روش شناسی علوم انسانی

مسئله استقراء و توصیف فعالیت استقرایی مسئله ای بنیادی است که برای تمام علوم اعم از تجربی و انسانی اهمیت دارد. کشف بسیاری از روابط علّی چه در حوزه اجتماعی و چه در حوزه علوم تجربی بر داده های استقرایی استوار است و بدیهی است با به چالش کشیدن استقرا، مبانی روش شناسی علوم اجتماعی نیز مورد چالش قرار می گیرند. در این مقاله نخست، مسأله شکاکانه هیوم درباره استقرا مطرح شده و اشاره خواهد شد که استدلال هیوم خطاپذیر بودن استقرا را هدف نمی گیرد، بلکه از ناموجه بودن آن انتقاد می کند. اما در استدلال هیوم فعالیت استقرایی به شکلی ساده و ابتدایی تشریح شده است. این مسئله و اهمیت آن برای قدرت استدلال شکاکانه ضد استقرا، پای مساله ی توصیف استقرا را به میان می کشد. در بخش دوم مقاله، دیدگاه بیزگرایانه در باره ی استقرا به عنوان توصیفی کلی از گذار های استقرایی مطرح می شود و با توسل به آن از سه دیدگاه به مسئلهی هیوم پرداخته خواهد شد.

پدیدار شناسی می تواند به عنوان یک استراتژی تحقیق مطرح شود. هدف نوشتار حاضر، تبیین پدیدارشناسی در قالب یک استراتژی تحقیق و در اصل به عنوان یک ابزار پژوهشی است. همانند هر استراتژی تحقیق دیگری، پدیدارشناسی نیز در موضع ابزار پژوهش، مراحلی دارد که محقق را در جریان تحقیق از ابتدا تا انتها هدایت می کند. سه گام اساسی آن بر اساس نظر هوسرل عبارت اند از: اپوخه (تعلیق)، ایدیسیون (تقلیل گرایی) و همدلی. بر اساس تلاش موستاکاس و تبدیل آن به هفت گام متوالی و عملیاتی، محقق قادر خواهد بود تا این ابزار پژوهش را در جریان تحقیق خویش به کار بندد. از آنجا که سابقه مشخصی در خصوص کاربست این استراتژی تحقیق در داخل کشور موجود نیست، در پایان بحث، امکان و مطلوبیت بکارگیری آن به عنوان الگویی برای تحلیل تجارب بررسی می شود تا به مثابه فتح بابی برای مطالعات بیشتر پدیدارشناسی قرار گیرد.

برخی از علوم، ابزاری دراختیار گسترش علوم دیگر هستند. همان طور که منطق را ابزاری برای نگهداری فکر از خطا می دانند و قواعد آن را برای صحیح فکر کردن و استدلال منطقی ارائه کردن در علوم بسیاری بکار می برند. هرمنوتیک نیز که به عنوان دانش تفسیر و تبیین شناخته می شود، هر چند در آغاز برای تفسیر متون مقدس شکل گرفت، ولی در سیر تکاملی خود در بسیاری از علوم، کاربرد خود را نشان داد و به گسترش آنها کمک کرد. در این مقاله به رویکردهای عمده هرمنوتیک در دو دسته سنتی و فلسفی اشاره می کنیم و در قالب سنتی به دو رویکرد شلایرماخر و دیلتای و در قالب فلسفی به دیدگاه هایدگر و گادامر می پردازیم و کاربرد هر یک از این رویکردها را در علوم سیاسی و روابط بین الملل مانند: استفاده در نظریات تصمیم گیری و سطح تحلیل فردی، تئوری های روابط بین الملل (مکتب انگلیسی و فمینیستی)، ابهام زدایی مفاهیم و اندیشه های سیاسی بررسی می کنیم

نیازسنجی نه تنها جایگاه ویژه ای در تحقیقات آموزشی دارد، بلکه از مقدماتی ترین فعالیت های برنامه ریزی و طراحی آموزشی در الگوهای کمپ، انستیتو توسعه آموزشی، تهیه نظام های آموزشی و آموزش معیاری محسوب می شود. نیازسنجی زمینه ساز پدیدآیی استراتژی ها، سیاست ها، اهداف و فعالیت های منطقی برای پوشش نیازها است. هدف از این نوشتار، معرفی روش ها و تکنیک های کاربردی نیازسنجی به صورت جامع، برای استفاده برنامه ریزان، دانش پژوهان و دانشجویان است. بنابراین، ماهیت، اهداف و فرایند روش های هدف محور به همراه تکنیک های کلاسیک، استقرایی، قیاسی، پیشنهادی کلاین؛ روش های توافق محور به همراه دلفی، فیش باول، تل استار و روش های مسئله محور به همراه درخت خطا، رویداد مهم، آزمون وظایف کلیدی و تجزیه و تحلیل شغل و روش های ترکیبی در سطح فراسوی کلان، کلان متمرکز، خرد- منطقه ای و خرد- مدرسه ای مورد مطالعه قرار گرفته است.

