ایرانی باستان

بلخ یکی از خاستگاه های ادبیات پارسی نو است. ازاین رو، در زبان پارسی نو، شماری از واژه ها از زبان بلخی وام گرفته شده اند. این واژه ها را می توان به دو دسته بخش کرد. دسته نخست واژه هایی که در آن ها d ایرانی باستان به l تبدیل شده اند و شمارشان بیش تر است؛ دسته دوم واژه هایی که این دگرگونی آوایی در آن ها صورت نگرفته است.

بختیاری از گویش های جنوب غربی ایران است و به همراه دیگر گویش های لری و فارسی، بازمانده فارسی میانه است که خود بازمانده فارسی باستان است. در این مقاله 44 واژه از گویش بختیاری ریشه شناسی شده است. در مورد هر واژه، نخست بر پایه شواهد موجود در خود گویش، ساخت اشتقاقی واژه و دگرگونی های آوایی انجام گرفته بر روی آن توضیح داده شده، سپس بر پایه برابر یا هم ریشه واژه در دیگر گویش ها و زبان های ایرانی و نیز زبان های هندواروپایی، به ریشه شناسی واژه و بازسازی صورت ایرانی باستان و هندواروپایی آغازین آن پرداخته شده است. واژه ها با تلفظ رایجشان در بختیاری گونه کوهرنگ آورده شده اند.

گویش گیلکی از گویش های ایرانی نو است که در ناحیه وسیعی از استان گیلان در حاشیه دریای خزر و نیز بخش هایی از استان مازندران رواج دارد. این جستار اختصاص دارد به بررسی ریشه شناختی چند واژه از گویش گیلکی شرق گیلان. در هر مدخل، ابتدا ریشه ایرانی باستان و هندواروپایی واژه یا فعل مورد نظر و برابرهای آن در دیگر زبان های ایرانی را آورده ایم، سپس به بررسی ساخت اشتقاقی آنها در گویش گیلکی، فرایندهای واجی و گاه رابطه نحوی واژه موردنظر پرداخته ایم. واج نوشت داده ها بر پایة گونة گویشی شرق گیلان انجام پذیرفته است.

با خارج شدن زبان های ایرانی میانه از ساختار تصریفی زبان های ایرانی باستان، تغییراتی در آن ها روی داد تا عملکرد اجزای ازمیان رفته یا ضعیف شده این زبان ها به نحوی توسط اجزایی دیگر جایگزین شود. از جمله این تغییرات تقویت نقش حروف اضافه در کنار شکل گیری گونه هایی جدید از آن ها بود. ساختارهای اضافی در دوره میانه شامل گروهی اند که مستقیماً از دوران باستان به میانه رسیدند و نیز مجموعه ای دیگر که در دوره میانه و از ترکیب حروف اضافه با یکدیگر و یا با دیگر عناصر زبانی، مانند اسم، صفت، قید و یا حروف ربط شکل گرفتند. به این طریق، در این دوره تعیین نقش مقوله نام در جمله، که پیشتر بر بنیاد تغییر حالت های صرفی قرار داشت، تاحدزیادی توسط این حروف مشخص شد. بررسی گونه های مختلف این ساخت ها در کتیبه های پهلوی ساسانی، کتاب های پهلوی زرتشتی و پارسی میانه ترفانی موضوع این مقاله است.

فعل آینده در زبان های ایرانی از دوره باستان تاکنون با تحولاتی همراه بوده است. در فارسی باستان ساخت خاصی به نام آینده وجود نداشت و غالباً از وجه التزامی برای اشاره به آینده استفاده می شد. در اوستایی، علاوه بر وجه التزامی، فعل مستقل آینده نیز وجود داشت که از این ساخت تنها وجه اخباری و صفت فاعلی موجود است. در گروه غربی زبان های ایرانی میانه، خلأ کاربرد فعل آینده با وجه مضارع التزامی و مضارع اخباری جبران می شده است. در گروه شرقی زبان های ایرانی (سغدی و خوارزمی)، فعل آینده با افزودن پسوند زمان ساز به آخر فعل واژگانی ساخته می شد. در فارسی دری، و به تبعِ آن در فارسی نوشتاری امروز، فعل آینده از ترکیب شکل تصریفی فعل معینِ «خواستن» و فعل واژگانی (در شکل مصدر کامل یا کوتاه) بنا می شود. اما در فارسی گفتاری معمولاً این شیوه کاربردی ندارد و عملاً مضارع اخباری جانشین آن گردیده است. در بیشتر گویش های ایرانی ویژگی فعل ِآینده مشابه فارسی گفتاری است. در این مقاله ضمن بررسی سیر تحول تاریخی فعل آینده از گذشته تا به امروز، چگونگی ساخت آن در برخی از گویش های ایرانی مطالعه شده است

افعال سببی در زبان تالشی در اشکال گوناگون پدیدار می شوند . برخی از این افعال تنها دارای گردش واکه ای هستند اما گروهی دیگر که در این پژوهش مورد بررسی قرارگرفته اند، جدای از گردش واکه ای،پسوندهایی همچون_nəste, _āvnəste_āvniye, _āvəndeمی گیرند. این دسته از افعال زبان تالشی را می توان برمبنای قواعد آواییِ افعالِ سببی در زبان های ایرانی باستان، در دو گروه بخش نمود. در این[1] مقاله تلاش ما بر این خواهد بود که اجزای سازندهستاک هایحالِ سببیِزبان تالشی را با نگاه به زبان های ایرانی باستان و میانه توجیه کنیم. همچنین پیشینه ای تاریخی برای پسوندهای مصدر ساز این افعال (əste_(_de, _iye,بدست دهیم. در ادامه دگرگونی های آوایی از جمله تبدیل همخوانm >v در افعالی که دارای پسوند_ām(ə)nو_āv(ə)nهستند مورد مطالعه قرار می گیرد.همگی تحلیل ها در این مقاله برمبنای دانش زبانشناسی تاریخی خواهد بود.

زبان سغدی یکی از زبان های ایرانی میانه شرقی است که از آن گنجینه ای پربار از متون و واژگان بجای مانده است. شوربختانه، با آن که سغدی روزگاری به عنوان یک زبان میانجی در طول جاده ابریشم روایی داشته، امروزه تنها گویشی از آن در بخش کوچکی از تاجیکستان در دره یغناب به عنوان زبان یغنابی به جای مانده است. در این نوشتار کوشش گردیده، نخست پیوند زبان سغدی از نگر ساخت واژه اعم از این که یک واژه بسیط است یا مشتق یا مرکب با دیگر زبان های ایرانی مانند اوستایی، فارسی میانه و... نشان داده شود و سپس، به گونه ای اختصاصی زبان سغدی با یغنابی دربخش واژگان مشتق پسونددار از نگر دگرگونی های دستوری و معنایی که یک واژه ساده در پیوند با پسوند پیدا می کند، مورد بررسی و سنجش قرار گیرد.