۱.
کلیدواژه‌ها:
صفویه نهاد تظلمات تظلم خواهی دیوان عدل دیوان عدالت بنیان
رسیدگی به تظلم خواهی ها در راستای برقراری عدالت در جامعه یکی از مهم ترین وظایف حکومت ها در بسیاری از نقاط جهان و از جمله ایران بود. ازآنجایی که حکومت، تصدی رسیدگی به تظلم خواهی ها را برعهده داشت و مهم ترین مشخصه ایران عصر صفوی قدرتمند شدن حکومت با استفاده از همه ابزارهای ممکن بود، این تحقیق قصد دارد با رویکردی توصیفی - تحلیلی مبتنی بر روش تاریخی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای و اسنادی، به این پرسش، پاسخ دهد که روند رسیدگی به تظلم خواهی ها در ایران عصر صفوی چگونه بود و در طول حیات این حکومت چه تحولاتی را ازسر گذراند؟ پاسخ به این پرسش، ارتباط مستقیمی با استقرار و تثبیت تدریجی این حکومت دارد. به نظر می رسد رسیدگی به تظلم خواهی ها در عصر صفوی در ابتدا به جهت بی ثباتی کلی ساختار حکومت به نحوی اندک، پراکنده و کمتر ساختمند بود. در دوره شاه عباس یکم این نهاد راه تثبیت را درپیش گرفت و در دوره جانشینان او به نوعی تثبیت گردید و در قالب «دیوان عدالت بنیان» متبلور شد.
۲.
کلیدواژه‌ها:
ازدواج سیاسی خلفای عباسی بویهیان سلجوقیان غزنویان قراخانیان
ازدواج سیاسی، پیوندی مصلحتی میان خاندان های حکومتگر بود و به عنوان راهکاری مؤثر برای دستیابی به اهداف مهم حکومتی محسوب می شد. این نوع ازدواج از قرن چهارم ق به بعد، همزمان با شکل گیری و توسعه ی حکومت های نیمه مستقل در ایران، رواج بیشتری یافت. حاکمان که نیازمند برقراری روابط مسالمت آمیز و بهره برداری از موقعیت های پیش رو بودند، در حل معادلات پیچیده ی سیاسی از آن استفاده می کردند. در این خصوص که ازدواج های سیاسی در تنظیم روابط حکومت ها از قرن 4-7ق چه کارکردی داشته، تا کنون پژوهشی منسجم وموضوعی به ویژه مبتنی بر تواریخ عمومی انجام نیافته است. یافته ها نشان می دهد، برخی از خلفای عباسی، حکومت های نیمه مستقل آل بویه، غزنویان، سلجوقیان، قراخانیان و برخی از حکومت های محلی بیشترین بهره برداری را از آن داشته اند. نتایج حاکی از آن است که حکومت ها معمولا برای حفظ موقعیت، مقابله با دشمن، تعمیق دوستی، صلح و امنیت، گسترش قلمرو و به ندرت تهدید و تحقیر، پیوند زناشویی برقرار می نمودند. کارکرد عمده این ازدواجها تسهیل، تضمین و تکمیل توافقات بود و گاه تنها راه حل محسوب می شد. مقاله ی حاضر با روش توصیفی تحلیلی به تبیین مصادیق ازدواج سیاسی در تنظیم روابط حکومت ها خواهد پرداخت.
۳.