«رویکردهای انتقادی به تحلیل گفتمان» یکی از روش های کیفی در حوزه مباحث اجتماعی و فرهنگی است. بر مبنای این گرایش زبان انعکاس دهنده شفاف و آینه واری از واقعیت نیست، بلکه ابزاری است تنیده در روابط قدرت که موجب برساخت اجتماعی واقعیت می شود. خود این رویکرد از دو گرایش عمده تشکیل شده است که عبارتند از: الف) تحلیل گفتمان فوکویی؛ ب) تحلیل گفتمان انتقادی. برای شناخت بهتر این رویکرد، می بایست به تمایزات و تشابهات گرایش های مختلف آن اشراف داشت. سوال اصلی این است که تمایزات عمده میان این دو رویکرد چیست؟ برای پاسخ به این سوال و غور در مبانی نظری «رویکردهای انتقادی به تحلیل گفتمان» از روش توصیفی و تحلیلی بهره برده ایم و گردآوری اطلاعات از طریق روش اسنادی انجام شده است. عمده ترین وجه تمایز «تحلیل گفتمان فوکویی» از «تحلیل گفتمان انتقادی» این است که در رویکرد نخست معنای «عام» گفتمان مدنظر است و بر مبنای آن گفتمان موجودیتی مستقل و به طور نسبی خودگردان تلقی می شود.

ایده ها و اندیشه ها در فرایند شکل گیری لزوماً ترتیب درست و مراحلِ منطقی خود را طی نمی کنند. آنها بیشتر، وقوع و ظهوری «طبیعی»دارند تا «منطقی». از همین روست که مطالعات دین داری، پیش از مدل سازی و مدل سازی ها پیش از تأمل در مبانی ساخت مدل های دین داری به ظهور رسیده اند. مدل سازی برای دین داری، از پی ِمطالعات بسیط  اولیه در اطراف دین داری ضرورت پیدا کرد و کنکاش در منطق و مبانی ساخت مدل ها نیز متعاقب چند دهه تلاش دین پژوهان در ساخت و عرضه مدل های مختلف دین داری، موضوعیت یافته است. این مقاله خود را در مرحله اخیر از این فرایند، یعنی بررسیِ منطق و مبانی ساخت مدل های دین داری تعریف می کند و مدعی است که درواقع ما با «دین داری ها»و نه «دین داری»مواجهیم و مدل معتبر و مقبول هر دین داری را نیز تنها باید از همان دینِ خاص اخذ کرد. از این مدعا که در برابر دو رویکرد «عام گرا»و «خاص گرا»در کارِ مدل سازیِ دین داری مطرح گردیده، در هفت فراز دفاع شده است. 

هدف پژوهش حاضر بررسی وضعیت مقاله های فصلنامه «روش شناسی علوم انسانی» است. روش تحقیق، تحلیل استنادی است. یافته ها نشان داد که در نوزده شماره این فصلنامه، تعداد 135 مقاله منتشر شده است. 38 عنوان مقاله به صورت گروهی و بقیه انفرادی است. مجموع کل استنادات 3104، و میانگین استنادات برای هر مقاله و هر شماره به ترتیب 99/22 و 4/163 است. کتاب ها با 1877 استناد، و منابع انگلیسی زبان با 1766 استناد بالاتر از سایر منابع قرار گرفته اند. میزان خوداستنادی 132 مورد است. پراستنادترین نویسنده و مترجم به ترتیب علی پایا و عبدالکریم سروش با 22 و 25 استناد است. پراستنادترین کتاب فارسی و لاتین، تبیین در علوم اجتماعی وThe structure of scientific revolutions با 13 و 10 استناد است. پراستنادترین مجله فارسی و انگلیسی، فصلنامه روش شناسی علوم انسانی و Philosophy of science با 30 و 13 استناد است. میانگین نیم عمر منابع فارسی 9 سال و 6 ماه، و منابع لاتین 16 سال و 11 ماه است.