مهدی محمدزاده

در چند دهه گذشته، سیاست آزادسازی اقتصادی در کشور، مورد توجه دولت قرار گرفته است و تاثیر آن بر رشد اقتصادی، یک بحث مجادله برانگیز بوده است. از این رو در این مطالعه بررسی تاثیر آزادسازی تجاری و توسعه مالی بر رشد اقتصادی در ایران مورد بررسی قرار می گیرد. دوره زمانی انتخابی 1352 تا 1386 و تکنیک اقتصاد سنجی مورد استفاده در این مقاله، روش خود رگرسیونی با وقفه های توزیعی می باشد. نتایج تخمین مدل بیانگر این است که رابطه بلندمدت بین متغیرهای مدل برقرار بوده و تاثیر آزادسازی تجاری و توسعه مالی بر تولید ناخالص داخلی مثبت و معنی دار می باشند. ضریب تصحیح خطا نیز در حدود 22/0 بوده که نشان می دهد تعدیل به سمت مقدار تعادلی یا بلندمدت در مدت زمان نسبتاً طولانی صورت می گیرد. با توجه به آزمون علیت گرنجر، علیت از متغیرها به تولید ناخالص داخلی نیز وجود دارد.

در این مقاله تلاش شده است تا اشیای فولادی دوره قاجار بر اساس نوع تزیینات، در گروه های مجزا از دیدگاه موضوعی مورد توجه قرار گیرند. همچنین، تزیین گری ها و نقش اندازی های ویژه ای تفکیک شوند که مختص تزییناتی اقلام فولادی این عصر بوده است. خوانش دوباره اشیاء و اقلام فولادی بر اساس طبقه بندی های انجام گرفته در متن، این امکان را فراهم می آورد تا به موضوع های آرایه ها و ارتباطات میان کاربرد اشیاء و تزیینات آراینده آن ها عمیق تر نگریسته شود. مطالب حاضر به ارتباطی پرداخته است که بین شیوه های دیگر تزیین گری و تصویرگری رایج در این زمان با تزیینات و نقوش روی اشیای فولادی وجود دارد و آرایه ها و نقش مایه های اشیای فولادی در این زمان را به طور مدون و هدفمند در گونه ها و دسته های متمایز از نظر موضوعی بررسی کرده است. نگارنده اشیای فولادی بررسی شده در مقاله را از موزه های داخلی عکاسی کرده و به روش توصیفی و تحلیلی مورد مطالعه قرار داده است.

نخستین آثاری که از شیوه زرین فام به دست آمده متعلق به مصر و سده دوم ه.ق است که بر روی ظروف شیشه ای اجرا شده است. این تکنیک در ادامه بر روی سفالینه های لعاب دار دوران اسلامی به کار گرفته شد. زرین فام، تشکیل لایه بسیار نازکی از نانو ذرات مس و نقره با جلای فلزی در طیف های رنگی گوناگون است که بر روی شیشه یا لعاب در سومین مرحله پخت در شرایط احیاء کوره ایجاد می گردد. در رابطه با فن آوری و ترکیبات زرین فام دو منبع تاریخی در ایران وجود دارد از جمله کتاب ""عرایس الجواهر و نفایس الاطائب"" تألیف ابوالقاسم کاشانی و دیگری کتاب ""جواهر نامه نظامی"" است. در منابع تاریخی تنها کتابی که به میناهای زرین فام بر روی آبگینه پرداخته است کتاب ""جواهرنامه نظامی"" تألیف محمدبن ابی البرکات نیشابوری به سال 595 ه.ق است. در کتاب فوق به تعدادی فرمول اشاره شده است که بر روی آبگینه نیز مورد استفاده قرار می گرفتند. در ایران استفاده از مینای نقاشی با تکنیک زرین فام قدمت طولانی دارد اما در حال حاضر فراموش شده و توسط هنرمندان شیشه انجام نمی گیرد. لذا در این پژوهش دو فرمول از کتاب فوق به عنوان نمونه انتخاب شد و با رویکردی تجربی به منظور معرفی و شناخت مینای زرین فام مورد آزمایش قرار گرفت. به طوری که مینای مذکور به صورت عملی بر روی شیشه ایجاد گشته و در ادامه ساختار شیمیایی این لایه ها توسط مطالعات میکروسکوپ الکترونی روبشی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج آزمایش ها حاکی از آن بود که فرمول ارائه شده می تواند ساخت مینای زرین فام روی شیشه را در شرایط مناسب احیاء، ایجاد کند. از عوامل تأثیرگذار در شکل گیری لایه ی زرین فام می توان به نوع شیشه، ترکیبات یا فرمول مینا و شرایط احیاء اشاره کرد. قابل ذکر است که پخت احیاء خود دارای متغیرهایی از جمله دمای پخت، مدت زمان و شدت دود دهی است. در نهایت زرین فام مناسب زمانی حاصل خواهد شد که عوامل فوق به درستی انتخاب و اجرا گردد.

