زبان و زبانشناسی

یکی از کاربردهای پسوند -tar- در هندوایرانی ساختن اسم فاعل است. کاربرد این پسوند به عنوان پسوند سازنده اسم فاعل پیشینه هندواروپایی دارد. این پسوند در بازسازی هندواروپاییِ آن دو شکل تکیه دار و بدون تکیه دارد و این دو شکل در سنسکریت ودایی، یونانی و لاتین نیز قابل پیگیری است که نشان دهنده پیشینه هندواروپایی این پسوند است. این دو شکل از اسم فاعل، علاوه بر تفاوت در جایگاه تکیه، از جنبه معنایی و نحوی نیز با یکدیگر تفاوت هایی دارند. هدف این مقاله پاسخ به این پرسش است که آیا در ایرانی باستان نیز می توان قائل به تمایز این دو شکل از اسم فاعل بود و اگر تمایزی وجود دارد به چه صورت است. به عبارت دیگر آیا قواعد نحوی، ساخت واژی و معنایی حاکم در ودایی در ایرانی باستان نیز صدق می کند یا خیر. آنچه در این مقاله نتیجه گرفته شده است بر مبنای بررسی تمامی شواهد موجود در ایرانی باستان است.

پژوهش مستقل درباره گویش های امروزی و زبان های کهن در هر خانواده زبانی به نتایج مهمی می انجامد. با این حال برخی ابهامات در هر یک از این دو حوزه را نمی توان به تنهایی برطرف ساخت و نیاز است با بررسی گویش امروزی و زبان کهن، آن ها را به دو بال هم نوا بدل کرد که در کنار یکدیگر برای روشن ساختن دامنه وسیع تری از یک خانواده زبانی توانمند هستند. به این ترتیب، با بررسی چارچوب های آوایی، نحوی و معنایی امروزین می توان بر تیرگی های تاریخی زبان های باستانی پرتو افکند و با تکیه بر ساخت های دیرپا در زبان های کهن، از ابهامات موجود در گویش های رایج کاست. در مقاله حاضر انواع فعل از نظر زمان، وجه و نمود، ماده های ماضی و مضارع، فعل مجهول، صرف فعل بودن و ساخت مصدر در لری خرم آبادی در مقایسه با فارسی میانه پهلوی مورد بررسی قرار گرفته و نگارندگان کوشیده اند وجوه اشتراک و تمایز این گویش را تا حد امکان در نسبت با فارسی میانه پهلوی روشن کنند. با توجه به آن که فارسی میانه پهلوی از جمله زبان های ایرانی میانه جنوب غربی و لری و زیرمجموعه های آن از جمله زبان های ایرانی نو جنوب غربی به شمار می روند، مقایسه این دو می تواند برای بررسی تحول زبان های ایرانی سودمند باشد.

در بحث بین جهت بنیادی و غیربنیادی، بسیاری از محققین ساخت هایی را دارای جهت غیربنیادی می دانند که در شکل فعل تغییراتی ایجاد شود. مثلاً در زبان فارسی ساخت مجهول و ساخت سببی چنین ویژگی ای دارند و نشانه هایی برای نشان دادن فعل مجهول و فعل سببی در این زبان به کار می رود. اما از دید نقشگرایی، هر ساختی، تعریفی نقشی دارد و ممکن است این تعریف نقشی با راهکارهای متفاوت در زبان های مختلف اعمال شود. حال ممکن است یکی از این راهکارها تغییر در صورت فعل نیز باشد. اما راهکارهای دیگری نیز برای هر ساخت وجود دارد. در این مقاله با تعریف نقشی از دو ساخت جهت غیربنیادی، یعنی ساخت ضد مجهول و ساخت الحاقی، سعی کردیم نشان دهیم راهکارهای زبان فارسی برای نشان دادن این دو ساخت کدام است. در ساخت ضدمجهول کنش پذیر تنزل کرده و از حیث برجستگی پایین تر می رود و در ساخت الحاقی مشارک غیرمرکزی برجسته تر شده و به مفعول بدل می شود و در عین حال کنش گر از حیث برجستگی تنزل می یابد. با این نگاه نقشی، دلایل وجود این ساخت ها در زبان فارسی و ارتباط رده شناختی آن با زبان-های دیگر بررسی می شود.

