معرّفی شخصیت شهید مطهری در سالیان اوّل بعد از شهادت وی، کم و بیش مورد توجّه جامعه قرار گرفت؛ ولی در سالیان اخیر کم‌تر بدان پرداخته شده، و این در حالی است که شخصیت روحی آن شهید انقلاب اسلامی آنچنان با عظمت و قابل الگوگیری است که تا سال‌ها بعد نیز می توان از این طریق جامعه را بهره مند ساخت.

از طرف دیگر، فاضلان حوزوی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها که در مرحلة تحقیق و شکل گیری شخصیت علمی هستند، در صورت آشنایی با الگوهای موفّق و شناخت رموز کامیابی آن‌‌ها می‌توانند با تأسّی به ایشان و الهام گیری از روش و منش فرزانگان علمی، مسیر تعالی و تکامل علمی و اجتماعی خویش را هموار ساخته، در خدمت رسانی به جامعة علمی و اجتماعی موفق تر از گذشته عمل کنند.

1. چگونگی شکل گیری شخصیت روحی و علمی استاد مطهری

1ـ1. محیط شکل گیری شخصیت استاد

 پدر وی مرحوم حاج شیخ‌ محمدحسین مطهری فردی بسیار با تقوا و از شخصیت‌های مورد احترام بود که در تقوا و عمل به آداب اسلامی نمونه و در دوری از گناهان و تزکیة نفس به درجاتی نائل شده بود. پدر استاد، از شخصیت‌هایی بود که در استان خراسان و سایر نقاط مورد تکریم و احترام همة طبقات اجتماع قرار داشت (واثقی، 1378: ص 26).

استاد به‌ گونه‌ای تحت تأثیر شخصیت معنوی و علمی پدر قرار داشت که در مقدّمه جلد اوّل داستان راستان می نویسد:

این اثر نا چیز را به پدر بزرگوارم آقای حاج شیخ محمد حسین مطهری ـ دامت برکاته ـ‌ که اوّلین بار ایمان و تقوا و عمل صالح و راستی معظّم له مرا به راه راست آشنا ساخت، اهدا می کنم (همان 1378: ص 26).

همچنین مادر استاد، زنی بسیار محترمه، با سواد، خوش سخن و مورد عنایت بود. از استاد مطهری در مورد مادرشان نقل شده است:

اگر من بگویم در دنیا مثل مادر من سه نفر بیش‌تر نیست، دروغ نگفته‌ام (سید ناصری و ستوده، 1377: ص 109).

خانواده برای استاد، محیط علم و عمل و تقوا و روحانیت و فضلیت بود و هدایت رحمانی و الطاف پنهانی الاهی نیز شامل حال شده؛ به گونه ای که شعله های عشق و ایمان در وجود او تجلّی یافت. (واثقی، 1378: ص27).

1ـ2. تفکّر و اندیشه دربارة توحید و جهان هستی وتحصیل علوم دینی

استاد از همان ابتدای جوانی، شور و حرارت خاصّی به فلسفة الاهی و توجیه هستی، انسان، عرفان و توحید داشت و از این رهگذر است که عارفان، فیلسوفان و متکلّمان در نظر او بزرگ جلوه کردند. این شیفتگی و علاقه توأم با ذهن نقّاد و جست‌وجو گر استاد، باعث شد که به اندیشه های فلسفی، عرفانی و کلامی روی آورد تا سرانجام خود، قهرمان بزرگ صحنة این اندیشه‌ها شود. (همان 1378: ص 29).

1ـ3. نقش استادان ربانی در تکوین شخصیت استاد مطهر:

شخصیت فکری و روحی شهید مطهری، به شدّت تحت تاثیر شخصیت امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی قرار داشت.

این رابطة متقابل معنوی به گونه ای بود که حضرت امام خمینی در مورد استاد پس از شهادتش فرمود:

من اگر چه فرزند عزیزی که پاره تنم بود از دست دادم، لکن مفتخرم که چنین فرزندان فداکاری در اسلام وجود داشت و دارد (نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1369 : ص24).

همچنین مرحوم میرزا علی آقا شیرازی اصفهانی، از جمله استادان مبرّزی است که استاد مطهری سخت تحت تأثیر این عالم ربّانی قرار داشت؛ به طوری‌ که امکان نداشت نامی از او برده شود و استاد در وصف او چیزی نگوید.