باغ ایرانی یکی از موضوعات تصویری رایج در حوزه نگارگری و قالی است. گونه های مختلف هنر ایرانی بعد از اسلام توجه خاصی به بازنمایی باغ داشته اند. پژوهش حاضر بر آن است که باغ ایرانی و ساختار باغ سازی دوره صفوی را در دو حوزة تصویری قالی و نگارگری مورد مطالعه قرار دهد. لذا این پژوهش به بررسی تطبیقی ترکیب بندی و زوایای دید در قالی های باغی و نقاشی دوره صفویه و ارتباط آنها با یکدیگر می پردازد تا از این طریق بتواند به ساختار طراحی باغ و نگاه تجسمی ناظر در این دو حوزه تصویری دست یابد. روش تحقیق در این پژوهش توصی فی- تحلیلی بوده، تجزیه و تحلیل اطلاعات به شیوه جزیی نگر (استقرایی) انجام گرفته و پژوهش از نوع تحقیقات کیفی با رویکردی تطبیقی است. بخش اصلی مطالعات این پژوهش بر اساس داده های کتابخانه ای صورت گرفته است. هدف پژوهش حاضر بررسی ساختار اصلی باغ در قالی ها و نگارگری های دوره صفوی است، تا به تفاوت ها و تشابهات دو حوزه تصویری در امر باغ سازی بپردازد. در همین راستا پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که چه نسبت ساختاری میان قالب باغ در نگارگری و قالی باغی عصر صفوی وجود دارد؟ فرضیه مقاله حاضر بر این است که دو قالب هنری قالی باغی و نگارگری دارای تأثیرگذاری متقابل و روابط بینامتنی هستند، لذا در پی مطالعات انجام گرفته در جامعه آماری دوره صفوی، از جمله 20 قالی و 46 نمونه نگاره که 5 نمونه از هرکدام به طور تصادفی جهت تجزیه و تحلیل انتخاب شده و مورد بررسی قرار گرفته اند و با تجزیه و تحلیل آنها و با رویکرد ساختارشناسانه و بینامتنی، به اثبات فرضیه مورد نظر پرداخته شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که ترکیب بندی باغ ایرانی در نگاره ها و قالی های باغی دوره صفویه برگرفته از الگوی چهارباغ بوده و تأکید بر مرکزیت حوض، شبکه آبرسانی جریان آب، تقارن، طبیعت گرایی، هماهنگی بین عناصر موجود در باغ و تفکیک فضاها تأکید دارد. زوایای دید موجود در این دو حوزه تصویری با توجه به موقعیت قرارگیری ناظر به لحاظ دیداری متفاوت است.