یکی از مقوله هایی که در چارچوب زبان شناسی پیکره ای مورد بررسی قرار گرفته، فعل مرکب است. افعال مرکب از دو بخش «جزء غیرفعلی» و «فعل سبک» تشکیل شده اند. در این پژوهش فراوانی افعال سبک از دو پیکره تخصصی «پیکره پژوهش نامه» و «پکا» (پیکره کتاب های ایرانداک) استخراج شده است و فراوانی سه فعل سبک اول در این دو پیکره با فراوانی افعال سبک در یک پیکره عمومی، یعنی «پیکره متنی فارسی» مقایسه شده است. در این دو پیکره تخصصی، که در مجموع نزدیک به هشت میلیون واژه در این پیکره ها موجود است، از میان افعال سبک «زدن»، «داشتن»، «کردن»، «سپردن»، «گرفتن»، «آمدن»، «دادن»، «افتادن»، «خوردن»، «کشیدن»، «آوردن»، «نمودن»، «رفتن»، «بردن» و «انداختن»، دو فعل سبک «کردن» با فراوانی 5848 و فعل «دادن» با فراوانی 5037، در رتبه اول و دوم از نظر فراوانی قرار دارند؛ فروانی این دو فعل سبک در پیکره عمومی نیز بالا است و در رتبه های نخست قرار دارند. فعل سبک «گرفتن» با فراوانی 3246 در پیکره های تخصصی در رتبه سوم قرار دارد. حال آنکه در پیکره عمومی، فعل سبک «گرفتن» ، از نظر فراوانی بعد از افعال سبک «کردن»، «دادن»، «داشتن» و «نمودن» قرار دارد. پس از استخراج فراوانی افعال سبک و بررسی آن ها، افعال مرکبی که با این سه فعل سبک (کردن، دادن و گرفتن) ساخته می شوند از نظر احتمال فاصله میان جزء غیرفعلی و فعل سبک در بافت تعریف شده (پنج نگاشت قبل و پنج نگاشت بعد از فعل سبک موردنظر) نیز مورد بررسی کلی قرار گرفتند. بررسی رفتار افعال مرکب پربسامد در پیکره های تخصصی نشان داد نویسندگان متون تخصصی، عمدتاً پژوهشگران، دانشجویان و استادان، کمتر تمایل دارند بین جزء غیرفعلی و فعل سبک فاصله بیاندازند و بنابراین، در بیشتر افعال مرکب جزء غیرفعلی و فعل سبک در کنار هم قرار می گیرند و مقوله و گروه نحوی میان آن ها قرار نمی گیرد. در حالیکه در متون عمومی احتمال اینکه نویسندگان گروه/ گروه های نحوی و مقولات گوناگون میان جزء غیرفعلی و فعلی قرار دهند بیشتر از متون تخصصی است.

طرحواره فرهنگی یکی از ابزارهای اصلی زبان شناسی فرهنگی است و می توان آن را پایه ای برای تعامل کنش های گفتاری و درک گفتار دانست. طرحواره فرهنگی، مستلزم پیش فرض ها و انتظارات فرهنگی است. تا به امروز در تحلیل ها و مقالات مختلف به این مسئله پرداخته شده که این ملیت است که طرحواره های زبانی و طرحواره های فرهنگی را شکل می دهد، اما تاکنون تأثیر سیاق و لحن در شکل گیری طرحواره های فرهنگی مورد بررسی قرار نگرفته است. در پژوهش حاضر، به شیوه توصیفی-تحلیلی به بررسی طرحواره های فرهنگی و کنش های گفتاری سه شخصیت ایرانی به مثابه مشارکان گفتگو در داستان فارسی شکر است (جمالزاده، 1300) می پردازیم. هر یک از این مشارکان گفتگو از طرحواره متفاوتی استفاده می کند. کاربرد طرحواره های فرهنگی متفاوت، سبب مفهوم سازی های متفاوتی در مشارکان می شود. شخصیتی که در معرض فرهنگ و زبان دوم و یا زبان مذهب قرار نگرفته است، نمی تواند طرحواره فرهنگی و تک مفهوم های سایر مشارکان گفتگو را دریابد. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که علاوه بر ملیت، سیاق متفاوت و تماس فرهنگی نیز طرحواره های فرهنگی متفاوت ایجاد می کنند. افزون بر این، طرحواره های فرهنگی زبان دوم بر زبان اول تأثیر می گذارد و آنها را تغییر می دهد.