کلیدواژه‌ها:
شاه طهماسب گرجستان تاریخنگاری صفویه روایت
گرجستان سرزمینی مسیحی نشین بوده که در دوران صفویه مورد توجه ویژه شاهان این سلسله قرار داشته است. بیشترین حملات صفویان به گرجستان در زمان شاه طهماسب رخ داده که این حملات برای نیل به دو هدفِ انجام جهاد در راه خدا و کسب غنایم صورت گرفته است. نوع و چگونگی بازتاب این حملات در تاریخنگاری صفوی موضوعی است که این پژوهش درصدد پرداختن بدان می باشد. پیش فرض پژوهش بر این نکته استوار می باشد که به سبب ماهیت مذهبی حکومت صفویان و به طورکلی جهان-بینی مذهبی حاکم بر آن دوره، تاریخ نگاری در آن دوره نیز تابع شرایط بوده و حملات شاه طهماسب به گرجستان به گونه ای مذهبی روایت شده است. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر شیوه گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی، به انجام رسیده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مورخان صفوی در روایت حملات شاه طهماسب به گرجستان دو شیوه را دنبال نموده اند: اول؛ بزرگ جلوه دادن موفقیت های شاه طهماسب که روی آوردن به استفاده از تعابیر حماسی در روایت حملات طهماسب به گرجستان، در همین راستا بوده است. دوم؛ توجیه قتل و غارت های روی داده در این حملات، با بهره گیری از استدلال هایی چون: -مشرک و کافر معرفی نمودن گرجیان که طبیعتاً در چنین حالتی، کشتار و غارت آنان نیز مشروع بوده –دفاع شاهِ صفوی از مرزهای اسلام و ترویج اسلام که وظیفه هر حاکم مسلمانی بوده –تقدیرگرایی به این معنا که چنین سرنوشتی برای گرجیان از ازل ثبت شده و از آن راه گریزی نبوده است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
کیش مانوی باورهای گنوسی ؛ باورهای ایرانی فرجام شناسی ؛ آخرت شناسی کیهانی
واکاوی در ریشه های باورهای کیش مانوی، همواره از جمله مهم ترین مباحث مورد پژوهش محققان این کیش کهن و پر ابهام باستانی بوده است. در واقع، از یک سو بخش عمده ای از این ابهام ناشی از کمبود دسترسی به منابع دست اول این کیش است که با اکتشاف متونی متعدد از منابع دست اول مانوی از بخش های گوناگون جهان دریچه های تازه بر جنبه های پر ابهام آن گشوده شد و جلوه های بی بدیلی از اندیشه بشری را پدیدار ساخت. همچنین از سوی دیگر، بخشی از ابهام در ماهیت کیش مانوی ناشی از پیچدگی پر اطناب باورهای مانوی است که خود ریشه در ماهیت تلفیقی آن باورها دارد. ازجمله جنبه های پر ابهام، این کیش ریشه های اساطیر سرانجام جهان است که پژوهش های بسیاری درباره آن صورت گرفته است، اما هنوز ابعاد پر ابهام آن ناشناخته مانده است، بر این مبنا، مسئله اصلی این تحقیق نیز واکاوی ریشه های باورهای آخرت شناسانه کیش مانوی است. این تحقیق با رویکردی تحلیلی و توصیفی بر پایه متون دست اول کتابخانه ای به این نتیجه دست می یابد که باورهای آخرت شناسانه کیش مانوی تحت تاثیر اندیشه های باور های ایرانی، گنوسی پیش از مانوی شکل گرفته است. در واقع، بن مایه های فکری مانی در برساخت باورهای آخرت شناسانه این کیش مُلهم از رشد فکری او در میان آیین های گنوسی و ایرانی بوده است.
۵.
کلیدواژه‌ها:
میراث تاریخی مازندران سوادکوه راه آهن کامپساکس اروپاییان
راه آهن سراسری ایران در دوران سلطنت رضاشاه پهلوی احداث شد. راه اندازی این پروژه عظیم با خود پیامدهایی را به همراه آورد؛ بخشی از این پیامدها به حضور چندساله مهندسان، نجاران و بناهای خارجی ارتباط دارد و بخشی دیگر حاصل شکل گیری و راه اندازی تشکیلات راه آهن است. در خلال سال های 1306 تا 1315 ش / 1927-1936م که راه آهن شمال ایران ساخته شد، چندصد مهندس، بنا، نجار و ... از اروپا به ایران آمده بودند و چند سال در ایران زندگی کردند. بقایای کلیسا، آرامگاه کارگران، تلفن خانه و ساختمان محل اقامت مهندسان از میراث برجامانده بنیان