روش شناسی علوم انسانی

تصمیم گیری را جوهره اصلی حکمرانی و مدیریت می دانند. هر تصمیمی به طور هدفمند از میان گزینه های احتمالی متفاوتی گرفته می شود؛ امّا در زمان پیاده سازی توان آن را دارد تا آینده سازمان و کلیه ذی نفعان خود را دستخوش تغییرات بسیاری کند. ازاین رو، علم تصمیم گیری به علمی بی بدیل برای خط مشی گذاران و مدیران چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی تبدیل شده است. بخشی از این علم متمرکز بر روش ها و فنون تصمیم گیری است. یکی از روش های مفید در تصمیم گیری که مورد اقبال مدیران و خط مشی گذاران در سراسر دنیا قرار گرفته است، «روش تحلیل اهمیت−عملکرد» است. این روش به خط مشی گذاران در مورد ارزشیابی خط مشی ها و به مدیران در مورد ارزیابی راهبردی کمک شایان توجهی می کند. مطالعه حاضر به فهم مبانی فلسفی این روش، عناصر اصلی و اسلوب اجرایی آن با به کارگیری نرم افزار SPSS 23 می پردازد. نقدهای موجود بر این روش شناسی و ارائه رهنمودهایی برای بهبود عملکرد این روش، بخش پایانی این مقاله را دربرمی گیرد.

کارایی مفهومی اساسی و محوری در دانش اقتصاد، و به ویژه اقتصاد خرد، بوده و ایده ای برای تخصیص بهینه منابع و امکانات برای تولید کالاها و خدمات است. این مفهوم می تواند از معیاری برای ارزیابی فعالیت های اقتصادی فراتر رفته و اساس و پایه ای برای ترتیبات اجتماعی باشد و در نتیجه جهت دهی به حرکت جامعه داشته باشد. بر اساساین، نقش این مفهوم در شکل گیری نظام اقتصادی بسیار مهم است. در این مقاله جایگاه این مفهوم در اقتصاد اسلامی به مثابه دانشی بررسی می شود که بر پایه معرفتی متفاوت از معرفت اقتصاد متعارف هویت می یابد. این مقاله با استفاده از روش تحلیل محتوا پس از بررسی مفهوم کارایی و بنیان ها و مفاهیم پیشینی آن، به بررسی مفاهیم مرتبط با آن در معرفت دینی−اسلامی می پردازد و نتیجه می گیرد این مفهوم با نوع نگرش اسلام به انسان و فعالیت های اقتصادی سازگار نبوده و نظام اقتصادی اسلام نمی تواند براساس این مفهوم سامان یابد.

در قرن بیستم، بخش بزرگی از علم، به ابزاری راهبردی برای عمل سیاستی تبدیل شد. اعتماد مردم به علم این انتظار را به وجود آورد که برای مسائلی که نگرانی های جهانی یا محلی به وجود آورده، از جمله بحران های زیست محیطی یا همه گیری های بزرگ، پاسخ های سریع و کافی به دست آورد. با این حال علوم عادی به دلیل جزئی نگری، قادر به پاسخگویی به این مسائل به نظر نمی رسیدند. واژه «علم پساعادی» به سیستم حل مساله ای اشاره دارد که در آن مسائلی از این جنس مورد بحث قرار می گیرند؛ مسائلی که دارای عدم قطعیت بالا، ارزش های محل بحث، ذی نفعان زیاد بوده و به تصمیم فوریتی نیاز دارند. در سیستم حل مساله علم پساعادی، اجتماع بسط یافته ای از همتایان (که عموم مردم نیز از اعضای آن هستند) در فرایند ارزیابی کیفیت نقش ایفا می کنند. ادعا این است که در علم پساعادی رابطه میان امور واقع و ارزش معکوس شده و اینبار امرواقع است که از ارزش ها تبعیت میکند. در مقاله حاضر با تشریح و تعبیرِ مفهوم «علم پساعادی»، و شرح ابهاماتی که در دیدگاه ارائه شده وجود دارد، استدلال خواهد شد که مرز علم عادی و علم پساعادی، با افول نوعی نگرش مبتنی بر عقلانیت ابزاری (که در آن منطقِ جاری در نهادِ علم در خدمت هدفی از پیش تعیین شده قرار دارد) قابل توضیح خواهد بود. جایگزین مناسب عقلانیت ابزاری، عقلانیتی است که در آن هدف علم از روالی مبتنی بر مشاوره و مفاهمه حاصل خواهد شد.

در دهه های اخیر، با وجود احترام به روش های کمّی و تلفیقی، اقبال روزافزونی به روش های پژوهش کیفی توسط پژوهشگران صورت گرفته است. در بین روش های کیفی متعدد نیز فقط بعضی از آنها را می توان در مطالعه متن، به کار گرفت که یکی از آن روش ها عبارت است از روش «تحلیل مضمون». هدف این پژوهش عبارت است از معرفی این روش، از طریق کاربست آن در مطالعه قرآنی−روان شناختی، در باب واژه «فکر» به عنوان یک نمونه.روش گردآوری داده های این پژوهش کتابخانه ای و روش تحلیل داده ها، تحلیل عقلی بوده است. ابتدا، روش تحلیل تم و زیرمجموعه های آن معرفی شده و سپس، آیات مرتبط با موضوع «فکر» با استفاده از شیوه شبکه مضامین جمع آوری شده است. آنگاه «مضامین پایه ای» از قرآن استخراج و از طریق آنها، به «مضامین سازمان دهنده» و در نهایت به «مضامین فراگیر» دست یافته ایم.در گام پایانی، نتایج به دست آمده قرآنی در باب «فکر»، با سازه روان شناختی «فکر»، بررسی تطبیقی شده است. یافته های پژهش قرآنی، دو مضمونِ فراگیرِ «مبدأ» و «معاد» را به دست داد و مطالعه تطبیقی، معلوم کرد که هدف تفکر در دانش روان شناسی بازیابی «تعادل روانی» است؛ درحالی که هدف «فکر» در قرآن، عبارت است از «سعادت اخروی»؛ همچنین تفکر در معنای قرآنی خویش به زندگی انسان هویت، جهت و معنا می دهد در صورتی که در معنای روان شناختی آن، تفکر فرایندی است که در ارزیابی، نتیجه گیری و تصمیم به او کمک می کند و نیز معلوم شد که «روش تحلیل مضمون» کارایی زیادی در مطالعات «روان شناسی قرآن بنیان» دارد.

