کتابداری و اطلاع رسانی

هدف: هدف از این پژوهش، مرور پیشینه مطالعات تاریخی با تأکید بر انجام این گونه مطالعات در علم اطلاعات است. این پژوهش کوشیده تا زوایا و جنبه های ایجابی توجّه بیشتر به موضوع را در رشته بکاود. روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش، از نوع نظری و مروری تحلیلی است. یافته ها: غفلت از انجام این گونه مطالعات، آسیبهایی را در عرصه نظر و عمل در رشته به دنبال داشته است. پاره ای از آینده نگریهای نابجا در رشته از جمله این آسیبهاست. همچنین، اقبال به این مطالعات که از حدود دو دهه پیش در رشته رو به گسترش است، به تغییراتی در چشم انداز نظری رشته منجر شده است؛ مانند بازکاوی مفاهیم دکومانتاسیون در فضای نظری رشته. بحث و نتیجه گیری: نیاز علم اطلاعات به کار تئوریک، تغییر پارادایم، دستیابی به نظم مفهومی، شناسایی بی مبالاتی های نظری در گذشته رشته و بازنمایی آن به قصد تصحیح در آینده، لزوم بلوغ رشته و تسریع در روند حرفه ای شدن، از جمله دلایل نیازمندی فوری به انجام مطالعات تاریخی در گذشته رشته است.

مقدمه / هدف: پایگاه های اطلاعات علمی مهم ترین و پرکاربردترین منابعی هستند که اطلاعات موجود در آنها از طریق رابط کاربر قابل دسترسی است. یکی از راهکارها برای بر طرف ساختن چالشهای موجود در محیط رابط کاربر، بررسی این محیط بر پایه دیدگاه و رفتار اطلاع جویی کاربران است. هدف این پژوهش، ارزیابی قابلیت فهم پذیری محیط رابط پایگاه های اطلاعاتی ابسکو، پروکوئست و ساینس دایرکت و میزان هدفمندبودن رفتار اطلاع جویی کاربران برپایه الگوی الیس می باشد. روش شناسی: پژوهش حاضر از نوع کاربردی است که با استفاده از روش پیمایشی و با رویکردی ترکیبی (فایلهای ثبت رخداد جستجو و بلنداندیشی کاربران و سیاهه وارسی) با تأکید بر فهم پذیری عناصر محیط رابط و بر پایه مؤلفه های رفتار اطلاع جویی کاربران انجام پذیرفته است. جامعه آن از میان دانشجویان مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری در حوزه های علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/فنی- مهندسی دانشگاه فردوسی انتخاب شد. برای تجزیه و تحلیل داده های کمّی، از آمار توصیفی و استنباطی به کمک نرم افزاز آماری SPSS 16 و داده های کیفی، از تحلیل محتوا استفاده گردید. یافته ها: یافته های پژوهش نشان داد میزان قابل فهم بودن عناصر محیط رابط در پایگاه های مورد بررسی، میانگینی متوسط به بالاتر دارد. یافته های دیگر نشان داد میانگین بالای پاسخها نشان دهنده وجود هدف در به کارگیری هر یک از عناصر محیط رابط کاربر پایگاه های اطلاعاتی به وسیله آزمودنیهاست. همچنین آزمون فرضیه ها نشان داد تفاوتی در رفتار اطلاع جویی کاربران دو حوزه تحصیلی علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/فنی - مهندسی از نظر به کارگیری مؤلفه های رفتار اطلاع جویی الگوی الیس(شروع، پیوندیابی، مرور، تمایزیابی، ردگیری و برگیری) وجود ندارد.