در سند نقشه جامع علمی کشور، به ارتقای جایگاه زبان فارسی در مقام زبان علم در بین زبان های بین المللی علمی اشاره شده است. یکی از راه کارهای رسیدن به این هدف کلان، گسترش زبان فارسی ذکر شده است. برای رسیدن به این هدف که می تواند در حوزه سیاستگذاری های مربوط به زبان فارسی مطرح شود، به درک بیشتر از محتوای زبانی نیاز است. از این منظور، کتاب های درسی دانش آموزان که با مفاهیم پایه آموزش می بینند اهمیت زیادی پیدا می کند. توصیف این ویژگی ها می تواند به هنگام تهیه محتوای زبانی مد نظر قرار گیرد. در این پژوهش، پیکره ای از متون درسی کلاس های اول تا ششم ابتدایی به حجمی در حدود 208هزار واژه تهیه شده و برچسب گذاری شده است. این دروس شامل فارسی، علوم، مطالعات اجتماعی و هدیه های آسمانی است. تمام جملات دروس مختلف به تفکیک پایه و درس، در فایل های متنی ساده حروف نگاری شده و پس از هنجارسازی در فرایند پیش پردازش، در چهار سطح آوایی، بن واژه-ای، مقوله دستوری و تجزیه سازه ای نحوی برچسب گذاری شده و بررسی شده است. نتایج حاصل از این می تواند به شناخت بیشتر از محتوای کتاب های درسی کمک کند و در حوزه آموزش و سیاستگذاری در این حوزه مفید باشد.

در این مقاله تلاش شده که از ویژگی های نحوی عناوین اول خبری روزنامه اطلاعات، به عنوان عاملی برای مشخص کردن سبک نوشتاری این روزنامه در دو دوره مختلف استفاده شود. پرسش های اصلی تحقیق عبارت از این است که «چه ویژگی های نحوی را می توان به عنوان مؤلفه های سبکی برای بررسی سبک نگارش تیترهای اول روزنامه معرفی کرد؟» و «این ویژگی ها در روزنامه اطلاعات سال های 1357 و 1399 چه تغییراتی داشته است؟» برای این منظور پس از بیان مقدمه ای در رابطه با اهمیت، دلیل و چگونگی انتخاب موضوع، به برخی از پژوهش های مرتبط، که قبلاً انجام شده است، به عنوان پیشینه تحقیق اشاره گردید. در ادامه روش تحقیق و چگونگی انتخاب نمونه آماری و دسته بندی نمونه ها بیان شد. پس ازآن، با توجه به این که مقاله از یک سو به سبک شناسی و از سوی دیگر به دستور زایشی مرتبط بود، درباره هر یک از این موضوعات مطالبی، به عنوان چارچوب نظری تحقیق به اختصار ارائه گردید. در بخش بحث و بررسی با توجه به نمونه های ارائه شده، مواردی همچون میزان استفاده از گروه های اسمی و جمله های مستقل، میزان استفاده از افعال دارای وجه امری و التزامی، میزان نسبی استفاده از فرایندهای گشتار خروج و مبتداسازی و تعداد ساخت های همپایه، مورد بررسی قرار گرفت. در پایان نتیجه ای که به دست آمد این بود که تفاوت های معناداری در عنوان های اول خبری این روزنامه در سال های 57 و 99 بر اساس موارد مذکور وجود دارد. همچنین نتیجه گرفته شد که تمایل روزنامه نگاران در سال99 به استفاده از بندهای خودایستا به عنوان تیتر اول، استفاده از وجه التزامی و بهره گیری از گشتار خروج نسبت به سال 57 بیشتر بوده است در حالی که تمایل به استفاده از گشتار مبتدا ساز وبهره گیری از ساخت های همپایه در عنوان های خبری در سال 57 نسبت به سال 99 بیشتر بوده است.

