مطالب مرتبط با کلیدواژه

خلافت عباسی


۶۱.

بررسی و تحلیل مؤلفه های مشروعیتیابی حکومت حسن بن زید علوی (250تا270ق/865تا884م)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش های تاریخی دوره جدید سال دوازدهم تابستان ۱۳۹۹ شماره ۲ (پیاپی ۴۶) 53 - 70

کلیدواژه‌ها: مشروعیت طبرستان علویان حسنبنزید خلافت عباسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۷۷ تعداد دانلود : ۴۲۹
در مناسبات حکومت ها با مردم، مشروعیت از بنیان های اساسی است. حکومت ها با توجه به مقتضیات مکانی زمانی و ویژگی های درون حاکمیتی خود، برای کسب مشروعیت، از مؤلفه های مختلف استفاده می کنند. هدف حکومت ها در استفاده از این مؤلفه ها این است که در پیوستگی با ﺳﻠﻄه سیاسی خود، سیاست های مدنظر را اعمال کنند. حکومت علویان طبرستان (حک : 250تا316ق/865تا929م) هم زمان با عصر دوم عباسی (232تا334ق/847تا946م) در ﻣﻨﻄﻘه طبرستان و به دور از مرکز خلافت شکل گرفت. حسن بن زید علوی، نخستین داعی که بر زیدیان حکومت کرد، وجه مشروعیت مذهبی حکومت خود را در واگرایی با خلافت عباسی قرار داد و این سرلوﺣه سیاست های او شد. در واقع، بیشترِ حکومت های این دوره برای استحکام پایه های حکومت، مبانی مشروعیت خود را متأثر از خلافت عباسی پی می گرفتند و در این میان، حسن بن زید روشی متفاوت در پیش گرفت؛ از این رو، در این مقطع تاریخی کشمکش های فرسایشی و طولانی بین حسن بن زید علوی و عُمال خلیفه عباسی شکل گرفت. حال مقاﻟه حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای، در پی واکاوی و تحلیل تکاپوهای مشروعیت یابی حسن بن زید علوی در حکومت علویان طبرستان است. پژوهش حاضر می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که حسن بن زید علوی برای کسب مشروعیت حکومت خود، از چه مؤلفه هایی بهره گرفت. یافته های پژوهش از آن حکایت دارد که حسن بن زید علوی ابتدا در قامت «امام زیدی»، با توجه به ویژگی های ذاتی آن، موفق شد مردم طبرستان را در اطراف خود جمع کند و با در پیش گرفتن سیاست ضدیت با خلافت، مشروعیت حکومت خود را تقویت کند. او همچنین هم زمان، کارآمدی و توجه به مناقع عمومی جامعه را برای جلب رضایت عامه مردم دنبال کرد.
۶۲.

بررسی نهادهای نظامی و اجتماعی در خدمت ساختار قضایی خلافت عباسی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: مطالعات تاریخی جنگ سال چهارم زمستان ۱۳۹۹ شماره ۴ (پیاپی ۱۴) 1 - 22

کلیدواژه‌ها: خلافت عباسی نهاد قضا مناصب نظامی شرطه حسبه دیوان مظالم

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۵۲ تعداد دانلود : ۴۱۶
  خلافت عباسی یکی از مهم ترین دستگاه های حکومتی در جهان اسلام به حساب می آید. بسیاری از نهادهای اداری و سیاسی تمدن اسلامی در دوره این خلافت شکل گرفت که البته تعداد زیادی از این نهادها به تاسی از ساختارهای ایران پیش از اسلام بوده است. نهاد قضا یکی از مهمترین ساختارهای اداری این خلافت است که گرچه پیش از آن نیز نزد دولت ها اسلامی وجود داشت؛ اما سرانجام به دست عباسیان تکامل یافت. ساختارهای نظامی و اجتماعی مختلفی در خدمت نهاد قضائی خلافت عباسی بودند که ازجمله مهم ترین آن ها می توان به حسبه، شرطه و دیوان مظالم اشاره کرد. پژوهش پیش روی در پی بررسی جایگاه نهادهای نظامی و اجتماعی نامبرده در ساختار قضائی خلافت عباسی است و سؤال اصلی آن است که این مناصب نظامی و ساختارهای اجتماعی از چه جایگاهی در دستگاه قضائی خلافت عباسی برخوردار بودند؟ که در پاسخ باید گفت یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که این مناصب بخش مهمی از ساختار قضائی آن دوره را در برمی گرفتند. نهاد حِسْبَه، ناظر بر امور اقتصادی، اجتماعی، مذهبی بود و این تشکیلات در ارتباط مستقیم با امر به معروف و نهی از منکر  عمل می کرد؛ شرطه ها مامور اجرای احکام قضائی بودند و بازوی اجرائی دستگاه قضا به حساب می آمدند و دیوان مظالم نیز که بخش مهمی از دستگاه قضائی خلافت عباسی بود نقش مهمی در دسترسی مستقیم مردم به خلفا در رسیدگی به شکایات مردم از عمال دولت و دیوانی داشت و مسئول رسیدگی به اعمال ظالمانه حکام، امرا و رجال بزرگ دولت به مردم بود که شخص خلیفه مستقیما مسئولیت آن را بر عهده داشت.        
۶۳.