هدفهای پژوهش: زبان فارسی، به سبب ویژگیهای خاصّ آن و در عین حال نهادینه نشدن سبک نگارش استاندارد، در رویارویی با محیطهای الکترونیکی، با دشواریهایی روبه روست که تأثیری بسزا بر اثربخشی بازیابی اطلاعات می گذارد. پژوهش حاضر می کوشد تا با بررسی متون و پیشینه های موجود، چالشهای نگارش فارسی، تأثیر آنها بر اثربخشی بازیابی اطلاعات، و پیشنهاد های ارائه شده در جهت رفع این دشواریها را مورد بحث و بررسی قرار دهد. اهمیت پژوهش: با تحلیل و مرور جامع متونی که درباره چالشهای نگارش فارسی در محیطهای دیجیتال نگارش یافته است، می توان دانشی را که تاکنون در این باره گرد آمده است به تصویر کشید و کاستیها و پیشرفتهای به دست آمده در این زمینه را آشکار ساخت. روش پژوهش: روش پژوهش حاضر، متن پژوهی با رویکرد تحلیل محتواست که از روشهای پژوهش کیفی به شمار می آید. «پاراگراف»، «جمله» و «کلمه» به عنوان واحد تحلیل انتخاب شد، زیرا ممکن بود هر دشواری یا راهکار تنها در یک کلمه یا عبارت مورد اشاره قرار گرفته یا در جمله یا پاراگراف شرح داده شده باشد. یافته ها: آثار مورد بررسی، بیش از ۴۰ دشواری نگارشی را در رابطه با جستجو و بازیابی اطلاعات فارسی ذکر کرده اند. این گونه گونی نگارشی به نایکدستی و تطور بسیار در نگارش فارسی می انجامد که می تواند اثربخشی بازیابی را بویژه از منظر کاهش دقت یا ریزش کاذب و نیز کاهش جامعیت بازیابی، متأثر سازد. در نتیجه، ضروری است در طراحی الگوریتمهای سامانه های جستجو و بازیابی فارسی، به هنجارسازی تنوعات و چنددستیهای نگارشی و دستوری مد نظر قرار گیرد. تدوین استاندارد نگارش فارسی، استفاده از سیاهه های از پیش تعیین شده، تجهیز پایگاه اطلاعاتی به اصطلاحنامه و فرهنگهای املایی، و تدوین دستنامه یا راهنمای جستجو، از جمله راهکارهای ارائه شده است. این راهکارها با وجود جامع نبودن، کم و بیش اثربخش به نظر می رسند. نتیجه گیری: از آنجا که راهکارهای انسانی، نیازمند مشارکت فعّالانه و آموزش نویسندگان متون (تایپیستها و کاربران) است و از روندی بلندمدت و هزینه بر برخوردار است، حرکت به سوی راهکارهای خودکارسازی پردازش متن و نمایه سازی، ضروری است.

هدف: هدف اصلی این پژوهش، بررسی تأثیر سبکهای شناختی بر قضاوت ربط در فرایند گزینش و ارزیابی منابع اطلاعاتی است. روش شناسی: این پژوهش از نوع کاربردی است و به روش پیمایشی اجرا شده است. جامعه پژوهش را دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد در دو حوزه علوم انسانی/ اجتماعی و علوم پایه/ فنّی- مهندسی تشکیل دادند که بر اساس آزمون تحلیل سبک شناختی رایدینگ در یکی از گروه های کل گرا یا تحلیلی جای گرفتند. داده های این پژوهش از طریق وظایف کاری شبیه سازی و برگزاری جلسات قضاوت ربط به صورت انفرادی گردآوری شد. یافته ها: نتایج این پژوهش نشان داد هر چند بین گروه های تحلیلی و کل گرا در قضاوت ربط منابع اطلاعاتی تفاوتهایی مشاهده شد، این تفاوتها از نظری آماری معنادار نبود. سبکهای کل گرا در ارزیابی منابع «تا حدودی مرتبط» ناموفق بوده و نیازمند کمک بیشتری از جانب نظام بازیابی بودند. نکته دیگر اینکه منابع «مرتبط» مورد توافق هر دو گروه کل گرا و تحلیلی بود. از سوی دیگر، کمترین توافق نظر در مورد منابع، تا حدودی مرتبط بود. کاربردها: انتظار می رود نتایج این پژوهش بتواند به طراحان وب و موتورهای جستجو برای ایجاد رابط کاربرهای شخصی سازی شده با هدف حمایت از نظامهای بازیابی اطلاعات تعاملی، کمک کند.