نهادنِ راه آهن است که ردپای اروپاییان را می توان در آن ها دید. ازسوی دیگر تغییراتی که ساختن راه آهن در بافت جمعیتی و مراکز سکونت شمال ایران ایجاد کرد و باعث شکل گیری شهرها و آبادی ها شد، در کنار، کشف معدن ذغالسنگ، ساختن کارخانه تأمین برق و تأسیسات انتقال ذغال سنگ از معدن به ایستگاه راه آهن زیرآب از جمله میراث تاریخی برجامانده راه آهن به حساب می آید. ضمن آنکه بخشی از سازه راه آهن مانند پل ورسک، سه خط طلا و تونل گدوک به حدی منحصر به فرد هستند که امروزه می توان از آن به عنوان آثار تاریخی یاد کرد. مسآله این پژوهش نگاهی به وضعیت رو به زوال آثار تاریخی برجا مانده از راه آهن سراسری ایران است. روش این تحقیق، بررسی های کتابخانه ای، اسناد آرشیوی، گزارش های مطبوعاتی و تاریخ شفاهی است. پرسش تحقیق آن است که چه آثاری از دوران ساختن راه آهن سراسری ایران باقی مانده که ارزش میراثی و تاریخی دارد و وضعیت اکنون آنها به چه صورت است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
اقتصاد کشاورزی آمریکا ایران مستشاران آمریکا مطبوعات قاجاریه
از نیمه دوم سده نوزدهم آگاهی ایرانیان از آمریکا و تحولات این کشور در حوزه های مختلف گسترش یافت. این آگاهی حاصل اخبار و اطلاعاتی بود که بیشتر در مطبوعات داخل و خارج کشور منتشر می شد. یکی از حوزه هایی که توجه مطبوعات قاجاریه را به خود معطوف داشته بود، اقتصاد کشاورزی آمریکا و الگوبرداری از آن با هدف جبران عقب ماندگی ایران در این حوزه بود. مقاله حاضر با روش توصیفی، تحلیلی و با تکیه بر مطبوعات، و اسناد منتشر نشده درصدد تبیین دلایل توجه مطبوعات قاجاریه به اقتصاد کشاورزی آمریکا و پاسخ به این سوال است که واکنش دولتمردان ایرانی به تحولات کشاورزی آمریکا چه بود و این تحولات چه تأثیر و پیامدهایی بر اقتصاد ایران گذاشت؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که پیشرفت سریع کشاورزی آمریکا اساس توجه ترقی خواهان ایرانی به این حوزه مهم بود. پژوهش حاضر همچنین نشان می دهد که دولتمردان قاجاریه درصدد الگوبرداری از دگرگونی های صورت گرفته در ساختار کشاورزی آن کشور برآمدند و در این راستا نسبت به انعقاد قراردادهایی با آمریکا جهت پیشرفت کشاورزی ایران، اعزام دانشجو به آن کشور جهت تحصیل در رشته کشاورزی و فلاحت، و همچنین استخدام متخصصین و مستشاران، وارد کردن ابزار و ماشین آلات کشاورزی و بذر و گیاهان مختلف از آن کشور به ایران اقداماتی صورت گرفت.
۷.
کلیدواژه‌ها:
قاجاریه نظام دیوانی آذربایجان پیشکار دارالسلطنه تبریز
منصب پیشکاری یا پیشکار با ریشه ای دیرینه در نظام دیوان سالاری ایران در دوره ی قاجار احیاء و جایگاه مهم و تاثیرگذاری در ساختار اداری ایران عصرقاجار دست کم در دوره هایی خاص یافت. می دانیم که قاجارها دستگاه دیوان سالاری گسترده ای را شکل دادند و در کنار احیای مناصب و مشاغل اداری کهن گاه به ضرورت مناصب جدیدی نیز ایجاد کردند. به تبع ساختار دستگاه دیوانی مرکزی در تهران در ایالت ها و ولایات مختلف نیز دستگاه اداری و دیوانی بزرگ و کوچکی شکل گرفت. مهمترین و گسترده ترین تشکیلات اداری و دیوانی در میان ایالات و ولایات عصر قاجار بعد از تهران، در دارالسلطنه ی تبریز به ظهور رسید. یکی از مناصب درجه اول که گاه با وظایف و اختیارات ولیعهد و مناصب دیگری در دستگاه دیوانی تبریزِ عصر قاجار تلاقی می کرد منصب پیشکاری بود و دارندگان این مقام و منصب از چهره ها و شخصیت های سیاسی و نظامی درجه اول قاجاری نیز به شمار می رفتند. این مقاله ضمن تبارشناسی و ردیابی تاریخی منصب پیشکار به موقعیت، جایگاه و دگرگونی این منصب مهم و قلمرو وظایف اداری آن با تاکید بر منابع دست اول و تحقیقات معتبر با روش توصیفی-تبیینی، در ساختار دیوانی آذربایجان دوره ی قاجار پرداخته است.
۸.