تحرکات خوارج در ایران در اوایل دوره عباسی

نویسنده:
منبع: تاریخنامه خوارزمی سال هشتم زمستان ۱۳۹۹ شماره ۳۲

کلیدواژه‌ها: خوارج خلافت عباسی ایران هارون الرشید عباسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۲۰ تعداد دانلود : ۳۳۰
خوارج به دنبال علل سیاسی و مذهبی در اوایل قرن اول هجری ظهور کردند. سرانجام به شعب گوناگون تقسیم گردیدند و در نقاط مختلف اسلامی پراکنده شدند. از این گروه می توان به عنوان یکی از جریان های مؤثر در تحرکات دنیای اسلام در قرون اولیه هجری نام برد، که قیام های گسترده ای علیه خلفای اموی و عباسی ترتیب دادند. در دوران خلافت هارون الرشید عباسی شورش های بسیاری رخ داد که منجر به پیدایش حکومت های مستقل از خلافت عباسی شد. در این بین، قیام های خوارج به ویژه در شرق و جنوب شرقی ایران از پرزحمت ترین این شورش ها بوده است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی چگونگی پیدایش خوارج در اوایل قرون اسلامی، مهم ترین عقاید ظاهربینانه ی این گروه مارق، چگونگی انتشار و تفرقه آن ها در سرزمین های اسلامی و تحرکات خوارج در اوایل دوره ی عباسی در ایران به خصوص در دوره ی هارون الرشید پرداخته است.
۶۴.

بررسی تأسیس و زوال حکومت محلی آل شُمله (550-591ق) در خوزستان عصر سلجوقی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: تاریخ اسلام و ایران سال ۳۱ بهار ۱۴۰۰ شماره ۴۹ (پیاپی ۱۳۹) 145 - 171

کلیدواژه‌ها: خوزستان آل شمله سلجوقی خلافت عباسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۷۳۸ تعداد دانلود : ۳۳۵
      دوره سلجوقی عصر تأسیس و تثبیت حکومت های محلی در ایالت های مهم ایران بود. خوزستان نیز در آن دوره یکی از ایالت های مهم ایران (از نظر سیاسی و اقتصادی) بود؛ به طوری که به «جامه خانه سلجوقیان» مشهور بود. پژوهش درباره تاریخ خوزستان در عصر سلجوقی، به دلیل عدم وجود منابع مستقل دشوار است. مسئله پژوهش حاضر بررسی عوامل تأسیس و همچنین زوال زودهنگام حکومت محلی آل شُمله در خوزستان عصر سلجوقی است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در نیمه قرن ششم قمری با آشکار شدن علائم ضعف و انحطاط کامل سلجوقیان، زمینه برای تشکیل دولت های محلی در ایالت های مهم و مستعد ایران –از جمله خوزستان- فراهم شد. در آن زمان یکی از امرای دربار سلجوقی به نام  «امیر شُملِه ترکمانی» از آشفتگی های سیاسی بعد از وفات سلطان مسعود سلجوقی (529-547ق) استفاده کرد. او بر خوزستان مسلط و بانی یک حکومت محلی در این منطقه شد. رابطه امیر شمله و دربار سلجوقی در ابتدا خصمانه بود، اما وی بعد از تثبیت حکومت خویش در خوزستان، با برعهده گرفتن سرپرستی یک شاهزاده سلجوقی (مقام اتابکی)، درصدد کسب رضایت دربار سلجوقی برآمد. بدین ترتیب، حکومت خود بر خوزستان را مشروع جلوه داد. جانشینان وی نیز از همین مقام مشروعیت بخش برای تداوم حکومت خویش بهره بردند. حکومت محلی آل شمله برخلاف حکومت های محلی معاصرش، چندان دوام نیاورد و مقارن با سقوط سلجوقیان فرو پاشید. از عوامل اساسی این سقوط زودهنگام می توان به مواردی چون عدم ایجاد مبانی مشروعیت مستقل از سلجوقیان، عدم محبوبیت مردمی، اختلافات درون دودمانی و احیای قدرت سیاسی خلافت عباسی در زمان خلیفه الناصر (575-622ق) اشاره کرد.
۶۵.

شیعه امامیه و جریان های سیاسی فکری جامعه اسلامی از روزگار امام جواد(ع) تا غیبت صغری(221 - 256ق)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: مطالعات تاریخ اسلام سال سیزدهم بهار ۱۴۰۰ شماره ۴۸ ۱۳۱-۱۵۶

کلیدواژه‌ها: ابناءالرضا (ع) خلافت عباسی امامیه معتزله اهل حدیث واقفیه غلو

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۷۱ تعداد دانلود : ۴۳۰
تشیع از بدو خلافت عباسیان با چالش های فکری گوناگونی از سوی حکومت و برخی جریان های فکری مواجه بوده است. پژوهش حاضر با بهره گیری از منابع کتابخانه ای،گزارش و شواهد تاریخی، در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که موضع شیعه امامیه در مقابل صف آرائی هایی که از سوی جریان ها صورت می گرفت چه بود و اساساً چگونه توانست هویت خود را در مقابل آنان حفظ نماید؟با تسلط ترکان بر خلافت اسلامی و سلطه عقیدتی سلفیه، شیعیان در تنگناهای سیاسی، اجتماعی بیشتری قرار گرفتند. در این دوره،امامان(ع) توانستند متناسب با مقتضیات زمان و مکان، راهکارهای ویژه ای چون مناظره، طرد، تکفیر، مکاتبه و... استراتژی حفاظت از جریان فکری شیعه و رشد تمدنی امامیه را دنبال نمایند. بر اساس یافته های این تحقیق که به روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته؛ابناءالرضا(ع) با معرفی معارف توحیدی و آموزه های مکتب تشیع؛ همواره در مبارزات، مکاتبات و مناطرات خود، تنها راه حل ریشه ای برای نجات جامعه و هدایت جریان های فکری را توجه و تمسک به ثقلین مطرح می کنند و سایر جریان های فکری را عاری از انحراف ندانسته اند.
۶۶.