استاد مطهری قبل از مهاجرت حضرت آیت‌الله بروجردی به قم، در بروجرد به دیدار وی رفته، از وجودش استفاده می کرد. پس از مهاجرت آقای بروجردی به قم نیز در درس فقه و اصول وی شرکت می‌جست. حضرت آیت‌الله بروجردی، مهم‌ترین استاد فقه و اصول مرحوم مطهری به‌شمار می‌رفت (واثقی، 1378: ص42).

1ـ4. محیط معنوی حوزة علمیه و حیات طیّبة شهید مطهری

استاد مطهری فرزند فکری و عملی حوزه است. خود آن عزیز از وابستگی و دلبستگی شدید خود به روحانیت و حوزه های علوم دینی با افتخار و غرور یاد می کند:

این بنده که همه افتخارش این است که در سلک این طبقه منسک است و خوشه چینی از این خرمن به حساب می آید و در خانواده روحانی رشد و نما یافته و در حوزه های علوم دینی، عمر خویش را به‌سر برده، تا آن‌جا که به یاد دارد، از وقتی توانسته اندکی در مسائل اجتماعی بیندیشد در اطراف این موضوع ـ سازمان روحانیت و مشکلات و راه حلّ آن ـ فکر می کرده است (سیدناصری و ستوده، 1377: ص 28).

1ـ 5‌. عنایت ویژه و توفیق الاهی

نمونه‌ای از این توفیقات الاهی را از زبان استاد نقل می‌کنیم:

یکی از تفضّلات الاهی بر من این است که در حالی‌که بسیاری از دانشمندان اهل نظر هر چند سال یکبار در نظریات خود تجدید نظر می کنند، من در ابتدای جوانی تا حال، حتّی یک سطر هم ننوشته ام که بعداً ببینم که غلط بود. بحمدالله هر چه از همان روزهای اوّل تا حالا نوشته ام و اندیشیده‌ام، هنوز هم برهمان عقیده ام. ... من این را یکی از الطاف بزرگ الاهی به خودم می دانم. (همان، 1377: ص360).

2. ویژگیهای بارز شهید مطهری

  در این‌جا به برخی از ویژگی‌های شخصیتی شهید مطهری و ارائة فهرستی از مشخّصات آثار قلمی او می‌پردازیم:

2ـ1. ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری استاد

شهید مطهری اهل تقوا و شب زنده‌داری بود. اصولاً زندگی استاد در یک کلام خلاصه می‌شود و آن معرّفی اسلام به دور از هر گونه آرایش و پیرایش است. این کار نیاز به روحی بزرگ و روحیه‌ای قوی دارد که انسان از جوسازی‌ها نهراسد و گاهی بر خلاف جریان آب شنا کند (سیدناصری و ستوده, 1377: ص 128).

صراحت استاد در موضعگیری در برابر افکار, افراد و گروه‌ها باعث شده بود که وی هم دوستان محکم و وفاداری پیدا کنند و هم دشمنان سرسخت داشته باشند. به عبارت دیگر، استاد شهید, هم جاذبه‌ای نیرومند، و هم دافعه‌ای قدرتمند داشت (همان, 1377: ص124).

همچنین استاد مطهری در زندگی شخصی حقوق خانواده و فرزندان را رعایت می‌کرد و همسر و فرزندان از وی رضایت کامل داشتند.

 پاره‌ای از ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری استاد از قول دوستان او عبارتند از:

ــ تا امکان داشت اظهار حاجت نمی‌کرد؛

ــ در جمع مال و ثروت دنیا حریص نبود؛

ــ بسیار رازدار و سر نگهدار بود؛

ــ خیرخواه و مشکل گشا بود و تا جایی که دستش می‌رسید به دیگران کمک، و برای دوستانش توصیه و وساطت می کرد؛

ــ بسیار دوراندیش و مآل بین و حسابگر بود؛

ــ هیچ کاری را بدون تهیه مقدمات لازم آغاز نمی‌کرد؛

ــ بد زبان و اهل غیبت نبود؛

ــ اهل مدارا بود و تا حدّ امکان، رابطة خود را با دوستان حفظ می‌کرد و به مجرّد ایجاد اختلاف سلیقه و کدورت باطنی، از آنان نمی‌برید (همان 1377: ص480).

2ـ2. ویژگی‌های فکری و اعتقادی

شخصیت فکری و علمی شهید مطهری به حدّی برجسته بود که حضرت امام خمینی(ره) به مناسبت شهادت وی فرمود:

... تسلیت در شهادت مردی که در اسلام‌شناسی و فنون مختلفة اسلام و قرآن کریم کم نظیر بود (نمایندگی ولی فقیه در سپاه, 1369: ص13).

