روش شناسی علوم انسانی

سؤال این تحقیق از پس قانون گرایی، تکامل گرایی نظریِ بی توجه به امور جزئی و خاص شکل گرفت و در موضوع شهر، ضرورت تدوین ایده ال تایپ شهر اسلامی- بنا به علاقه نویسندگان- را رقم زد. در این مقاله با روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل کیفی پس از نقد و بررسی  مقالات و آثار موجود در این حوزه و با توجه به مباحث نظری- روش شناختی ماکس وبر و به ویژه ایده ال تایپ او،  ایده ال تایپ شهر اسلامی بر اساس شواهد تاریخی و دینی و با تأکید یک جانبه بر یک یا چند دیدگاه و از طریق ترکیب کردن شمار زیادی از پدیده های منفرد انضمامی به دست آمد. ویژگی های مختلف شهر اسلامی از منابع مختلف و مورد بررسی، استخراج و در نتیجه ایده ال تایپ شهر اسلامی با چهار مشخصه مکانی مسجد، بازار، دارالحکومه و محلات مسکونی و دوازده صفت تجلی توحید، عبودیت و عبادت، تقوا، هدایت، ذکر و تفکر، عدالت،  اصلاح، شکر، عبرت، امنیت، احسان و میانه استخراج شد

در این مقاله نخست با روش استدلال منطقی، مدلی چهارگانه از انواع ممکن مطالعه رابطه معماری مسکونی با اسلام ارائه شده است. این مدل ها عبارتند از: پژوهش بر مبنای اولویت انسان، پژوهش مبتنی بر اولویت مسکن، پژوهش بر مبنای اولویت اسلام در دو دسته انسان محور و محیط محور. سپس ادبیات موضوع در هر روش و منابع اصلی آن و نیز چارچوب کلی نظری چنین رویکردی به بحث گذاشته و در جدولی تفصیلی جمع بندی شده است. پس از آن به صورت نمونه موردی، پژوهش های معاصر بر روی موضوع زنان مسلمان و فضای مسکونی، بررسی و پس از دسته بندی روش شناسانه از آنها در سه حوزه مکان فرهنگی، مکان سازی فرهنگی و مکان سازیِ مکان فرهنگی، به محتوای تحلیلی هر روش پرداخته شده است. سرانجام نتیجه گیری شده که تحقیقاتی که مبدأ ورود خود به بحث را ویژگی های انسان، انتخاب می کنند، از منظر تطبیق با دو حوزه بحث (اسلام و معماری مسکن)، قابلیت های نظری بهتری را دارند

در دهه های اخیر و پس از دوره تسلط دیدگاه های پوزیتیویستی بر نظام های علمی مرتبط با شهر و شهرسازی، طیف وسیعی از نظریات ارزش مدار عرضه شده اند که در پی ارائه الزامات و بایدهای طراحی و برنامه ریزی شهر برآمده اند. به رغم تعداد قابل توجه این نظریات، ارائه تعریفی صریح و روشن از نظریه هنجاری و ابعاد و ویژگی های آن کمتر مورد توجه بوده است. بر اساس این مقاله حاضر کوشیده با بررسی طیف وسیعی از نظریات هنجاری در مطالعات شهری و مبتنی بر نظریه ویتگنشتاین، «شباهت خانوادگی» میان آنها را به عنوان ویژگی های نظریه هنجاری در شهرسازی معرفی کند. بدین ترتیب پنج گزاره را می توان به عنوان ویژگی های نظریه هنجاری برشمرد: نظریه هنجاری در پی تبیین شهر خوب است؛ نظریه هنجاری، آرمان گرا نیست؛ نظریه هنجاری به طور عمده مربوط به عصر پسا-پوزیتیویسم است، در نتیجه از هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی متفاوتی تبعیت می کند؛ نظریه هنجاری منحصر به فرآیند یا فرآورده نیست و سرانجام نظریه هنجاری مبتنی بر زیربناهای ارزشی است.

در دهه های گذشته، برخی پژوهشگران تاریخ معماری، با پیوند دو حوزه «مطالعات تاریخ معماری» و «مطالعات انسان شناسانه» به سراغ معماران سنتی معاصر ایران رفته و از آنها، به عنوان مراجع فهم و شناخت معماری سنتی استفاده کرده اند. مرور مطالعات پیشین نشان می دهد که بسیاری از این پژوهش ها، ابزار مناسبی جهت مواجهه با منابع شفاهی و ثبت اندیشه های طراحانه معماران سنتی در اختیار نداشته و نتوانسته اند اطلاعاتی عمیق و دقیقی را به روشی علمی و موثق گردآوری کنند. این مقاله با تمرکز بر این مشکلِ روش شناسانه، با بهره گیری از مبانی و روش های وابسته به تحقیق کیفی، به ارائه مدلی برای گردآوری اطلاعات در چنین پژوهش هایی می پردازد. بدین منظور، نخست، ویژگی های چهارچوب چنین تحقیقی در چهار بخش رویکرد و محیط تحقیق تشریح می گردد. سپس، روش نمونه گیری و گردآوری اطلاعات تحقیق همراه با مبانی پشتیبان آنها به صورت تفصیلی ارائه می شود. در نهایت مدلی سه لایه برای گردآوری اطلاعات در بخش جمع بندی ارائه می گردد. در این مدل، اطلاعات به وسیله ترکیبی از روش ها شامل «مصاحبه نیمه ساختار یافته»، «تاریخ شفاهی»، «مشاهده مستقیم»، «مصاحبه عمیق نزد بنا» و «یادداشت میدانی» در ساختاری یکپارچه و هدفمند گردآوری می شود.