مؤلفه های قدرت در خلافت عباسی و پیامدهای آن(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش های اخلاقی سال یازدهم تابستان ۱۴۰۰ شماره ۴ (پیاپی ۴۴) 301-330

کلیدواژه‌ها: خلافت عباسی ساختار قدرت ایران آل بویه تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی سلجوقیان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۹۳۴ تعداد دانلود : ۳۲۱
مقاله حاضر به بررسی مولفه های ساختار قدرت در خلافت عباسی پرداخته و نتایج و تاثیرگذاری این مولفه ها را در قدرتمندی و ضعف خلفا عباسی و همچنین تحولات سیاسی و اجتماعی خلافت عباسی مورد بررسی قرار می دهد. با روی کار آمدن عباسیان در سال ۱۳۲ هجری و ورود عناصر قومی جدید در تشکیلات سیاسی، اجتماعی و اداری عباسیان و همچنین گسترش قلمروخلافت، تحولات و دگرگونی های بنیادی که عمدتاً متاثر از نفوذ اقوام و فرهنگ های مختلف بود، در جنبه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی رخ داد و یکی از این تغییرات، دگرگون شدن ساختار قدرت خلافت عباسی بود که برخلاف دوره های قبل نمی توانست ثابت بماند. اتخاذ سیاست شرق گرایی از سوی عباسیان که با نفوذ و تاثیرگذاری عناصر قومی و طبقات اجتماعی جدید همراه بود و همچنین شکل گیری مسائلی مانند ایجاد حکومت آل بویه و سلجوقیان و تحولات فرهنگی و تاثیرگذاری منابع و مراکز فرهنگی و اندیشه های جدید و بهره گیری عباسیان از ابزارهای مذهبی مانند انتساب به پیامبر (ص)، بهره گیری از تفکر مهدویت، ادعای خلیفه الهی و حقانیت الهی حکومت و خلافت جهت کسب مشروعیت و از سوی دیگر پذیرش امارت استیلا در زمان ضعف، راه را برای ایجاد تغییرات و تحولات بنیادین در جنبه های مختلف خلافت عباسی مانند ساختار قدرت سیاسی مهیا و فراهم نمود. نتیجه این که تغییرات ایجاد شده و همچنین تاثیرگذاری این مولفه ها از یک سو باعث تداوم خلافت عباسیان به مدت بیش از پنج قرن گردید و از سوی دیگر، به دلیل سهیم شدن و مشارکت عناصر قومی جدید در قدرت راه را برای شکل گیری حکومت های مقتدر شیعی و سنی که بخشی از مشروعیت خود را از دستگاه خلافت کسب می کردند، فراهم آورد.
۶۷.

تحلیلی بر شبکه سازی قدرت سیاسی دینی در عصر ابناء الرضا(ع) بر اساس نظریه بسیج سیاسی چارلز تیلی(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: تاریخ اسلام سال بیست و یکم زمستان ۱۳۹۹ شماره ۳ (پیاپی ۸۴) 51 - 78

کلیدواژه‌ها: ائمه ابناء الرضا (ع) سازمان وکالت خلافت عباسی شبکه قدرت بسیج سیاسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۸۱ تعداد دانلود : ۲۴۶
شرایط سیاسی جامعه و پی آمدهای آن برای ائمه اطهار(ع) زمینه ساز بهره گیری از نهادهایی بود که ایشان را در رویارویی با شرایط موجود به بهترین شکل یاری می کردند. وکالت نهادی است که در دوره ابناء الرضا (ع) در گستره بیشتری نقش آفرین بود. مقاله حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که نهاد وکالت چگونه در دوره ابن الرضا توانست موجب حفظ و گسترش نهضت سیاسی – دینی ائمه اطهار(ع) و شیعیان شود؟ یافته های پژوهش حاضر با تکیه بر متغیرهای اصلی مدل بسیج سیاسی چارلز تیلی و با روش وصفی تحلیلی بر اساس داده ها و منابع کتابخانه ای نشان می دهد که ائمه اطهار(ع) با بهینه سازی قابلیت های این سازمان توانستند در شرایط بحرانی، حافظ جان و امنیت خود و شیعیان باشند. ائمه ابناء الرضا (ع) توانستند با بهره مندی از هوش سیاسی و موقعیت سنجی دقیق خود و مدد جستن از سازمان وکالت، مانع به نتیجه رسیدن کوشش های همه جانبه حکومت عباسی برای مخدوش سازی چهره ائمه (ع) و شیعیان ایشان شوند.
۶۸.