مقام معظّم رهبری حضرت آیت االله خامنه‌ای دربارة ویژگی فکری استاد چنین می‌فرماید:

من وقتی به بعضی از این چهره‌های شناخته شده اسلام نگاه می‌کنم, مرحوم شهید مطهری یکی از برترین این‌ها بود (همان, 1369: ص47 ـ 48).

2ـ3. ویژگی‌های استاد در مقام تدریس

استاد مطهری از معدود روحانیانی بوده که پیش از انقلاب، موفّق به تدریس و تحقیق در سنگر دانشگاه شده است. یکی از ویژگی‌های استاد مطهری که بسیاری از توفیق‌هایی در زمینة تعلیم، مدیون آن‌ها بود، عبارت است از این‌که "استاد در مقام درس دادن آن‌گونه بود که انسان وقتی پای درسش می‌نشست, احساس می‌کرد ایشان در حال انجام وظیفه دینی است" (سید ناصری و ستوده، 1377: ص 376).

استاد به موضوع بحث تسلّط علمی داشت؛ بیش از آن‌چه می‌گفت و می‌نوشت، تحقیق می‌کرد و به توجیه کاری و فریب نمی‌افتاد و پس از تحقیق در هر مسأله‌ای با یقین و اطمینان، آن مسأله را مطرح می‌کرد.

یکی از خصوصیات استاد این بود که قبل از ورود به بحث, ریشة تاریخی پیدایش آن و سیر تحوّل یک مفهوم را بیان می‌کردند تا شاگردان با بصیرت وارد بحث شوند و خود به ضرورت و اهمیت پی ببرند ( سید ناصری و ستوده، 1377: ص 225).

از آن‌جایی که استاد، فکری قوی داشتند و به منطق و فلسفه نیز تسلّط کافی داشتند, در هر محلّی که وارد می‌شد, این توانایی منطقی و فلسفی را در نحوة عرضه کردن آن بحث هم اعمال می‌کردند. [تدریس ایشان] جهت دار بود به این معنا که شاگرد می‌فهمید که این بحث به چه درد می‌خورد. یک مطلب به‌صورت انتزاعی و به شکل سلسله بحث‌های لفظی بیان نمی‌شد؛ بلکه ایشان مطلب را به نحوی عنوان می‌کردند که علاوه بر محتوای بحث, جهت بحث و ارتباطش با مسائل دیگر نیز دستگیر شنونده می‌شد (همان: ص27).

درس استاد مطهری از آن جهت که همیشه تا مرز نیازهای روز شاگرد پیش می‌آمد, همواره با مسائل تازه تماس داشت و شاگرد وقتی از کلاس وی بیرون می‌آمد, با چند مسألة نو مواجه بود که برایش قابل پیگیری می‌نُمود. استاد هرگز به شاگردانش نظر تحقیرآمیز نداشت؛ یعنی حرف شاگرد را می‌شنید و به شاگردانش اجازة عقده گشایی می‌داد (همان، 1377: ص377).

آقای مطهری با شاگردانشان به اندازه ای مهربان بودند که حتّی اجازه می‌دادند آن‌ها مسائل خصوصی و شخصی خود را با ایشان مطرح کنند و در انتخاب راه و مسیر آینده با ایشان مشورت کنند.

2ـ4. ویژگی‌های استاد در مقام تحقیق

استاد شهید از جمله محقّقان برجستة حوزه و دانشگاه بود که در عمر محدود خویش، آثار بسیار به‌صورت مدوّن و... به‌جا گذاشت؛ آثار گرانبهایی که هر یک حاصل مطالعات عمیق، روشمند، منظم و در پاسخگویی به نیازهای عصر خود بودند.

استاد در امور تحقیق و مطالعه از جهت نظم و انضباط کم نظیر بودند. فیش‌ها و یادداشت‌های تحقیقاتشان به‌طور منظّم هم بر اساس حروف الفبا و هم بر اساس موضوع, منظّم و طبقه‌بندی شده است (واثقی، 1378: ص223).

یکی از ویژگی‌های استاد, قدرت تفکیک دقیق مسائل از هم بود. آن بزرگوار، ابتدا شقوق, شاخه‌ها, ریشه‌ها و نتایج مسائل را به‌خوبی کشف می‌کرد و بر اساس آن، لوازم هر فکر و استدلالی را تشخیص می‌داد.