طبق آموزه های دستور نقش گرای نظام بنیاد، هر متن متناسب با بافت موقعیتی و فرهنگیِ آن شکل می گیرد و برساخته می شود. بر این اساس، مسئله این پژوهش این بود که تفاوت های زبانی گفتمانِ وب گاه پارک های علم وفناوریِ فارسی زبان و انگلیسی زبان که در ترجمه می بایست مد نظر قرار گیرند کدامند. به این منظور، متن بخش «درباره ما» از وب گاه 6 پارک علم وفناوری انگلیسی زبان بریتانیایی و امریکایی و 6 پارک فارسی زبان ایرانی استخراج و ویژگی های گفتمانیِ آن ها در چارچوب نظام گذرایی در دستور نقش گرایِ نظام بنیاد به صورت مقایسه ای و توصیفی-تحلیلی بررسی شدند. یافته ها نشان دادند که هر چند در هر دو دسته متن از فرایندهای مادی بیش از سایر فرایندها استفاده شده، اما به سبب تفاوت بافت های فرهنگی، در متن های فارسی بندهای مجهول بیش تر به کار رفته اند، پارک در این متن ها کم تر نقش کنش گر دارد، و کاربرد حاشیه ها در این متون متفاوت است. سرانجام، پیش نهاد شد که در ترجمه متن وب گاه های ایرانی به انگلیسی متنی تولید شود که به هنجارهای بین المللیِ این ژانر نزدیک تر باشد.

پژوهش حاضر به بررسی تغییرات درزمانی نظام واکه ای زبان فارسی از ایرانی باستان به فارسی میانه، فارسی دری و به فارسی امروز، توصیف چگونگی رخداد آنها و تحلیل چرایی وقوع آنها در چارچوب نظریه بهینگی پرداخته است. این تغییرات از نوع نظام مند مستقل از بافت هستند که در قالب جابه جایی های زنجیری در فضای واکه ای شکل گرفته اند و نتیجه آنها ایجاد نظام واکه ای متقارن تر به لحاظ تمایزهای کیفی واکه های ساده و ازمیان رفتن نقش واجی واکه های مرکب و واکه های بلند بوده است. این تحولات در نظریه بهینگی با تعامل محدودیت ها توجیه می شود. برون داد نهایی این تعامل در هر دوره (گونه) زبانی واکه بهینه آن دوره است که برای گویشور آن منطبق بر درون داد است و تا زمانی که تغییر واکه ای دیگری ایجاد نشود، در واجگان وی باقی می ماند. تغییر جدید با تغییر در مرتبه محدودیت ها بازنمایی می شود و به بازسازی درون داد می انجامد. تحلیل مراحل میانی تغییرات واکه ها مانند تغییرات واکه های مرکب نیز در رویکرد زنجیره گزینه ها در این نظریه ممکن است.

نوشتن به عنوان مهارتی مهم در زبان آموزی همواره مورد توجه مؤلفان و مدرسان کتابهای آموزش زبان فارسی بوده است؛ ازاین رو بخشی از کتاب های پارسا به این مهارت اختصاص یافته است. در این پژوهش نگارندگان برآنند تا با استفاده از 9 شاخص ارزیابی کانینگزورث (1995) در «مهارت نوشتن» کتاب «نوشتن پارسا» را بررسی کنند. شیوه تحلیل در این پژوهش توصیفی بوده و تلاش می کند تا با سؤالات توصیفی از 30 مدرسِ زبان فارسی که کتاب نوشتن را تدریس می کنند، جایگاه این مهارت را در این منبع آموزشی به لحاظ استانداردهای تهیه و تدوین مشخص نماید. بدین منظور پرسش نامه ای 9 سؤالی بر اساس 9 شاخص کانینگزورث و با استفاده از طیف لیکرت ۵تایی طراحی و در اختیار مدرسان قرار گرفت. تحلیل داده های به دست آمده نشان داد که نتایج آزمون تی تک نمونه ای در 7 شاخص از 9 شاخص ارزیابی کانینگزورث در محتوای نوشتاری «پارسا» معنی دار است. اما در 2 شاخصِ دیگر معنی دار نیست.