مولفه ها و ساختار ارزشی و سبک زندگی مسلمانان عراق در زمان عباسیان(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهش های اخلاقی سال ۱۲ پاییز ۱۴۰۰ شماره ۱ (پیاپی ۴۵) 49-68

کلیدواژه‌ها: عراق سبک زندگی تاریخ خلافت عباسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۹۷ تعداد دانلود : ۱۹۲
سبک زندگی از جمله موضوعات بسیار مهم و مطرح شده در علوم مختلف است که از اغاز زندگی بشر همواره وجود داشته و تا اکنون نیز ادامه داشته است گرچه این اصلاح به معنای علمی آن تقریبا جدید است اما با مطالعه و رجوع به گذشته میتوان رد پای آن را در میان سلسلهها، قبایل، خلفا، و خلاصه دورانهای مختلف مشاهده نمود یکی از این دورانها که مد نظر این مقاله است عراق زمان خلفای عباسیان است. پژوهش حاضر درصدد بررسی سبک زندگی مسلمانان عراق در عصر عباسیان است. از این منظر پس از بسط فضای مفهومی موضوع و بیان جنبه تاریخی موضوع، به بررسی سبک زندگی عراق در آن دوره خواهد پرداخت. مطابق با مستندات موضوعی ارائه شده در این پژوهش، روش تحقیق، تحلیلی- تاریخی و روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه ای می باشد. یافته های این مطالعه، حاکی از آن است که در قرنهای چهارم تا ششم هجری مصادف با حکومت عباسیان، عراق به ویژه، بغداد به عنوان پایتخت خلافت، از رونق بسزایی برخوردار گردید و تحولات فرهنگی و اجتماعی گوناگونی را در سبک زندگی مسلمانان به وجود آوردند. و به دلیل توجهات حکام، بر چگونگی حیات اجتماعی مسلمانان اعم از نگرشها و باورها، سبک زندگی اجتماعی، زبان، مذهب و آداب و سنن تأثیر بسیار داشته است. نتیجه کسب شده از مقاله این است که رشد محافل علمی و فرهنگی در عراق سنن فرهنگی و سبک زندگی مسلمانان در عراق در قرون پنجم و ششم هجری، را با طرح آموزههای اصیل اسلامی به چالش کشاند و الگوهای رفتاری آنان را متحول کرد. همچنین سبک زندگی و فرهنگ مسلمانان عراق به سبب بالا گرفتن مهاجرت سایر ملل به عراق، متأثر از فرهنگهای دیگر به ویژه ایران بوده است.
۶۹.

بررسی تحلیلی عوامل مؤثر بر مناسبات سیاسی سلجوقیان عراق و اتابکان آذربایجان (541 – 590 ق/1146 – 1194 م)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: تاریخ ایران بهار و تابستان ۱۴۰۰ شماره ۱ (پیاپی ۳۰) 185 - 207

کلیدواژه‌ها: خلافت عباسی همگرایی و واگرایی سلجوقیان عراق عوامل مؤثر ایلدگزیان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۰۲ تعداد دانلود : ۲۰۹
در بین دودمان های اتابکی عصر سلجوقی، اتابکان ایلدگزی آذربایجان و اران (541 – 622 ق/1146 – 1225 م) به دلیل نقش آفرینی در تحولات سیاسی واپسین دهه های حیات سلجوقیان عراق، از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. این خاندان از سال 541 تا 556 ق/1146 تا1160 م به عنوان حاکمان دست نشانده سلجوقیان عراق مناسبات محدودی با این حکومت برقرار کردند. اتابکان ایلدگزی در سال 556 ق/1160 م موفق شدند شاهزاده تحت سرپرستی خویش را به مقام سلطنت برسانند. در این دوره که تا فروپاشی حکومت سلجوقیان عراق در سال 590 ق/1194 م تداوم داشت، ایلدگزیان به عنوان «اتابکان سلطان» در متن قدرت قرار گرفتند؛ بنابراین بر اهمیت و حجم مناسبات آن ها با حکومت مرکزی افزوده شد. پژوهش پیش رو تلاش کرده ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر شکل گیری این مناسبات، شیوه اثرگذاری این عوامل بر روابط طرفین را به روش تاریخی، تحلیل نماید. یافته ها نشان می دهد که عواملی همچون پاسداری اتابکان آذربایجان از کیان سلطنت سلجوقی، خلافت عباسی، راهبرد مداخله جویانه و توسعه طلبانه خوارزمشاهیان، یورش های گرجیان به منطقه اران و آذربایجان، فزون خواهی اتابکان آذربایجان و تلاش آن ها برای قبضه سلطنت سلجوقی موجب شکل گیری مناسبات سلجوقیان عراق و اتابکان آذربایجان شده است. این عوامل متناسب با ماهیت خویش و فضای کلی حاکم بر روابط ایلدگزیان و سلجوقیان عراق در دو دوره مناسبات آن ها، موجب تحول در این مناسبات از مرحله همگرایی به واگرایی شده است.
۷۰.