هدف / زمینه: کتابخانه دیجیتال، مجموعه ای یکپارچه از منابع و خدمات الکترونیکی برای گردآوری، سازماندهی، حفاظت و بازیابی اطلاعات به شکل دیجیتال است. ظهور وب معنایی و هستی شناسی در عصر حاضر، سبب ایجاد تحول در کتابخانه های دیجیتال و طراحی کتابخانه های دیجیتال معنایی شده است. در این راستا، مقاله حاضر در نظر دارد به بررسی کاربردهای هستی شناسی در طراحی کتابخانه های دیجیتال معنایی بپردازد. روش: هستی شناسی، بازنمونی صریح، دقیق و گویا از نمونه ها، مفاهیم و روابط در یک حوزه موضوعی است که با توجه به ویژگیهایی همچون قابلیت استنتاج، ایجاد ارتباط و میانکنش پذیری بین سامانه های اطلاعاتی، حمایت از پردازش زبان طبیعی، فهم پرسش جستجو و...، می تواند برای تبدیل کتابخانه های دیجیتال به سامانه های اطلاعاتی هوشمند و در نتیجه طراحی کتابخانه های دیجیتال معنایی، مورد استفاده قرار گیرد. یافته ها: ایجاد قابلیتهای گوناگون در معماری کتابخانه های دیجیتال بویژه قابلیت استدلال، امکان تبادل اطلاعات میان کتابخانه های دیجیتال و سایر سامانه های اطلاعاتی، توصیف معنایی منابع موجود در کتابخانه های دیجیتال از طریق ادغام فراداده های کتابشناختی قالب مارک در هستی شناسی (مانند هستی شناسی MarcOnt)، ارتقای سیستم پرسش و پاسخ در کتابخانه های دیجیتال (مانند BT Digital Library)، ایجاد محیط رابط کاربرپسند و امکان مرور و جستجوی آسان و سریع مدارک، برخی از کاربردهای هستی شناسی در کتابخانه های دیجیتال هستند که در این مقاله بررسی می شوند.

هدف: هدف از این پژوهش، بررسی دیدگاه کتابداران فهرست نویس سه کتابخانه بزرگ در مشهد (کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مرکزی علوم پزشکی) در مورد به کارگیری استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.ای.) است. از هدفهای دیگر این پژوهش می توان به سنجش میزان آشنایی کتابداران فهرست نویس مورد بررسی با این قواعد و میزان پذیرش آنها پیش و پس از آموزش اشاره کرد. روش: روش پژوهش از نوع آزمایشی به صورت طرح گروه پیش آزمون و پس آزمون است. سنجش میزان آشنایی در این پژوهش از دو طریق خود اظهاری (نظر شخصی) و میزان آشنایی عملی و بر اساس آزمون (بر اساس پاسخگویی به سؤالهای طرح شده از مباحث تخصصی) صورت گرفته است. یافته ها: نتایج پژوهش نشان داد میزان آشنایی خوداظهاری فهرست نویسان با قواعد آر. دی. ای. در پیش از آموزش بالاتر از حد متوسط و میزان آشنایی عملی آنان پایین تر از حد متوسط است. اما پس از آموزش هر دو نوع آشنایی آنان، اعم از خود اظهاری و عملی، با این قواعد بالاتر از سطح متوسط است. از دیگر نتایج پژوهش می توان به تأثیر مثبت آموزش بر سطح پذیرش قواعد آر.دی.ای. از سوی نمونه پژوهش (فهرست نویسان) اشاره کرد. بدین ترتیب، مشخص شد پس از آموزش و در نتیجه افزایش آشنایی فهرست نویسان با آر.دی.ای.، میزان آمادگی آنها برای پذیرش این قواعد به صورت معناداری افزایش یافته است. همچنین در این پژوهش، رابطه معناداری میان سن و سابقه کاری فهرست نویسان با میزان آشنایی خوداظهاری، آشنایی عملی و میزان پذیرش قواعد فهرست نویسی جدید (آر.دی.ای.) در نمونه پژوهش مشاهده نشد. بر اساس یافته های دیگر این پژوهش، فهرست نویسان خواستار ایجاد تغییراتی در نرم افزارهای کتابخانه ای به منظور پیاده سازی بهتر قواعد فهرست نویسی جدید (آر.دی.ای.) شدند. در این میان، فهرست نویسان بیش از همه خواستار به کارگیری همه جانبه قابلیتها و امکانات راهنما به منظور معرفی و بهره گیری تغییرات جدید در نحوه ثبت اطلاعات فهرست نویسی، ارائه آموزشهای کافی به فهرست نویسان پیش از پیاده سازی قواعد جدید، هماهنگ ساختن کاربرگه های فهرست نویسی با آر.دی.ای.، بازنگری در سرفصل درسهای سازماندهی اطلاعات در گروه های کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه ها و حضور کتابداران آشنا با قواعد جدید در کارگروه تغییر و تعدیل نرم افزارهای کتابخانه ای شدند.