سیدجواد طباطبایی یکی از سرشناس ترین متفکران ایرانی است که با رهیافتی فلسفی، دلیل عقب ماندگی ایران را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. وی دلیل عقب ماندگی ایران را امتناع اندیشه می داند. او بر این باور است که علت العلل تمامی بحران ها و عقب ماندگی جامعه ایرانی به فقدان عقلانیت فلسفی مربوط می شود. او به جز برش های کوتاهی از تاریخ ایران، سرتاسر تاریخ ایران را چیزی جز رویکردهای خام ایدئولوژیک، جامعه شناسانه و غیاب اندیشه و عقلانیت نمی داند و درست از این رو او براساس روش شرق شناسانه و سوبژکتیویستی خویش در تحلیل دلیل عقب ماندگی ایران زمین به یک رابطه علّی میان فقدان عقلانیت و عقب ماندگی ایران می رسد.در برابر این رویکرد تقلیل گرایانه طباطبایی که همه بحران های جامعه ایرانی را به فقدان اندیشه و عقلانیت غربی تحویل می کند، با بهره جستن از روش شناسی ماکس وبر می توان این سخن را به میان آورد که ایده ها و اندیشه ها تنها از طریق رابطه ها، میانجی ها و ساختارها تأثیر می گذارند و اندیشیدن امری اجتماعی است. همواره کلیتی انضمامی وجود دارد که ایده ها و مناسبات به صورتی درهم تنیده متعلق به این کلیت انضمامی هستند. بنابراین، امتناع تفکر و اندیشه در سطح اجتماعی به عنوان امتناعی در تحرک در مناسبات و قفل شدگی در ساختار موجودیت انضمامی موضوعیت دارد.در جامعه شناسی ماکس وبر، پروتستانتیسم نه به عنوان عامل توضیح دهنده سرمایه داری بلکه به عنوان عاملی مطرح است که انگیزه های انسانی را در داشتن نگاهی ویژه به کار، زندگی، صرفه جویی و مال اندوزی مفهوم می سازد. ماکس وبر نمی گوید که سرمایه داری، اختراع پروتستانتیسم است؛ بلکه توجه او به منشی است در زندگی که وجهی از آن عقلانیت اقتصادی ای است که در اصل، غیرعقلانی است؛ چون مال اندوزی ای است بدون انگیزه مصرف. حسابگری ای است که کامجویی فردی در آن به حساب نیامده است. ماکس وبر در ریاضت و سخت کوشی و امساک کالونی، آن عنصر غیر عقلانی ای را می بیند که پیش تازاننده عقلانیت سرمایه داری مدرن می شود. از عقلانیت مدرن نمی توان سخن گفت، مگر آنکه به سرمایه داری توجه کرد. بنابراین عقلانیت وبری، عقلانیت درهم تنیده با کردارها و نهادها و عقلانیتی تاریخ مند است.در این جستار این فرضیه آزمون می شود که در تحلیل و فهم عقب ماندگی ایران قدیم، باید به ارتباط ارگانیگ میان ایده ها و کردارها و نهادها توجه کرد و نمی توان با رویکرد تقلیل گرایانه طباطبایی که تاریخ و تناقضات دیالکتیکی آن را به افراد و عقاید افراد تقلیل می دهد، فهم و درک درستی از دلایل عقب ماندگی داشت.

در این مقاله رویکرد «روش شناسی شریعتی» در حوزه مطالعات دین پژوهی از زاویه علوم انسانی نقد و بررسی شده است. نگارنده در این مقاله تلاش نموده این پرسش را مطرح و دنبال کند که نگاه متدولوژیک شریعتی به مقوله دین پژوهی بر چه اساس و مبنایی می باشد. سپس برای راستی آزمایی رویکرد شریعتی در مطالعه جامعه شناختی ادیان تلاش کرده است با خوانش انتقادی، متدولوژی شریعتی را کنکاش و واکاوی کند.البته تلاش نگارنده این بوده است که بحث «روش شناسی» شریعتی در «بستر علوم انسانی» را با اتکاء بر آثار شریعتی مورد بازبینی انتقادی قرار دهد و مقصود این است که اغلب آثار نسبت به متن شریعتی بی التفات بوده اند و منتقدان او حتی بر این باورند که شریعتی بحثی در باب روش شناسی علوم انسانی به صورت اعم، و دین شناسی، به صورت اخص، ندارد. امّا با خوانش انتقادی متن می توان به نتایج بنیادین متفاوت تری دست یافت و تلاش نگارنده آن است که این ساحت از اندیشه شریعتی را مورد مداقه قرار دهد