بدیغورس

سابقه توجه پزشکان و داروشناسان به اِبدال (جایگزینی) داروهای ساده با داروهای دیگر دست کم به سده یکم میلادی و اشارات پراکنده دیوسکوریدس در ماتریا مدیکا (در متون دوره اسلامی: هیولی الطب یا الحشائش) بازمی گردد. اما کهن ترین سیاهه ای که از داروهای قابل جایگزینی با یکدیگر به دست آمده، فصل بیست و پنجم از مقاله هفتم کُنّاش پاولوس آیگینایی (بولس اجانیطی) است که در میانه سده هفتم میلادی و بر اساس دیدگاه های جالینوس (129- ح216م) پدید آمده است. گویا پزشکان دوره اسلامی توجه بیشتری به موضوع ابدال ادویه داشته اند و تک نگاری هایی نیز در این باره نوشتند. در این مقاله نشان داده می شود که از میان این آثار، روایتی عربی از متنی منسوب به داروشناسی به نام بدیغورس و رساله ابدال رازی تأثیری چشمگیر بر تقریباً همه آثار داروشناسی دوره اسلامی، تا سده 12ق، داشته اند و البته رساله رازی به نوبه خود سخت تحت تأثیر رساله بدیغورس بوده است.

اشکالات یگانه دست نویس الصیدنه چندان است که آماده سازی ویراستی پیراسته تر از ویراست عباس زریاب، بی بهره گیری از متون موازی ناشدنی است. برای روشن شدن چند و چون کارامدی هر متن موازی در بازسازی مواضع گم شده یا اصلاح متن الصیدنه، باید چند و چون بهره گیری بیرونی از آن متن، یا پدیدآور آن متن از الصیدنه، مشخص گردد. در مورد منابع مرتبط به  ابدال ادویه (دارو های جایگزین) و عطرشناسی و در مورد برخی آثار رازی، متن عموماً با تغییری اندک در الصیدنه نقل شده است؛ پس متن چنین آثاری نیز به عین عبارت در تصحیح و تکمیل الصیدنه سودمند خواهد بود. آثاری ادبی چون کتاب النبات ابوحنیفه دینوری، به دلیل تلخیص بسیار آن ها توسط بیرونی، تنها از نظر محتوا یا صورت درست برخی واژه ها می تواند به کار آید. در بهره گیری از تحریر فارسی کاسانی، به دلیل تصرفات پرشمار او در اصل الصیدنه، باید احتیاط کرد. نقل قول های واژه به واژه پرشمار کازرونی از الصیدنه در شرح کتاب دوم القانون بسیار سودمند است. البته، برخی اشکالات الصیدنه نیز نه به اصل کتاب بلکه به تصرف کاتبان مربوط بوده است.