هر پژوهشی مستلزم تعیین روشی علمی به عنوان نقشه هدایتگر آن است. قلمروی رشته شهرسازی و ماهیت میان رشته ای آن ایجاب می کند که انتخاب روش تحقیقی مناسب و علمی برای تکمیل فرایند پژوهش های این حوزه مطالعاتی و به دنبال آن، تکمیل فرایند برنامه ریزی، طراحی و مدیریتی در حوزه های امور شهری امری ضروری به نظر برسد. این مقاله با هدف شناخت ابعاد ساختاری و محتوایی روش شناسی پژوهش در بستر مطالعات شهرسازی درصدد پاسخ به این پرسش است که پارادایم، رویکرد، روش و تکنیک های رایج در مطالعات شهرسازی، از نظر ساختاری و محتوایی بر چه اساس و پایه ای استوار است؟ ابعاد مغفول در این فرایند و رویکردهای پاسخده کدم اند؟         تحقیق با رویکردی کیفی و با تکیه بر روش تحلیل محتوا روش شناسی پژوهش در 300 پایان نامه رشته شهرسازیِ دانشگاه علم و صنعت ایران را بررسی و تحلیل می کند. روش تحقیق پایان نامه های مورد بررسی، در چهار سطح پارادایم، روش شناسی، روش و تکنیک مورد واکاوی قرار می گیرد. نتایج پژوهش افزون بر بازشناسی اطلاعات کمی و ویژگی های کیفیِ خاص در فرایند روش شناسی، به ابعاد مغفولی از قبیل ضعف ساختاری، فقر محتوایی و کم توجهی به اخلاق پژوهش ختم می شود. در انتها رویکردهای پاسخده در راستای رفع مشکلات و ابعاد مغفول، بر راهبردهای آموزشی با هدف شناخت و اصلاح تأکید می شود.

روش شناسی و روش تحقیق به عنوان بخش کلیدی و مهم رویه های شهرسازی شناخته می شوند. این مقاله با رویکردی انتقادی، نقش روش شناسی و کاربرد آن در آثار تأثیرگذار حوزه نظریه های شهرسازی را بررسی و تحلیل می کند. این آثار شامل ده مجله معتبر بین المللی در حوزه نظریه های شهرسازی معاصر و مقالات آنها می باشد. نتایج نشان می دهد که رویکرد واحدی در حمایت از نقش و اهمیت روش شناسی نه در شرایط پذیرش مجلات و نه در مقالات آنها وجود ندارد که می تواند بیانگر این امر باشد که روش تحقیق از دیدگاه این آثار در درجه پایینی از اهمیت قرار دارد. نتایج این مقاله می تواند زمینه ساز پژوهش های بیشتر درباره مقوله روش تحقیق در سایر حوزه ها و رویه های شهرسازی باشد

میشل فوکو در کتاب مراقبت و تنبیه: تولد زنداننظریه جدیدی درباره قدرت و اِعمال آن بر افراد یک جامعه ارائه می کند که مبتنی بر ایده معماری زندان سراسربین است که جرمی بنتام فیلسوف حقوق قرن هیجدهم آن را ابداع کرد. طرح این بنا مشتمل بر ساختمانی حلقوی در پیرامون و برجی در مرکز بود. مراقبانی که در برج قرار می گرفتند می توانستند تمام اعمال و رفتار زندانیان را رصد، نظارت و مراقبت کنند. فوکو معتقد است که این معماری به ظاهر ساده سبب تغییری بنیادین در  شیوه حکومت بر افراد و به انقیاد کشیدن آنها شد و جامعه انضباطی عصر حاضر را به وجود آورد. بنابراین بجاست که بپرسیم نخست، معماری سراسربین چگونه ابداع شد؟ دوم، این معماری چه ویژگی ها و عملکردهایی را در پی داشت؟ سوم، کدامین ویژگی این معماری بر نظریه پردازی فوکو درباره تبیین جامعه انضباطی تأثیر داشت؟ این مقاله سعی دارد با تحلیل و بررسی معماری سراسربین و چگونگی تأثیر آن بر نظریه پردازی فوکو به این پرسش ها پاسخ دهد

الگو واره ها به دلیل نقش راهبری در علم اهمیت اساسی و حیاتی دارد. این راهبری علمی در انعکاس نیاز به یک مجموعه جهان بینی ها، چارچوب ها و باورهای مشترک فکری گروهی از اندیشمندان رخ می دهد. در این راستا، تاکنون فهم ابزاری، رویکرد غالب به الگو واره های معماری و شهرسازی بوده است. این مقاله تلاش کرده است به کمک روش تحقیق کیفی و راهبرد گونه شناسی، به جای نگاهی ابزاری، الگو واره ها را در قالب یک موضوع پژوهش مورد مطالعه و مداقه قرار دهد. یافته ها بیانگر آن است که ریشه شکل گیری الگو واره ها، در بسط روش شناخت از واقعیت ها و پدیده ها نهفته است. بدین ترتیب در کنار معرفی یک گونه شناسی جدید، به کمک یک انتظام فکری بین رشته ای، ریشه های الگو واره ها، شناسایی شده و به نظم درآمده است. از طرف دیگر مطابق گونه شناسی ارائه شده، الگو واره ها در سه سطح عام گرا، معنا گرا و عینیت گرا طبقه بندی شده اند. ریشه شناسی صورت گرفته با تکیه بر بنیان های فلسفی شکل دهنده دانش است. همچنین ماهیت عناصر این سه نوع الگو واره ها، به یکدیگر وابسته و دارای روابط متقابل است. به کمک این دیدگاه، امکان دسته بندی آرا و عقاید و راه حل های موجود و آتی در این حوزه از دانش نیز میسر می باشد.