راهبردهای سامانیان در مواجهه با قدرت های زمان در سال های پایانی حکومت(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: سخن تاریخ سال پانزدهم بهار ۱۴۰۰ شماره ۳۳ 63 - 84

کلیدواژه‌ها: سامانیان راهبرد تدافعی آل بویه خلافت عباسی ملوک تابعه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۰۵ تعداد دانلود : ۱۶۹
سامانیان از مهم ترین حکومت های شرق جهان اسلام در قرن چهارم هجری بودند. حکومت سامانی که در ابتدا با تکیه بر عوامل و عناصر جغرافیایی، سیاسی و دیوانسالاری کارآمد، حاکمیت قوی داشتند، در سال های پایانی حاکمیّت به دلیل اتخاذ سیاست خارجی متزلزل و تدافعی دچار ضعف و انحطاط شدند. هدف این مقاله شناخت مناسبات سامانیان با قدرت های زمانشان: خلافت عباسی، آل بویه، ملوک اطراف و قراخانیان می باشد. روابط سامانیان با ملوک اطراف(حکام تابعه)به سبب ضعف ساختاری حکومت و راهبرد تدافعی و انفعالی آنان بهم خورد و این قدرت ها با رقبای سامانیان از جمله قراخانیان و آل بویه تعاملاتی داشتند که نتیجه آن زوال سامانیان بود. سئوالاتی که این پژوهش در پی پاسخ آنست، راهبرد تدافعی سامانیان چه نقشی در زوال آنان داشت؟ سیاست تقابلی سامانیان در برابر خلافت چرا نتیجه بخش نبود؟ تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی بوده و یافته های تحقیق نشان می دهد که سامانیان با راهبردی تدافعی نتوانستند تعادل مناسبی در روابط خود با ملوک تابعه خود، امرای مدعی و رقبای خارجی (قراخانیان و آل بویه) به وجود آورند این امر در زوال آنان نقش تعیین کننده ای داشت. همچنین تقابل سامانیان با خلافت عباسی که ریشه در رقابت با آل بویه داشت موجب بهره گیری رقبا در کسب مشروعیت از خلافت شد.
۷۱.

کارگزاران مخفی امام موسی کاظم (ع) در دستگاه خلافت عباسیان

نویسنده:
منبع: تاریخنامه اسلام سال سوم بهار و تابستان ۱۴۰۰ شماره ۱ (پیاپی ۵) 49 - 67

کلیدواژه‌ها: کارگزاران خلافت عباسی کارگزاران مخفی امام موسی کاظم (ع)

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۱۶ تعداد دانلود : ۱۴۵
سیاست به معنای نحوه حکومت داری و زعامت امت و یکی از وظایف اولیای دین است. امام موسی کاظم (ع) به عنوان یکی از پیشوایان و امامان معصوم، منش سیاسی منحصربه فردی داشت. تفاوت منش سیاسی امام کاظم (ع) زمانی بهتر مشخص می شود که دانسته شود امامت ایشان با حکومت چهار خلیفه عباسی یعنی، منصور، هادی، مهدی و هارون هم زمان است؛ زیرا آنچه عامل تمایز حکومت عباسی از سایر حکومت های قبل از آن است این نکته است که حکومت عباسی با تحریک افکار عمومی و برگزاری جلسه های مناظره، مکارانه قصد جمع کردن آرای مردم و خراب کردن چهره ائمه اطهار (ع) را داشتند. حال این سؤال مطرح می شود که امام کاظم (ع) در این دوران چه فعالیت هایی داشت و نتیجه کارهای امام (ع) چه بود. امام کاظم (ع) با تأسیس تشکیلات مخفی، داشتن یاران نفوذی در دستگاه حکومت، شجاعت در رسواکردن حکومت نامشروع عباسیان، حمایت مالی از علویان و شیعیان با جمع آوری بیت المال توسط وکلا و تربیت شاگردان بسیار، نقش مهمی در ابقا و اکمال مذهب جعفری و احیای سیاست اسلامی داشت.
۷۲.

سقیفه در تاریخ نگاری بلاذری با تأکید بر أنساب الأشراف(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: تاریخ اسلام سال بیست و دوم پاییز ۱۴۰۰ شماره ۳ (پیاپی ۸۷) 41 - 66

کلیدواژه‌ها: بلاذری (279ق) کتاب أنساب الأشراف سقیفه جانشینی پیامبر (ص) خلافت عباسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۸۶ تعداد دانلود : ۲۵۸
سقیفه، مهم ترین رویداد تاریخ اسلام بعد از رحلت پیامبر(ص)، در منابع تاریخی از جایگاه خاصی برخوردار است و ابعاد مختلف آن، تحقیقات علمى فراوانى را به خود اختصاص داده است. در بررسی این جریان، نگاه دقیق تر به گزارش های مورخان اوّلیه، اهمیتی ویژه دارد. بلاذری (279ق) در أنساب الأشراف کوشیده است آثار محدثان و اخباریان قدیم را به صورت گسترده گرد آورد و به ضبط و ثبت اخبار سقیفه بپردازد. این نوشتار، با روش تحلیل محتوا به کالبدشکافی گزارش های بلاذری درباره سقیفه دست زده و بر آن است با شکستن قالب های کلیشه ای گزارش های تاریخی، به مغز و جوهر کلام یا همان معارفی که اندیشه مورخ را شکل داده و در نوشته های او بازتاب یافته است، دست یابد. یافته های این پژوهش، حاکی از آن است که بلاذری جریان سقیفه را با شرح بیشتری نسبت به مورخان هم روزگارش چون ابن هشام (213یا218ق)، محمد بن سعد (230ق) و یعقوبی (284ق) نگاشته و با نگاه کلی تری به این حادثه پرداخته است. وی با این که بر مذهب اهل سنّت بود، روایات مخالف جانشینی ابوبکر را نیز بیان کرده و گزارشی از برخی منازعات سقیفه را نیز آورده است. چنین برمی آید که وابستگی بلاذری به خلفای عباسی، در این رویکردِ او به موضوع سقیفه، نقشی مهم داشته است.
۷۳.