زبان شناسی شناختی یکی از دیدگاه های درحال رشد و تأثیرگذار در ماهیت زبان، ذهن و رابطه آن ها با تجربه اجتماعی - فیزیکی است. «طرح واره تصویری» حاصل تجربه های جسمی شده است و در ذهن شکل می گیرد و انسان را قادر می سازد تا مفاهیم پیچیده و انتزاعی را درک کند. ضرورت مسأله باعث گردید تا در این پژوهش به بررسی، تبیین و رمزگشایی چگونگی بیان مفاهیم انتزاعی از طریق طرح واره های تصویری در زبان فارسی و کاربرد آنها در کتب درسی می پردازد. با هدف شناسایی طرح واره های تصویری در متون کتاب های فارسی دوره اول متوسطه از دیدگاه زبان شناسی شناختی جانسون بپردازیم. پژوهش حاضر از نوع کیفی با روش توصیفی - تحلیلی بوده، واحد تحلیل «جمله» و داده ها به شیوه اسنادی استخراج گردید. جامعه آماری پژوهش، جملات کتاب های فارسی دوره اول متوسطه است که مشتمل بر 775 جمله طرح واره های حجمی، 511 جمله حرکتی و 648 جمله طرحواره قدرتی است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که از کل جملات دارای طرح واره ، بیشترین کاربرد طرحواره ها در کتاب های فارسی متوسطه اول به ترتیب، حجمی، قدرتی و حرکتی است و بیشترین تعداد طرح واره حجمی در فارسی هفتم و بیشترین تعداد طرح واره قدرتی در فارسی نهم و بیشترین بسامد کاربرد طرح واره حرکتی در فارسی هفتم است. حضور طرح واره های تصویری حاکی از آن است که مؤلفان کتاب های فارسی به فهم بهتر محتوا، رشد خلاقیت و تفکرات انتزاعی دانش آموزان توجه خاص داشته اند.

زبانشناسی نقش گرا گرایشی است که نه تنها به صورت و ساختار می اندیشد، بلکه به نقش و بافت توجه دارد. دستور نظام-مند نقش گرای هلیدی (1994) نیز به معنی و مفهوم به مثابه نقش و کارکرد می نگرد و تحلیل آن را از طریق دستور ممکن می داند. در این راستا، فرانقش اندیشگانی به دنیای فکری می پردازد، فرانقش بینافردی به نگرش و تعامل توجه دارد و در فرانقش متنی روابط معنایی را بررسی می کند. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل جهان بینی، شیوه نگرش و چگونگی پیوند مفاهیم و مطالب در خطابه حسن روحانی از طریق فرا نقش های فوق است. جامعه آماری و حجم نمونه کل خطابه در سال 92 یعنی 195 جمله است، واحد تحلیل نیز جمله است. روش پژوهش ترکیبی (کیفی کمی) و رویکرد آن توصیفی تحلیلی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که در فرا نقش اندیشگانی، فرایند مادی، رابطه ای و وجودی بسامد بیشتری دارد که بیانگر برتری دنیای روابط کنشی و انتزاعی به دنیای روابط خودآگاهی است. در فرانقش بینافردی، یک سوم زمان و وجه به زمان حال و وجه خبری تعلق دارد که نشانگر حال نگری و بیانگری خبری است. در فرانقش متنی، نقطه به عنوان یک تمهید پیوندی بیشتر بسامد را دارد ک ه نشانگر پایان اید ه ها در خطابه است. تمهید افزایشی و توضیحی و نقطه ویرگول نیز نشانه استمرار مفاهیم قبلی و تبیین آنها است. تاکید، ترغیب و درخواست در تمهیدات بارز است اما امر، نهی و توصیه وجود ندارد، بنابراین آمریت در صدای خطابه وجود نداشته و بیشتر به صورت درخواست و تقاضا است بدون شرط و تمنا.