کشور ازبکستان یکی از کشورهای مهم در عرصة فرهنگی آسیای مرکزی است که به واسطة نقاشی های چند هزارسالة کشف شده در محوطة باستانی افراسیاب متعلق به قرن 7 و 8 م. و نگارگری مکتب بخارا در قرون 15 و 16 م. جزء کشورهای غنی از نظر هنرهای سنتی، به ویژه نقاشی بوده است. همین امر نگارندگان را بر آن داشت تا با فرضیه ای مبتنی بر وجود نشانه هایی از نقاشی و نگارگری با سابقة ازبکستان در نقاشی معاصر، جریانات هنری معاصر نقاشی این کشور را شناسایی کنند. نقاشی دورة معاصر یکی از صورت های هنری غالب در کشور ازبکستان است. بنابراین هدف پژوهش حاضر، شناخت و معرفی رویکردهای متفاوت در عرصة نقاشی معاصر ازبکستان است. لذا پژوهش حاضر در پی جستجوی پاسخ دو سؤال اساسی زیر است : چه جریان های هنری در نقاشی معاصر ازبکستان غالب هستند؟ و اینکه این منشأ جریان های هنری از کدام منابع و سرچشمه هاست؟ آنچه در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفت ما را به وجود دو سبک در نقاشی قرن بیستم ازبکستان رساند : 1. نقاشی معاصر با الهام از سنت های هنری به جای مانده، به خصوص نقاشی گذشته در ازبکستان که کاربرد عناصر سنتی و سمبولیک گویای هویت گرایی در این گونه آثار تحت تأثیر نقاشی های مکشوفه محوطه باستانی پنج کنت، افراسیاب و ورخشا، نقوش منسوجات و نگاره های موضوعی قرون گذشتة ازبکستان است. 2. نقاشی معاصر ملهم از هنر و فرهنگ روسی و اروپای شرقی و به وجود آمدن هنر آوانگارد در نقاشی قرن بیستم این کشور با رواج سبک های رئالیسم، امپرسیونیسم، کوبیسم و انتزاع که علاوه بر نقاشی در طراحی پوستر، تصویرسازی کتاب و در کل به جهت توسعه هنر گرافیک در ازبکستان حایز اهمیت و قابل بررسی است. پژوهش حاضر به شیوة توصیفی تحلیلی به انجام رسیده و در بخش هایی از آن بنا به ضرورت تحقیق، مطالعات تطبیقی نیز انجام گرفته است. داده های این پژوهش عمدتاً به شیوة کتابخانه ای و نیز از طریق سایت های اینترنتی و مطالعات میدانی مرتبط به دست آمده اند.

رابطه استاد و شاگرد در نظام سنتی آموزش هنرها از مهمترین مؤلفه ها به شمار می رفت، رابطه ای که اساساً مترادف با رابطه مراد و مریدی بود. تلاش برای استخراج مهمترین مؤلفه های این رابطه مد نظر این پژوهش است. همچنین، نگاهی به رابطه استاد و شاگرد در نظام معاصر آموزش هنر می تواند خلأ ها و مشکلات کنونی این حوزه را نمایان کند چرا که بی شک یکی از مهمترین دلایل درخشش هنرها در گذشته همین روابط عمیق میان استاد و شاگرد بوده است. هدف این پژوهش پرداختن به رابطه میان استاد و شاگرد یا همان مراد و مرید است که نمایانگر جهان بینی هنرمندان در گذشته است و پرسش های مورد نظر این هستند که رابطه میان استاد و شاگرد در نظام سنتی آموزش هنر بر مبنای کدام اصول و تعهدات بوده است؟ و این شاخصه ها در نظام آموزش معاصر هنر چه وضعیتی دارند؟ روش تحقیق توصیفی - تحلیلی با بررسی کتابخانه ای متون و منابع است و نتایج نهایی نمایانگر برجسته ترین مولفه های روابط استاد و شاگردی در نظام سنتی آموزش هنر همچون رعایت حقوق، اخلاق، احترام، اطاعت، تعهد، تزکیه، محبت، اکرام مقام استاد و طی سلسله مراتب هستند. همچنین مشخص گردید به دلیل بروز تغییرات اساسی در ساختار آموزشی، شاخصه های سنتی روابط استاد و شاگردی، تداوم چندانی در نظام معاصر ندارند که این خلأ می تواند لزوم توجه و بازگشت به ارزش های پیشین را یادآور شود.