هدف: این بررسی به منظور شناسایی، دسته بندی و تعیین اهمیت نسبی متغیرهای دخیل در لایه ارزش فرهنگ مطالعه در ایران انجام شده است. جامعه و روش تحقیق: با استفاده از روش مطالعه اسنادی و روش دلفی، متغیرهای مطرح و میزان اهمیت آنها شناسایی و تعیین شد. جامعه تحقیق از میان صاحب نظران و خبرگان حوزه فرهنگ مطالعه با روش نمونه گیری هدفمند (قضاوتی) انتخاب گردید. یافته ها: یافته ها نشان داد لایه ارزشها و باورهای فرهنگ مطالعه از 4 معیار اصلی(جامعه، نظام آموزشی، حوزه نشر و خانواده)، 7 معیار فرعی و 26 شاخص تشکیل شده و بیشترین معیارهای فرعی و شاخصها، مربوط به معیار اصلی «جامعه» بوده است.همچنین، رتبه بندی فریدمن معیارهای اصلی نشان داد بین آنها تفاوت معناداری نیست، ولی در معیارهای فرعی لایه ارزشها نشان می دهد تفاوت معنادار است. در میان معیارهای فرعی، بالاترین رتبه ها به ترتیب به معیار «ترویج و ترغیب دانش آموزان، دانشجویان، معلمان و استادان به مطالعه» و «ارزش آفرینی برای رسیدن به خانواده اهل سواد و مطالعه» تعلق دارد. در خصوص رتبه بندی شاخصهای موجود در معیار های فرعی « نگرش جامعه به مقوله جهان هستی»، «ترویج و ترغیب دانش آموزان، دانشجویان و استادان به مطالعه» و «باور به تأثیر کتاب در رشد ابعاد مختلف فردی و اجتماعی» نشان داد بین آنها تفاوت معنادار نبوده، اما رتبه بندی در شاخصهای معیار «احساس نیاز به مطالعه» نشان داد تفاوت معنادار بوده است. پیشنهادها: پژوهشگر در نهایت با توجه به ماهیت فرهنگ مطالعه، نگاه متوازن برای توسعه لایه های فرهنگ مطالعه و تقدم شروع تغییر از لایه ارزشها نسبت به سایر لایه های فرهنگ را با اتخاذ رویکرد سیستمی، پیشنهاد کرده است.

هدف: هدف اصلی این پژوهش، مقایسه تولیدات علمی دانش آموختگان مقطع دکتری دانشگاه های دولتی و غیر دولتی داخل با دانش آموختگان دانشگاه های خارج از کشور در حوزه کتابداری و علم اطلاعات است. روش: روش پژوهش پیمایشی است و اطلاعات از طریق سیاهه وارسی و کتاب «کتابداران دانشگاهی ایران» (1390) گردآوری گردید. برای تحلیل داده ها از آمار توصیفی و آمار استنباطی مجذور خی استفاده شده است. جامعه مورد پژوهش، شامل 76 نفر از دانش آموختگان داخل و خارج از کشور و تولیدات علمی آنان است. یافته ها: دانش آموختگان داخل وخارج از نظر تولید مقاله و مجموع تولیدات علمی، تفاوت معناداری ندارند. روند تولیدات علمی رو به رشد است و تولیدات علمی دانش آموختگان پس از اخذ مدرک دکتری سیر صعودی داشته است. نتیجه گیری: آموزش کتابداری در مقطع دکتری در ایران موفق بوده است و دانش آموختگان توانسته اند همپای همقطاران خود که از خارج فارغ التحصیل شده اند، به تولید اطلاعات علمی بپردازند. اگر چه تولیدات علمی فقط یک معیار برای سنجش کارایی اعضای هیئت علمی است، اما معیاری ضروری است. تولید و انتشار نتایج تحقیقات، به حرفه کتابداری کمک می کند بنیانهای نظری و معرفت شناختی خود را شکل دهد. بدون این زیربنا، حرفه کتابداری و اعضای هیئت علمی آن جایگاه اجتماعی خود را از دست خواهند داد.

هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی اثر بخشی پایگاه اطلاعاتی نمایه نشریات درراستای غنا بخشیدن به خدمات اطلاعاتی کتابخانه های عمومی و ارزیابی میزان رضایت و استفاده کاربران از تعامل با آن انجام گرفته است. جامعه پژوهش: جامعه اول پژوهش تمامی کتابداران کتابخانه های عمومی مشهد بود. جامعه دوم، اولین 10 کاربرآشنا با پایگاه نمایه بودند که به 21کتابخانه عمومی شهر مشهد مراجعه کردند. جامعه سوم، تمامی جستجوهای انجام شده طی بازه زمانی دو ماهه در پایگاه نمایه نشریات بود که در 9 کتابخانه عمومی شاخص از نظر استفاده در 3 منطقه متفاوت جمعیتیِ شهر مشهد، انتخاب گردید. نوع پژوهش: نوع پژوهش کاربردی و روش پژوهش به 2 بخش تقسیم گردید: 1) استفاده از روش مشاهده غیرمداخله گرایانه که با کمک نرم افزار snagit نسبت به ضبط رکوردهای جستجو شده و تجزیه و تحلیل آنها اقدام شد.2) بخش دوم پیمایشی از نوع توصیفی است که از دو پرسش نامه کاربران وکتابداران برای گردآوری داده ها استفاده گردید. پاسخهای کاربران، کتابداران و پاسخهای ضبط شده با نرم افزارsnagit در قالب هفت فرضیه پژوهش، تحلیل شد. یافته های پژوهش: کاربران با هدایت کتابداران یا همکاران، از وجود پایگاه نمایه نشریات آگاه شده اند؛ هدف از مر اجعه به پایگاه، بازیابی مطالب برای پژوهش در دست اجراست؛ بیشترین جستجوها، جستجوی موضوعی هستند؛ مجله های علمی - پژوهشی بیشتر از مجله های عامه پسند مورد مراجعه قرار می گیرند؛ کاربران از دستیابی آسان به محتوای پایگاه نمایه رضایت دارند؛ نقاط قوّت پایگاه از نقاط ضعف آن بیشتر است؛ تنها 1% از مقاله هایی که بازیابی می شوند، عملاً مورد استفاده قرار می گیرند. آشنایی کتابداران با پایگاه نمایه نشریات بسیار کمتر از آشنایی آنها با اینترنت و رایانه است. 70% کتابداران برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود و کاربران، اینترنت را به پایگاه نمایه ترجیح می دهند. کتابداران خود را ملزم به استفاده از پایگاه نمایه می دانند. کتابداران برای استفاده از پایگاه نمایه، به آموزش نیاز دارند؛ 71% کتابداران اعلام کردند استفاده از پایگاه نمایه در آینده بیشترخواهد بود. همه کتابداران انجام تغییرات در پایگاه نمایه را ضروری دانستند و آن را جایگزینی کامل برای همه مجله های چاپی کتابخانه های عمومی نشناختند. عمده ترین نقاط ضعف پایگاه از دید کتابداران به ترتیب در شاخصهای 1) امکانات نمایش 2) محتوا 3) امکانات جستجو. و در بیان نقاط قوّت پایگاه به ترتیب شاخصهای 1) دسترسی آسان به منابع و 2) پوشش موضوعی، ذکرشده است.

متن حاضر بر آن است تا با توجه به نتایج طرح «ارتقای مهارتهای سواد اطلاعاتی شاغلان تحقیقاتی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی در مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری» و استانداردهای سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی، عنوانهای سلسله جلسات پیشنهادی مجری را برای آموزش سواد اطلاعاتی به شاغلان تحقیقاتی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی برای تشکیل سلسله کارگاه های آموزشی ارائه دهد و سپس به سنجش اثربخشی این عنوانها بپردازد. به طور نمونه، در سلسله کارگاه های آموزشی برگزار شده در مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوی.

هدف: هدف از انجام این پژوهش، شناسایی روابط کتابشناختی موجود در میان خانواده های کتابشناختی فارسی و فیلدهای مورد نیاز برای نمایش آنهاست تا از این طریق بتوان به فیلدهای پرکاربرد در نمایش انواع روابط کتابشناختی دست یافت. روش: روش پژوهش حاضر از نوع پیمایشی و از طریق سیاهه های وارسی محقق ساخته بود. یافته ها: داده های حاصل از بررسیها نشان داد درصد بالایی از انواع روابط کتابشناختی در خانواده های کتابشناختی وجود دارد. همچنین، 85/42% از فیلدهای رابطه ای در نمایش روابط کتابشناختی موجود در پیشینه های کتابشناختی کاربرد دارند. نتیجه گیری: آنچه از یافته های پژوهش به دست می آید، کاربرد فیلدهای رابطه ای خاص برای نمایش انواع روابط کتابشناختی موجود در میان خانواده های کتابشناختی فارسی است.