استاد شهید تا در زمینه‌ای احساس نیاز نمی‌کرد و تا برایش مسلّم نمی‌شد که در رشته‌ای از رشته‌ها به واسطة کار کمی که از سوی گذشتگان صورت گرفته, خلا فکری و شکاف عقیدتی پدید آمده، به طرح آن موضوع اقدام نمی‌کرد.

یکی دیگر از ویژگی‌های وی این بود که حتّی در برخورد با مخالفان، انصاف را رعایت می‌کرد؛ برای مثال وقتی مدّعای مخالف را مطرح می‌کرد، خیلی مواقع آن مدّعا را از خود مخالفان بهتر و دقیق‌تر طرح می کرد و کوچک‌ترین تحریفی را در طرح نظریات مخالفان روا نمی‌دانست. استاد در عین حال که از پذیرش اندیشه‌های بدیع و ارزشمند متفکران ابایی نداشت و مخالفت و امتناع بی‌دلیل را مخالف روح علمی می‌دانست، هیچ مطلبی را تا در آسیاب نیرومند ذهن خود که سرشار از مفاهیم ارزشمند و فرهنگ غنی اسلام بود، نرم و خرد نمی‌کرد و آن‌ را با اصول و مبانی معارف اسلامی منطبق و هماهنگ نمی‌ساخت، دربست و کلیشه‌ای نمی‌پذیرفت.

2ـ 5. خدمت به اقشار گوناگون مردم و حضور در صحنه‌های سیاسی

استاد شهید مطهری به‌دلیل شخصیت اصیل و برخورد منطقی با مسائل و ایمان به تکلیف و علاقه به خدمت, در مرحلة شناخت موضوعات کار خویش (سؤالات بدون پاسخ جامعه) توفیق بزرگی به‌دست آورد؛ به گونه ای که این استاد بزرگ، حتّی از نیاز نوجوانان کشور غافل نبود و به‌رغم آن‌ همه مشغلة علمی، از داستان نویسی و تألیف کتابی داستانی برای نوجوانان و کم سوادان جامعه غافل نبود (واثقی, 1378؛ ص 515). 

استاد به دلیل نفوذ بسیاری که در جامعه روحانیت داشت, در تحکیم وحدت روحانیان بسیار مفید بود. همچنین در جمعیت‌های مؤتلفه، تغذیة فکری این جمعیت‌ها در حقیقت از ناحیة استاد بود و تدوین کتاب انسان و سرنوشت، نتیجه جلسات این هیأت‌ها است. (همان, 1378: ص 155).

از سال‌های 1327 استاد شهید در جریان فّعالیت‌های اصلاحی جامعه از جهت آگاهی دادن به مردم در مسائل اجتماعی و سیاسی از دیگر مدرسّان فاضل متمایز بود.

اعتماد امام به وی تا آن حد بود که چه قبل از انقلاب وچه بعد از آن، عمدة روابط امام با روحانیت از طریق استاد انجام می‌شد؛ برای مثال، امام مسؤولیت مهمّ تشکیل شورای انقلاب را زمانی که هنوز رژیم پیشین پابرجا بود، به وی محول کرد.

3. رموز توفیق استاد

در این‌جا پاره ای از رموز توفیق استاد را با استفاده از مستندات به‌صورت فهرست‌وار نقل می‌کنیم. نظم و انضباط، اهتمام به ساده گویی و ساده نگاری، شناخت زمان و آینده نگری، حریت و آزادگی و استقامت در برابر ناملایمات، جامعیت اندیشه، بصیرت در شناخت ماهیت جریانات سیاسی و فکری جامعه، انصاف حتّی در مواجهه با دشمنان و ... .

4. ویژگی‌های آثار و تالیفات استاد مطهری

أ. اسلامی بودن: نویسندگان مشهوری مانند طه حسین, عباس عقاد و گروهی از نویسندگان خودمان را می‌شناسیم که آثار اسلامی دارند؛ امّا نوشته‌های دیگر فراوانی هم دارند؛ ولی استاد یک نویسنده‌ای متعهّد اسلامی بود.

ب. مکتبی بودن: چه بسیارند کسانی که همواره در راه اسلام می‌گویند و می‌نویسند؛ امّا کار آنان محتوای مکتبی ندارد و در مقام تجزیه و تحلیل، به بینش خاص مکتبی منتهی نمی‌شود.

ج. هماهنگی با نیازها: او هیچ گاه از روی تفنن و سرگرمی قلم بدست نمی‌گرفت, بلکه نیازها را می‌سنجید و خلاهای موجود را در نظر می‌گرفت.