سابقه طولانی هنر افغانستان، تأسیس نهادهای هنری مانند مکتب صنایع نفیسه و نیز دارالمعلمین کابل، توسط شاه امان الله، ظهور استادان دانش آموخته هنر غربی و پس از آن تجربه های جستجوگرانه هویت در نگارگری معاصر و نیز استقبال گسترده زنان در دوره زمامداری کرزی، منجر به تولید انبوهی از آثار و خلق مضامین متنوعی در نقاشی گشت، که در جای جای دنیا پراکنده شده اند. هدف پژوهش حاضر، جمع آوری، بررسی، طبقه بندی و تحلیل مضمونی آثار نقاشان شاخص در نقاشی معاصر افغانستان است. سؤال این است که مضمون های اصلی و فرعی و رمزگان اولیه در تحلیل مضمون شناسانه نقاشی معاصر افغانستان شامل چه موضوعاتی است؟ و نیز چه روابطی میان عناصر تحلیل مضمون شناسانه نقاشی معاصر افغانستان برقرار است؟ این پژوهش به روش تحلیل مضمون شناسانه و به صورت توصیفی انجام گرفته است. نوع نمونه گیری، غیر تصادفی به روش هدفمند است که در آن، آثار صد و نود و دو نقاش، از آغاز دوره ی دوم اصلاحات امانی، بررسی و آثار نقاشان شاخص مذکور در کتاب ها و یا آرشیوهای معتبر، منتخبین جشنواره ها و دوسالانه ها و نیز برگزارکنندگان نمایشگاه انفرادی و جمعی در داخل یا خارج، انتخاب و مورد تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان می دهد که تم های اصلی و فرعی عبارت اند از نقاشی با موضوعات دینی (مفاهیم قرآنی، مضامین بودایی)، نقاشی فرمالیستی (آثار بدون مضمون، نقاشیخط)، نقاشی مردم نگارانه (بناهای تاریخی، زندگی روزمره، مناظر شهری، بازی ها) که در نقاشی مردان، بیشتر به مناظر شهری و بازی بزکشی، و در نقاشی زنان، همگام با اصول مینیاتور با موضوعاتی نظیر عروسی و محافل زنانه به انجام می رسد. مضامین اجتماعی و سیاسی(زنان، جنگ، کودکان، غرور ملی، وضعیت افغانستان)، مناظر طبیعی (باغ ها، جنگل ها و رودخانه های افغانستان)، طبیعت بی جان، مضمون چهره، مضامین عرفانی (رقص، چهره) همچنین در برخی موارد مسائل، مشکلات و افتخارات افغانستان به عنوان رمزگان اولیه در نقاشی بازتاب می یابند. برخی تم های اصلی، با یکدیگر، تداخل صوری و برخی دیگر تداخلی محتوایی برقرار می کنند.

از سال های 1950 ، یعنی آغاز تکوین هنر مدرن عراقی، جریان «بازگشت به ریش هها » اندیشه محوری و جدای یناپذیر از هنر مدرن عراق بوده است. اکثر هنرمندان مدرن نسل اول، از جمله جواد سلیم و شاکر حسن السعید، ایده تداوم فرهنگی و پیوند سنت و مدرنیته و «الهام از میراث » 1 را محور اصلی آفرینش هنری خود قرار دادند و این رویکرد را به نسل های بعدی منتقل کردند. پژوهش حاضر علاوه بر توصیف و تحلیل آثار منتخب هنرمندان عراقی در این دوره، سیر تکوین هنر مدرن عراقی را مورد بررسی قرار داده و می کوشد به این پرسش پاسخ گوید : چه عوامل اجتماعی- فرهنگی زمینه ساز شک لگیری هنر نقاشی شده اند که در درون خود سعی در ایجاد پیوند میان انگاره ای مدرن و سنتی و تداوم بخشی به سنت دارند. برای پاس خگویی به این پرسش می کوشیم مبتنی بر نظریه روبرت وسنو، جامعه شناس فرهنگ آمریکایی، به آزمون این فرضیه بپردازیم که اگرچه شک لگیری و تولید عینی این جنبش ریشه در «بسیج منابع » دارد، محتوا و جه تگیری هنری این جنبش نقاشی )یعنی تداوم بخشی به سنت در کنار پرداختن به انگار ههای مدرن( تحت تأثیر عواملی همچون «افق اجتماعی « ،» بافت گفتمانی موجود » و «سرمایه فرهنگی » این نقاشان تعیین شده است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر که به روش تحلیلی- تاریخی به انجام رسیده نشان م یدهد که هنرمندان مدرن عراق با استفاده از چهار منبعِ پیشااسلامی یا بی نالنهرینی، اسلامی، مدرن و فرهنگ عامه، نقاشی هایی را خلق کردند که در عین مدرن بودن، عراقی است و م یتوان آن را به درستی «هنر مدرن عراق » نامید. تأثیر این منابع را م یتوان در قالب فرم و محتوا یا به عبارت دیگر در زیبایی شناسی این آثار مشاهده کرد، که از آن میان م یتوان به کاربرد چش مهای درشت و اغراق آمیز سومری، خطوط دورگیری ضخیم رایج در نگارگری عباسی، رنگ های بومی و تعویذها، حروف و خوشنویسی اسلامی، هلال، گنبد و مضامینی چون واقعه کربلا اشاره کرد. م یتوان گفت هنرمند عراقی از فرم و محتوایی استفاده م یکند که پیوند هر چه بیشتر او را با «مکان »، که کشور عراق است به تصویر بکشد، چراکه مکان مهم ترین عنصر تامین و حفظ هویت است