روز چهارشنبه ۱۹ مهرماه ۱۴۰۳ (۹ اکتبر ۲۰۲۴) مراسم خاکسپاری انسانی بزرگ در شهر اکستر انگلستان با حضور اعضای خانواده، دوستان و برخی از همکاران و دانشجویان دیرین او برگزار شد. پروفسور راینهارد هارتمن به معنای واقعی انسانی شریف و بزرگ بود. در اخلاق: مهربان، نرم خو، گشاده رو و بزرگ منش، در علم: پربار، بلندنظر و گشاده دست و در کار و زندگی: عاشق، سخت کوش، جدی، تاثیرگذار و جهانی. او در هشتم آوریل ۱۹۳۸ در شهر وین و در خانواده ای فرهنگی زاده شد. تحصیلات خود را تا دکتری در دانشگاه های وینِ اتریش و ایلینویِ آمریکا در رشته های اقتصاد عمومی و جهانی، ترجمه و زبان انگلیسی به انجام رساند و از سال ۱۹۶۴ در دانشگاه منچستر و از ۱۹۶۸ در دانشگاه ناتینگهام کشور انگستان به تدریس زبان های معاصر پرداخت. در همان سال ۶۴ با لین وارن ازدواج کرد که ثمره آن دختری با نام نسیم و پسری با نام اشتفن بود. دوران شکوفائی علمی و کاری او از زمانی آغاز شد که با تمرکز بر زبان شناسی و پژوهش و کار عملی در حوزه تخصصی فرهنگ نگاری به تدوین یکی از فرهنگ های بسیار مهم و ساختارمند زبان و زبان شناسی پرداخت. از سال ۱۹۷۴ که برای همیشه به دانشگاه اکستر آمد، با فعالیت های همه جانبه و چشمگیر او، به زودی این دانشگاه به عنوان قطب علمی فرهنگ نگاری اروپا شناخته شد.

زبان شناسی اجتماعی یا جامعه شناسی زبان حوزه ای میان رشته ای است. از یک سو، به زیرنظام های آوایی، واژگانی، نحوی، معناشناختی و کاربردشناختیِ زبان نظر دارد و از سوی دیگر، تحولات در نظام های یادشده را در بستر تحولات اجتماعی بررسی و پیش بینی می کند. جهان معاصر از منظر پراکندگی زبان ها چهره ساده و یکدستی ندارد و تجربه زیسته ملت ها و دولت ها نشان می دهد که برای فهم و مواجهه با بسیاری از رویدادهای اجتماعی-زبانی نظیر مهاجرت های گسترده، به حاشیه رفتن و زوال زبان های اقلیت، خشونت های اجتماعی ناشی از تبعیضات و تعصبات زبانی ناچاریم به دستاوردهای زبان شناسی اجتماعی تکیه کنیم. با اندکی دقت در مطالعات اخیر درمی یابیم که این توجه به تدریج در دستور کار نهادهای رسمی برخی کشورها قرار گرفته است. برای ارائه نمونه می توان به گزارش رسمی منتشر شده توسط اداره آمار آمریکا اشاره کرد. در گزارش مزبور، طراحان و مجریان سرشماری کشور امریکا اذعان کرده اند که برای انجام سرشماری ملی و مصاحبه با شهروندان غیرانگلیسی زبان ناچار بوده اند شیوه های رایج در زبان شناسی اجتماعی را به مأموران سرشماری آموزش دهند(پان، 2007). ساختار کتاب کتاب مورد بررسی به زبان انگلیسی است و در نگارش تمام مقالات، اصول و هنجارهای متداول در ژانر آکادمیک رعایت شده است. کتاب شامل بخش آغازین، متن مقالات و نمایه است. در بخش آغازین صفحه عنوان، شناسنامه، فهرست مطالب، معرفی نویسندگان، فهرست تصاویر و فهرست جدول ها درج شده است. کتاب شامل یازده فصل است که در سه بخش طبقه بندی شده اند. در انتهای کتاب نیز نمایه ای از واژه های کلیدی به همراه شماره صفحه راهنما دیده می شود. در مجموع 12 محقق در تدوین مقالات این کتاب مشارکت داشته اند که از این تعداد، تنها سه نفر وابستگی سازمانی داخلی دارند و بقیه در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی خارج از کشور مشغول تحصیل و کار هستند.