ارزیابی روابط حکومت محلی صفاریان با خلافت عباسی و قدرت های همجوار بر اساس سکه ها(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران سال دهم پاییز و زمستان ۱۴۰۰ شماره ۱ (پیاپی ۱۹) 27 - 52

کلیدواژه‌ها: بازماندگان صفاریان سکه خلافت عباسی سامانیان غزنویان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۶۸ تعداد دانلود : ۱۶۹
حدود چهل سال از 146 سال حکومت صفاریان، مربوط به دوره شکل گیری و اوج حکمرانی این خاندان است و مابقی عمر این حکومت، در قالب یک حکومت محلی سپری شد. با این حال بازماندگان صفاریان از برنامه های سیاسی مؤسسان این حکومت در گسترش قلمرو و تنظیم مناسبات خود با خلافت عباسی باز نماندند. با مرگ عمرو لیث، گرچه تصور می شود که صفاریان در این بخش از دوره حکمرانی خود به عنوان یک حکومت محلی، دیگر رویه ای چالش برانگیز با خلافت نداشته اند، ولی گزارش های پراکنده منابع و نیز سکه های یافت شده نشان می دهد که بازماندگان صفاریان (287-393ق) همواره در عمل، روال تابعیت کامل از خلافت را نپیموده اند. مسئله این پژوهش، شناسایی تعارض ها و همپوشانی های موجود در گزارش های منابع تاریخ نگاری در مقایسه با نتایج حاصل از بررسی سکه های مضروب این خاندان، در مناسبات با خلافت عباسی است. این پژوهش، با رویکرد توصیفی  تحلیلی و متکی بر سکه ها انجام شده و نشان می دهد که در اهداف حاکم بر روابط بازماندگان صفاریان با خلافت، در مقایسه با دوره اول صفاریان، تغییری حادث نشده است. خلافت عباسی همدلی با صفاریان نیافت و تلاش صفاریان در کسب مشروعیت سیاسی پایدار از خلافت عباسی با کامیابی همراه نبود. دستاورد این پژوهش نشان داد که بررسی سکه ها می تواند خلاء گزارش های تاریخی را تکمیل کنند. با بررسی سکه ها این امکان فراهم شد تا ترسیم نسبتا روشن تری از رویداد های تاریخی با تکیه بر روابط صفاریان با خلافت عباسی ارائه شود.
۷۴.

بررسی عملکرد امام عسکری(ع) درباره امام مهدی(عج)(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: تاریخ اسلام سال بیست و سوم بهار ۱۴۰۱ شماره ۱ (پیاپی ۸۹) 7 - 26

کلیدواژه‌ها: امام عسکری (ع) امام مهدی (عج) غیبت تاریخ عصر حضور خلافت عباسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۱۹ تعداد دانلود : ۱۸۲
در زمانه عزم خلافت عباسی برای از میان بردن امام مهدی(عج)، مهم ترین مسئولیت امام عسکری(ع)، حفظ فرزندش با بهره بردن از روش های متعارف بشری بود. بر همین اساس، امام(ع) دست به اقداماتی زد که از طرفی، عامل حفظ وجود شریف امام مهدی(عج) بود و از سوی دیگر، زمینه ساز ورود شیعیان به روزگار غیبت به شمار می رفت. نوشتار پیش رو که با روش وصفی تحلیلی نگارش یافته، نشان می دهد که امام حسن عسکری(ع) این مهم را از طریق اقداماتی همانند: پنهان کاری در تولد فرزند، آگاهی دهی به برخی از خواص و نزدیکان در باره تولد فرزند و دور نگه داشتن امام مهدی(عج) از سامرا، به انجام رساند.
۷۵.

نقش زنان کاتب بغداد در توسعه علوم و فرهنگ اسلامی در عصر چهارم خلافت عباسی (656-448)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ اسلام سال یازدهم تابستان ۱۴۰۰ شماره ۴۲ 66-45