در بین صنایع گوناگون یکی از زمینه های بسیار حساس برای سرمایه گذاری صنعت هواپیماسازی است، چرا که نیاز به سرما یه های کلان دارد و با ریسک ها و عدم اطمینان های بسیار زیادی روبروست. اما با توجه به اینکه در روش های سنتی تأثیر ریسک و عدم اطمینان و همچنین ارزش اختیارات پروژه های این صنعت به خوبی در نظر گرفته نمی شود، نیاز است تا از مدل های متکی بر اختیارات و ریسک متناسب با این زمینه سرمایه گذاری استفاده گردد. بنابراین در این مقاله مدلی بر پایه تئوری اختیارات حقیقی ارائه شده است که در هفت گام ابتدا به بررسی و ارزیابی ریسک پرداخته، سپس با استفاده از درخت دودویی توسعه یافته، پروژه را از دو منظر ریسک و هزینه مورد ارزیابی قرار می دهد. عدم قطعیت ها نیز که پیش از این به صورت ترکیبی با ریسک در مدل ها در نظر گرفته می شد به صورت مجزا و با بهره گیری از شبیه سازی مونت کارلو مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در حالی که روش های سنتی اجرای پروژه را توصیه نمی کردند اما نتایج مدل پیشنهادی با در نظر گرفتن اختیارات پروژه حاکی از ارزشمند بودن آن می باشد.

هنر تذهیب یکی از هنرهای تزئینی کاربردی است که زیرمجموعه هنر کتاب آرایی محسوب می شود. قرآن آرایی از جمله بسترهای مناسب برای تجلی این هنر است که از اوایل قرون اسلامی با یکدیگر اجین شده اند. هنر تذهیب را می توان در کابردهای مختلف قرآن آرایی از جمله تزئینات صفحات افتتاح، صفحات آغازین جزء ها و غیره در قالب های شمسه یا سرلوح مشاهده نمود. در طول زمان، تزئینات سرلوح بیشتر مورد استفاده هنرمندان قرار گرفته و از دوره تیموری و قاجار نمونه های قابل تأملی برجای مانده است. نمونه های تیموری نگهداری شده در موزه آستانه مقدس قم و نمونه های قاجاری ذخیره شده در کتابخانه مرکزی تبریز از ذخایر ارزشمند ملّی در زمینه نسخ قرآنی مذهِّب هستند که تاکنون بررسی شده اند. این پژوهش ضمن شناسایی و معرفی سرلوح قرآن های مذکور خصوصیت های بصری سرلوح قرآن ها را با تأکید بر نقوش تزئینی و کیفیت بصری نهفته در این نسخ بررسی می کند. تحقیق حاضر به دو سؤال اساسی پاسخ می دهد: سرلوح های منتخب قرآن های عصر تیموری موزه آستانه قم و قرآن های مذهِّب قاجار کتابخانه مرکزی تبریز از چه ویژگی بصری تزئینی برخوردارند؟ نقاط اشتراک و افتراق در سرلوح قرآن های تیموری و قاجار موزه آستانه قم و کتابخانه مرکزی تبریز چیستند؟ این پژوهش توصیفی تحلیلی آثار مورد نظر را با روش تطبیقی  ارزیابی کرده است. جمع آوری منابع  به صورت کتابخانه ای و گردآوری نمونه ها با روش میدانی انجام شده است. برآیند تحقیق نشان داد، سرلوح قرآن های تیموری از نظر تناسب صفحات و نقوش تزئینی از ویژگی منسجم و استحکام بصری در فرم و نقش برخوردار بوده اند، اما ترکیب نقوش سرلوح های قاجار، ساختاری نسبتاً پراکنده دارد. استفاده از نقوش اسلیمی، ختایی و رنگ طلا و لاجورد با نسبت های متغیر در هر دو آثار دیده شده است. نظام حاکم در تناسب صفحه آرایی های آثار دو دوره، مبنی بر تناسبات طلایی و مستطیل ایستا بوده و بر اساس ترکیب بندی سه کتیبه ای و پنج کتیبه ای استوار است.