کلیدواژه‌ها:
کیهان اسمان باور تنجیم ستاره اسطوره زمین
عجایب نگاری های قرون چهارم تا هشتم هجری با هدف کیهان نگاری و نشان دادن عظمت و قدرت خداوند در خلقت موجودات عالم به نگارش درآمده اند. تلاش برای درک طبیعت و نحوه تعامل با آن در قالب دو گونه کیهان شناسی فلسفی و اسطوره ای در عجایب نامه ها قابل بازشناسی است. اساس کیهان شناسی اسطوره ای بر اعتقاد به وجود نیروهای اسرارآمیز در تدبیر احوال عالم است. شناخت تنجیمی در پیوند تنگاتنگ با این گونه کیهان شناسی قائل به وجود نیروهای ماورایی در اجرام سماوی است. با عنایت به شواهد متعدد تنجیمی در عجایب نامه ها پرسش اصلی این مقاله این است که باورهای تنجیمی در عجایب نامه های این دوران چگونه در شکل دادن به نگرش کیهان شناسی اسطوره ای تأثیر گذار بوده اند؟ در این تحقیق از روش تاریخی به منظور توصیف و تحلیل داده ها استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد می توان در عجایب نامه های این دوران تأثیر کواکب و سیارات را در شکل دهی به رخدادهای زندگی آدمیان در ذیل اراده خداوندی به عنوان نشانه ای از قدرت الهی پذیرفت.
۹.
کلیدواژه‌ها:
وثوق الدوله مشروطه خواهی حکومت انفعالی حکومت فعال حکومت مقتدر
وثوق الدوله در شمار مشروطه خواهان و از جمله چهره هایی بود که در گیرودار عدم تحقق مشروطه برقراری حکومتی فعال /مقتدر را برای سامان بخشیدن به وضعیت پرآشوب ایران آن روزگار موثر می دانست. به زعم بسیاری در کارنامه او تمایل وی به روس و انگلیس و همچنین انعقاد قرارداد1919 م از جمله نقاط سیاهی است که چهره مشروطه خواهانه او را زایل می سازد و از او چهره ای خیانتکار را برساخته است. او از جمله چهره هایی است که نگاه آسیبشناسانه اش را در مورد حکومت انفعالی و رخداد آن در پی ناکامی اجرای مشروطیت ابراز کرده و پیشنهاداتی اصلاحی را درباره روش و عملکرد مشروطه خواهان برای برقراری دولتی مقتدر/قوی یا به تعبیر خودش حکومت فعال بیان کرده است. در این جا با روش تحلیل تاریخی و مطالعه سندی سعی شده است با توجه به بنیادهای فکری و اصلاحگرانه وثوق الدوله ، بر چگونگی عملکرد او در جهت رسیدن به مشروطگی و برقراری حکومتی فعال تأمل شود. بر اساس یافته های تحقیق وثوق الدوله با نظر به پیامدهای پرآشوب و درهم تنیده دوران ابتدایی مشروطه به منظور اجرای اهداف این جنبش افزون بر رفع تزاحم نیروهای مختلف مردمی و حزبی در کار مشروطه خواهان به گسترش دایره اختیارات حکومت مشروطه و نیز فارغ از الگوهای پیشرفت اروپا به نوع بومی این تحول در ایران توجه داشته و در جهت اعاده قدرت حکومت مرکزی و حل مسائل داخلی، تکیه ایران را به یکی از قدرت های پیشرفته خارجی مجاز قلمداد می کرده است.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
خلافت عباسی همگرایی و واگرایی سلجوقیان عراق عوامل مؤثر ایلدگزیان
در بین دودمان های اتابکی عصر سلجوقی، اتابکان ایلدگزی آذربایجان و اران (541 – 622 ق/1146 – 1225 م) به دلیل نقش آفرینی در تحولات سیاسی واپسین دهه های حیات سلجوقیان عراق، از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. این خاندان از سال 541 تا 556 ق/1146 تا1160 م به عنوان حاکمان دست نشانده سلجوقیان عراق مناسبات محدودی با این حکومت برقرار کردند. اتابکان ایلدگزی در سال 556 ق/1160 م موفق شدند شاهزاده تحت سرپرستی خویش را به مقام سلطنت برسانند. در این دوره که تا فروپاشی حکومت سلجوقیان عراق در سال 590 ق/1194 م تداوم داشت، ایلدگزیان به عنوان «اتابکان سلطان» در متن قدرت قرار گرفتند؛ بنابراین بر اهمیت و حجم مناسبات آن ها با حکومت مرکزی افزوده شد. پژوهش پیش رو تلاش کرده ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر شکل گیری این مناسبات، شیوه اثرگذاری این عوامل بر روابط طرفین را به روش تاریخی، تحلیل نماید. یافته ها