کلیدواژه‌ها: بغداد خلافت عباسی خوشنویسی زنان کاتب علوم اسلامی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۵۳ تعداد دانلود : ۱۸۴
زنان کاتب در عصر عباسی در صحنه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشارکت فعال داشتند. پژوهش حاضر با واکاوی زنان کاتب عراق و به ویژه بغداد در عصر چهارم خلافت عباسی (۴۴۸-۶۵۶)، به دنبال پاسخ به این سؤال است که آنها چه نقشی در تحولات فرهنگی و توسعه علوم و فرهنگ اسلامی داشتند؟ این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهدکه زنان کاتب و خوشنویس در این دوره از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. آنها در گسترش علوم و فرهنگ اسلامی به ویژه علوم دینی و نقلی مانند حدیث، وعظ، خطابه و فقه نقش بیشتری داشتند و بسیاری از علما و مشاهیر در محضر درس آنان حضور یافتند. زنان کاتب اجازه نقل حدیث را برای شاگردان صادر می کردند، به طوری که تعدادی از شاگردانشان بعدها در زمره مدرسان نظامیه بغداد درآمدند. برخی از زنان در هنر خوشنویسی استاد بودند و شاگردان مشهوری در این زمینه تربیت کردند. آنها به سبب خط زیبایشان، اَمالی دانشمندان مختلف را برای دیگران می نوشتند و چه بسا از این راه امرار معاش می کردند. زنان کاتب و خوشنویس به دربار خلافت عباسی نیز نفوذ داشتند و نامه ها و توقیعات آنها را می نوشتند. آنها خوشنویسی را به درباریان آموزش می دادند. تعدادی از زنان کاتب، دیوان شاعران بزرگ را می نوشتند و یا خود شعر می سرودند و از این جهت به گسترش شعر و ادب عربی کمک می کردند. اهمیت و تقدس قرآن کریم ، زنان کاتب را به استنساخ، تذهیب و تفسیر قرآن در سطح وسیع تشویق کرد. برخی از زنان کاتب شیعه نیز در این دوره در نشر و ترویج علوم شیعی نقش مؤثری داشتند.
۷۶.

تحلیل تاریخی علل ساختاری زوال حکومت آل بویه(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: تاریخ اسلام سال بیست و سوم تابستان ۱۴۰۱ شماره ۲ (پیاپی ۹۰) 177 - 206

کلیدواژه‌ها: آل بویه خلافت عباسی تاریخ تشیع زوال دولت ها سپاهیان ترک

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶۷۸ تعداد دانلود : ۲۵۱
آل بویه با استیلا بر بسیاری از مناطق مرکزی و غرب ایران و دست یافتن بر دارالخلافه بغداد، به مهم ترین  عامل اثرگذار بر رویکرد و غالب مناسبات نهاد خلافت تبدیل شد. با این همه، دولت آل بویه خیلی زود انسجام خود را از دست داد و در مسیر سقوط قرار گرفت. این نوشتار، با روش تحلیلی تاریخی، کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که چگونه برخی از مهم ترین دلایل برآمدن بویهیان، در مدتی نسبتاً کوتاه به عامل نهایی سقوط این خاندان تبدیل شد؟یافته های مقاله، نشان می دهد که بسیاری از ویژگی های انحصاری آل بویه، از جمله: مرکزیت چندگانه، نگرش تعصب آمیز مذهبی و عدم انسجام و یکپارچگی قومی و مذهبی در میان سپاهیان، پس از استقرار کامل بویهیان و با گذر زمان، نقاط ضعف خود را نشان داد و به معضلی ساختاری برای حاکمان این خاندان تبدیل شد که سرانجام، زوال این حکومت را رقم زد.
۷۷.

عوامل مؤثر در کاهش کارایی اقتصادی فعالیت های کشتیرانی رودخانه های عراق در عصر عباسیان (132- 334ق)(مقاله پژوهشی حوزه)

نویسنده:
منبع: تاریخ اسلام سال بیست و سوم تابستان ۱۴۰۱ شماره ۲ (پیاپی ۹۰) 267 - 294

کلیدواژه‌ها: تاریخ اقتصادی خلافت عباسی کشتیرانی رود دجله رود فرات

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۱۱ تعداد دانلود : ۱۷۵
عباسیان، در طول دوران خلافت خود، به پیشبرد و توسعه کشتیرانی رودخانه ای در عراق، توجه ویژه ای داشتند و از دو رودخانه دجله و فرات، استفاده های نظامی، تجاری و گردشگری فراوانی نمودند. با وجود این، پاره ای موانع، اثر منفی بر فعالیت های کشتیرانی در این دو رودخانه گذاشت. پرسش اصلی که این پژوهش در پاسخ به آن شکل گرفته، این است که چه عواملی سبب کاهش فعالیت های کشتیرانی در رودخانه های دجله و فرات در دوره خلافت عباسی در بازه زمانی 132 تا 334ق بوده است؟ یافته های پژوهش، نشان می دهد عوامل انسانی همچون: شورش های داخلی، سرقت های داخلی و خارجی، افزایش عوارض گمرکی و عوامل طبیعی مانند: بادها، سیلاب ها و گل ولای رودخانه ها، در کاهش کارایی اقتصادی فعالیت های کشتیرانی تأثیرگذار بوده است.
۷۸.

نقش نهاد وزارت در مناسبات سیاسی سلجوقیان عراق با خلافت عباسی(مقاله پژوهشی دانشگاه آزاد)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ سال پانزدهم بهار ۱۳۹۹ شماره ۵۸