د. انقلابی و حماسه آفرین بودن: نوشته های استاد، حتّی آثار فلسفی او، انقلابی فکری و مکتبی در خواننده ایجاد می‌کند.

هـ . تحقیقی بودن: او چیزی نمی‌نوشت، مگر این‌که هدفش تحقیق دربارة مسأله‌ای بود. تا زمانی که آن‌را در فکر خود تجزیه و تحلیل نکرده، به اصطلاح، آن را نمی‌پخت، به دیگران عرضه نمی‌کرد.

و. جامع الاطراف بودن: استاد، همواره اطراف و جوانب و نتایج و برداشت‌های مسئله را در نظر می‌گرفت و جای سؤال برای خواننده باقی نمی‌گذاشت.

ز. در نظر گرفتن عواطف: هنگام انتقاد، احساسات و عواطف طرف مخالف را در نظر می‌گرفت و احتیاط لازم را در کیفیت طرح مسائل اصلاحی و انتقادی رعایت می‌کرد.

ج. سبک مناسب: عبارت‌ها و جمله‌ها در سراسر آثار استاد یکنواخت, محکم, ساده و دلنشین است. از زیاده گویی و اجمال بی جا و به کارگیری الفاظ علمی نامفهوم پرهیز، و حتّی‌الامکان جملات عربی، ترجمه شده است. از لحاظ نظم و ترتیب و فصل‌بندی و چگونگی ورود به مطلب و خروج از آن, بسیار دقیق بود.

ط. به کار بردن تعبیرهای نو و ابتکاری: در تعبیرهای استاد, ابتکار و نوآوری به چشم می‌خورد.

ی. تنوّع و در نظرگرفتن همة اقشار: استاد در  عین حال که در رشته‌های گوناگون و متنوّع کتاب می‌نوشت و سخنرانی می‌کرد، در همة آن‌ها به‌خوبی از عهدة مطلب بر می‌آمد و همة آثار او نزد متخصّصان آن رشته‌ها اعتبار و ارزش کافی دارد.

 5. نتیجه‌گیری

با آن‌که زبان از بیان، و قلم از شمارش ویژگی‌های استاد مطهری در تبیین رموز توفیق و ماندگاری آثار وی قاصر است، به اختصار می توان رموز توفیق شهید را چنین برشمرد:

نظم وانضباط، صلابت و استقامت در برابر ناملایمات، ژرف نگری و عمق اندیشه، جامعیت تفکّر، شناخت زمان و آینده شناسی، داشتن بصیرت در شناخت جریان‌های فکری و سیاسی، انصاف و جوانمردی در مواجهه با جریان‌های انحرافی و ... که این توفیق‌های بی‌نظیر، حاصل شخصیت روحی و فکری، تربیت الاهی و محیط خانوادگی و معنوی حوزه و استفاده از محضر استادان بزرگ و مواجهه با چالش‌های موجود در محیط سیاسی و فرهنگی آن زمان است که با اراده و پشتکار و هوش وذکاوت بی نظیر شهید مطهری و توفیق الاهی و عنایات خاصّ امامان معصوم علیهم‌السلام حاصل شده است.

منابع و مآخذ

1.       سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی, جلوه‌های معلّمی استاد مطهری, وزارت آموزش و پرورش, انتشارات مدرسه, ششم, بهار 1375 ش, یک جلد.

2.       سیدناصری, حمیدرضا, ستوده, امیررضا, پاره‌ای از خورشید (گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی استاد مطهری).

3.       شورای نظارت بر نشر آثار شهید مطهری, لمعاتی از شیخ شهید, تهران, انتشارات صدرا, 1369 ش.

4.       فیض‌الاسلام، نهج‌البلاغه، انتشارات فیض‌الاسلام، تهران، 1371 ش.

5.       مطهری, مرتضی, داستان راستان، صدرا، تهران.

6.       ــــــ ، عدل الاهی, تهران, صدرا, پنجم, مرداد 1370, یک جلد.

7.       ــــــ ، مجموعه آثار, تهران, انتشارات صدرا, یازدهم, 1381 ش, ج 1 و 16.

8.       نمایندگی ولیّ‌فقیه در سپاه, حاصل عمر, تبلیغات و انتشارات نمایندگی ولیّ‌فقیه در سپاه, اوّل, اردیبهشت 1369.

9.       واثقی, محمدحسین, مصلح بیدار (مجموعه مصاحبه‌ها و مقالات و سخنرانی‌ها و... دربارة استاد مطهری) صدرا, اوّل, مهر 1378, ج 1 و 2.