نشان می دهد که عواملی همچون پاسداری اتابکان آذربایجان از کیان سلطنت سلجوقی، خلافت عباسی، راهبرد مداخله جویانه و توسعه طلبانه خوارزمشاهیان، یورش های گرجیان به منطقه اران و آذربایجان، فزون خواهی اتابکان آذربایجان و تلاش آن ها برای قبضه سلطنت سلجوقی موجب شکل گیری مناسبات سلجوقیان عراق و اتابکان آذربایجان شده است. این عوامل متناسب با ماهیت خویش و فضای کلی حاکم بر روابط ایلدگزیان و سلجوقیان عراق در دو دوره مناسبات آن ها، موجب تحول در این مناسبات از مرحله همگرایی به واگرایی شده است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
کشمکش قاجاری عثمانی توسعه طلبی خرمشهر جنوب غرب خوزستان
در اسناد و مدارک تاریخی دوره قاجار و پاره ای از پژوهش های جدید اخبار جسته گریخته ای درباره اقدامات تجاوزکارانه دولت عثمانی در بندر خرمشهر و جزایر ایرانی جنوب غرب خوزستان وجود دارد. با این حال، درباره عوامل و چگونگی این مسئله روایت به هم پیوسته و منسجمی بیان نشده است. این مقاله با رویکردی تاریخی و با توصیف و تحلیل منابع و اسناد دوره قاجار، در قالب روایتِ «سیاست توسعه طلبی استراتژیک» عثمانی، در پی توضیح این مسئله برآمده است. یافته های این پژوهش به شرح زیر است: نخست، موقعیت سوق الجیشی خرمشهر و جزایر این منطقه امکان تسلط و نفوذ بر بصره، بین النهرین و مسیرهای تجاری و نظامی منتهی به آبراهه مهم خلیج فارس را برای رقیبان عثمانی فراهم می ساخت. از این رو، این مسئله برای این دولت حساسیت برانگیز و تهدیدآمیز بود. دوم، تسلط احتمالی بر منطقه زرخیز خرمشهر و آبادان می توانست ثروت قابل توجهی را از محل فروش محصولات کشاورزی و نیز درآمدهای مالیاتی نصیب دولت عثمانی و پاشای بغداد کند. سوم، درهم تنیدگی جغرافیایِ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ناحیه خرمشهر با حوزه بصره و بغداد، حساسیت های امنیتی و اهمیت اقتصادی این ناحیه مهم را برای دولت عثمانی افزون کرده بود. بنابراین، دولت عثمانی، براساس سیاستی توسعه طلبانه، با استفاده از عهدنامه های ناشفاف و عدم تعیین قطعی مرزهای فی مابین، تغییراتی که اروندرود در مرزها ایجاد می کرد و جغرافیای درهم تنیده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این نواحی با منطقه بین النهرین، در این مناطق مکرر به اقدامات اشغالگرانه دست زد و در جریان مذاکرات با دولت قاجاری نیز بر دعاوی تمامیت خواهانه خود اصرار ورزید. با این همه، به دلیل سیاست ورزی صحیح دیپلمات های دولت قاجاری در رسیدن به اهداف خویش ناکام ماند.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
کدخدا روستا بحران های طبیعی تمرکزگرایی دوره پهلوی
پیش از انجام اصلاحات ارضی سال 1341ش/1962م، در مدیریت روستایی، کدخدا پس از مالک نقش محوری داشت. هر چند نهاد کدخدایی یک ساختار کهن در جامعه روستایی داشت، اما از دوره پهلوی و تشکیل دولت مدرن در ایران، همزمان با تلاش روزافزون دولت با هدف نفوذ در جامعه روستایی، تغییراتی در وظایف، ساختار و کارکرد منصب کدخدا ایجاد شد. هدف این مقاله، تبیین کارکرد منصب کدخدا با رویکرد مدیریت بحران های طبیعی در روستاهای استان اصفهان دوره پهلوی است. سوال اصلی تحقیق، این است که کنش کدخدا در رویارویی با بحران های طبیعی در روستاهای استان اصفهان دوره پهلوی چگونه بود؟ مطالعه به روش توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر گردآوری اطلاعات منابع کتابخانه ای و اسنادی است. یافته های تحقیق، نشان می دهد، کدخداها در سراسر دوره پهلوی، عملکرد فعال، مؤثر و مثبتی در جهت مدیریت بحران های طبیعی نداشتند. ضمن اینکه عواملی چون، نداشتن آگاهی علمی، تخصص، تسلیم پذیری در برابر بحران های طبیعی، نداشتن قدرت تصمیم گیری و ابتکار عمل به دلیل نظام اداری متمرکز، چالش های موثر بر عملکرد کدخداها بود.