کلیدواژه‌ها: وزارت مناسبات سیاسی سلجویان سلجوقیان عراق خلافت عباسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۳۹ تعداد دانلود : ۱۶۲
نهاد وزارت به عنوان برترین نهاد و در رأس نظام دیوانی سلطنت و خلافت، نقش مهمی را در مناسبات سلطنت سلجوقیان عراق و دستگاه خلافت عباسی برعهده داشت. این مناسبات که نزدیک به 80 سال (511 تا 590 ق) به طول انجامید، به لحاظ نقش آفرینی و میزان موفقیت وزرا در اقتدار بخشیدن به حاکمیت سلطنت و یا خلافت، به سه دوره ی تاریخی مشخص تقسیم گردیده بود. اگرچه در این مناسبات، وزیران به نام و کاردانی همچون ابوالقاسم درگزینی در دوره ی اول و کمال الدین محمد خازن در دوره ی دوم حضور داشتند، اما آن دو نتوانستند مانند عون الدین یحیی بن -هبیره ی وزیر که در دوره ی سوم از مناسبات حضور داشت، موفقیت چندانی به دست آورند. هدف نوشتار حاضر آن است تا به شیوه ی توصیفی- تحلیلی، با بررسی شرایط تاریخی و سیاسی حکومت سلجوقیان عراق و دستگاه خلافت عباسی، ضمن واکاوی نقش نهاد وزارت در ساختار حکومت آنان، به این پرسش پاسخ گوید که چرا وزرای کاردان دوره ی اول و دوم این مناسبات در ایجاد اقتدار حکومتی موفق نگردیدند. نتیجه ی پژوهش پیش رو نشان داد که اگرچه نقش وزرا در هر ساختار حکومتی با توجه به لیاقت و کاردانی آنان پررنگ یا کمرنگ بوده است، اما بدون وجود دیگر عوامل قدرت، از جمله سلطنت یا خلافت مقتدر و نیز یک تشکیلات کشوری سازمان یافته، هیچ وزیری حتی کاردان ترین آنان نیز موفق نگردیدند.
۷۹.

واکاوی جامعه شناختی جنبش های حسنی در عصر عباسی با تاکید بر عوامل اقتصادی تا پایان سدۀ دوم(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: جامعه شناسی تاریخی سال ۱۴ پاییز و زمستان ۱۴۰۱ شماره ۲ ۱۹۲-۱۵۹

کلیدواژه‌ها: خلافت عباسی جنبش های حسنی زمینه های اجتماعی و اقتصادی کنشگران حسنی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۸۰ تعداد دانلود : ۸۳
مؤلفه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عصر عباسی زمینه جنبش های زیادی را رقم زده است. سلسله جنبش های سادات و به ویژه حسنیان بخش قابل توجهی از جنبش ها شیعی را در قرون مقتدم به خود اختصاص داده است. موضوع این پژوهش شناسایی و تحلیل زمینه های جامعه شناختی جنبش های حسنی با توجه به عوامل اقتصادی است. این پژوهش با روش تحلیلی به ارزیابی جنبش های حسنی از منظر جامعه شناختی می پردازد. این جنبش ها را می توان در رده جنبش های سنتی دسته بندی کرد. عواملی چون اختلافات شاخه حسنی و حسینی در مسائل مالی، اعمال فشارهای اقتصادی و تصرف اموال شیعیان توسط امویان و عباسیان، ناکامی حسنیان در تصدی حکومت بعد از سقوط امویان، اندیشه قیام به سیف و اختلافات اعتقادی مذهبی مسلمانان در حجاز و عراق در عصر عباسی زمینه جنبش های حسنی را فراهم کرد. از آرمان های جنبش حسنیان می توان به مشروعیت و افضلیت فرزندان امام حسن، عدم مشروعیت عباسیان، عدالت اقتصادی، پای بندی به کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) و لزوم قیام امام بر علیه حاکم جائر، اشاره کرد.
۸۰.

فلسفه فارابی در میانه انتزاعی و انضمامی؛ الگویی برای اندیشیدن فلسفی و سیاستگذاری فرهنگی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: تحقیقات فرهنگی ایران سال ۱۶ زمستان ۱۴۰۲ شماره ۴ (پیاپی ۶۴) 7 - 28

کلیدواژه‌ها: خلافت عباسی خلافت فاطمی سیاست علم بغداد فلسفه فارابی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۷۴ تعداد دانلود : ۶۵
فلسفه فارابی به دقیق ترین معنای واژه، فلسفه ای مسئله محور و این جهانی است. این سخن در مقابل ادعایی قرار دارد که فلسفه فارابی را تماماً انتزاعی و بی ارتباط با موضوعات انضمامی دوره حیات فارابی می داند یا حتی اگر به چنین ارتباطی قائل است، الگوی فلسفی پیشنهاد شده را اساساً غیرقابل تحقق در این جهان می داند و آن فلسفه را در شئون متعدد انسان شناسی و سیاست و اخلاق و غیره را ناظر به عالی ترین پاره نفس آدمی، یعنی روح او متصور شده است. در مقابل این ادعا، که طرفداران بسیاری دارد، این نوشتار مدعی است نه تنها فلسفه فارابی اساساً مولود زمینه های انضمامی سیاسی و دینی و فرهنگی و اجتماعی زمانه حیات او است بلکه راه حل او برای مشکلات زمانه، برخلاف دیگر راه حل های تک سویه، بر دوگانه متمایز اما مرتبط ایدئال- واقعی مبتنی است. بنابه وجه اخیر، فارابی تلاش کرده است بین سنت قدمایی و اقتضائات زمانه جمع آورد و عقلای جهان را در حل مسائل جامعه اسلامی زمانه خود به مدد گیرد. در این مقاله تلاش می شود ضمن واکاوی این زمینه ها، و تحلیل پاسخ فارابی به مسائل و بحران های زمانه، این سنخ از اندیشیدن را به عنوان الگویی برای اندیشیدن فلسفی و سیاستگذاری فرهنگی پیشنهاد دهد که هم زمان دو وضعیت واقعی و ایدئال را به رسمیت می شناسد.