با حمله ناپلئون به مصر در آستانه قرن 19 و شکست نظامی عثمانی، تنظیمات به عنوان اولویتی مهم در راستای نوسازی امپراطوری در دستور کار قرار گرفت. این نقطه عطف تاریخی، سومین تلاقی و مهم ترین تلاقی جهان اسلام با جهان غرب بود، در این زمان ارتش مدرن فرانسه عظمت بزرگ ترین امپراطوری اسلامی را در هم شکست و مسلمانان را با پرسش علت عقب مانندگی خود از پیشرفت های نظامی و علمی غربی که تا پیش از آن خود را از آن برتر و بی نیاز می دید، روبرو ساخت. عثمانی به منظور رفع این عقب ماندگی، به اتخاذ الگوهای غربی روی آورد. نوسازی با اولویت نظامی و تاسیس آکادمی های نظامی انجام گرفت و سپس به سایر حوزه ها تسری یافت. بطوری که اولین آکادمی هنرهای زیبا در 1883 در استانبول تاسیس شد. از این رو، پژوهش حاضر، علاوه بر هدف آشنایی با هنر مدرن عثمانی و تکوین گفتمان هنری نوگرای عثمانی، می کوشد به این پرسش ها پاسخ دهد که گفتمان ویژه هنر مدرن عثمانی چیست؟ و چگونه در آثار نقاشی تجلّی یافته است. بدین منظور، شرایط جامعه عثمانی از قرن 19 تا استقرار جمهوری مطالعه شده و آثار هنرمندان برجسته مدرن عثمانی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد، گفتمان هنری نوگرا در عثمانی پیوندی تنگاتنگ با گفتمان نوسازی یا مدرنیزاسیون دارد، که گفتمان نوسازی در عثمانی معادل است با «غرب گرایی» که در حوزه هنر بواسطه اتخاذ الگوهای غربی وانتقال آموزش هنر از کارگاه های درباری به مدارس نظامی و سپس به آکادمی هنرهای زیبا نمودار شد. با تاسیس نهاد هنری جدید مانند آکادمی هنرهای زیبای استانبول در 1883، آموزش هنر به شیوه غربی به عنوان بارزترین مصداق نوگرایی نهادینه شد. از دیگر مصادیق تاثیر گفتمان نوسازی بر نقاشی عثمانی، می توان به تصویر کردن زنان، مستند نگاری نوسازی شهری و روستایی و استفاده از سبک های مدرن اشاره کرد.

