ابوریحان را که در ادب فارسی بازتاب داشته (اگر چه به اجمال) به تحریر آورده و برای علاقه مندان و خوانندگان این قسم از مطالب آفتابی کرده است. روش کار در این نوشته با بهره گیری از کتابخانه و تحلیل داده های گردآوری شده، صورت گرفته است.

در این جستار کوشیده ایم بر مبنای نگرش تاریخی ابوریحان محمد بن احمد بیرونى (م 440ق) به تمدن فرهنگی ایران باستان و تحلیل هایی تطبیقی با اندیشه های احیاگر حکمت خسروانی پارسیان، شیخ شهاب الدین یحیی سهروردی ( م 587ق)، در مقولکه فرّه ایزدی افریدون و جشن بازگشت فَروَهَران، مواردی را نقد و بررسی کنیم. نگارندگان در پژوهش حاضر درصدد هستند، با قرار دادن محوریت آثار ابوریحان بیرونی و شیخ اشراق سهروردی، رابطکه توالی و نظم منطقی مباحث را از زوایای جغرافیای تاریخی و اقلیم حماسه عرفانی مورد واکاوی قرار داده و با ارائه مختصاتی از یافته های پژوهش،کوشش می شود بن مایه های اسطوره شناسی، تاریخی و عرفانی مباحث را مورد تحلیل محتوایی بنیادی قرار دهند.