  ابلیس، شخصیتی مهم در داستان آفرینش است. او که سابقه طولانی در عبادت پروردگار داشته، پس از تمرد از دستورات خداوند، از بارگاه الهی رانده می شود. در منابع مکتوب، او و یارانش پس از رانده شدن از بارگاه الهی، با نام کلی شیاطین نیز معرفی شده اند. در سنت کتاب آرایی ایرانی، نیاز به ساخت تصویر برای شیاطینی که در داستان های مکتوب مورد اشاره قرار گرفته اند، باعث شد تا هنر نگارگری شاهد نمونه های بدیعی از تصاویر ابلیس و یارانش باشد. این مقاله از طریق یک مطالعه توصیفی و تحلیلی و با رویکرد نشانه شناسی و به شیوه کتابخانه ای، یافتن وجوه بصری رایج برای تصویر کردن شیاطین و درک فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم این موجودات را در دستور کار خود داشته است. پرسش های مطروحه در پژوهش، چگونگی توصیف شیاطین در متون مکتوب، وجوه بصری رایج برای ترسیم ایشان و درک فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم این موجودات در نگارگری قدیم را مورد جستجو قرار داده است. نتیجه پژوهش، به رغم اعلام شباهت ظاهری شیاطین با آدمیان، دیوان و گروه هایی از جنیان و خازنان جهنم و ذکر دشواری تشخیص این موجودات در نگاره ها، آشنایی با موضوع و داستان هر نگاره را راهگشای تشخیص پیکره شیاطین دانسته است. فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم شیاطین نیز به رغم وابستگی به آگاهی مخاطب از موضوع نگاره ها، در دو شکل دیوآسا و انسانی جلوه گر شده که هر یک مبتنی بر داستانی است که نگاره روایت می کند. بنابراین، نگارگران قدیم ایران، با توجه کامل به مضمون داستان ها، شیاطینی مطابق با فحوای کلام روایات را ترسیم می کرده اند.

دوزخ بنابر ادیان، جایی است در جهان دیگر که گناهکاران را در آنجا به انواع عقوبت کیفر دهند. شرح این موضوع در قرآن کریم و روایات مربوط به معراج در اندیشه های اسلامی به تفصیل آمده است و بازنمود آن را نیز می توان در نقاشی اسلامی و به ویژه در نسخ خطی مصور ایرانی مشاهده کرد. یکی از نسخ مصوری که موضوع دوزخ به صورت گسترده در آن مورد تصویرسازی قرار گرفته است نسخه ای از معراج نامه ، معروف به معراج نامه میرحیدر است که در عصر تیموری در هرات تهیه شده است. با توجه به ماهیت معنوی موضوع از یک سو و بافتار عرفانی عصر تیموری از سوی دیگر، نگارگران این نسخه در آفرینش تصاویر به دفعات از نمادهای عرفانی بهره برده اند. هدف از این مقاله دستیابی به نحوه ترجمان بصری دوزخ و روایت قرآنی آن توسط نقاشان تیموری است که شامل قرآن و احادیث است. مقاله حاضر می کوشد تا ضمن شناسایی و مطالعه نمادهای عرفانی در این نگاره ها با روش توصیفی تحلیلی به بررسی 16 نگاره دوزخی از نسخه مذکور بپردازد که به روش کتابخانه ای به دست آمده اند. در همین راستا سؤال پژوهش حاضر این است که تصویرگران تیموری معراج نامه میرحیدر از کدام نمادهای عرفانی در بیان تصویری دوزخ بهره گرفته اند؟ نتایج حاصل شده نشان می دهد که نگارگران علاوه بر مصور کردن روایت ادبی به بیان مفاهیم نمادین مورد نظر خود نیز پرداخته اند. این بیان با رویکردهای بصری متنوع در اثر دیده می شود که با نمادهای عرفانی همگام است. نمادهایی همچون آتش، تاریکی، خار، غل و زنجیر و ... در نگاره های این نسخه مشاهده می شوند. دو عنصر آتش و تاریکی که به عنوان نشانه تصویری دوزخ هستند و در تمامی نگاره ها دیده می شوند؛ آتش، که مفاهیمی همچون عشق، حرص، ریاضت، شهوت، شیطان، و... را مصداقی برای آن می دانند و تاریکی نیز سرچشمه نفس در عالم روحانی است پیوند نفس به جسم، در واقع نزولی است از عالم روشنایی به عالم ظلمانی، ظلمانی به آن جهت که از اصل خود دور شده است. این مفاهیم عرفانی در نگاره های این نسخه اشاراتی است از دیدگاه عارفانه مصور این نگاره ها، به این طریق از معنای ظاهری که بیانگر داستان است، به معنای باطنی که همان معارف آموزه های دینی است رهنمون شده اند.