گزارش درباره مجموعه سی جلدی دروس اخلاق و عرفان استاد مجتبی تهرانی (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
درجه علمی در دسته‌بندی سابق وزارت علوم: علمی-پژوهشیآرشیو
چکیده
متن
دانشمندان فرزانه و اندیشه‌وران فرهیختة این آب و خاک، در طول زندگانی بالندة خویش، لحظه‌ای از تکاپو در مسیر اشاعة معارف و نشر حقایق باز نایستاده، آموخته‌های گرانبهای عمر پربار و آمیخته با جهد و کوشش خود را برای هدایت آدمیان و رهایی ایشان از گمراهی، به گفتار کشیده، و زلال دانش و صافی بینش را به کام تشنة حق‌جویان سرازیر ساخته‌اند؛ چه رنج‌ها که در این راه نکشیده، و چه سختی‌ها که به جان نخریده‌اند. ایشان به نیکی دریافته‌اند که ارزش دانش، نخست به رشد و کمال جویای آن، سپس به اکمال و ارشاد دیگران است و دانش بی‌رشد و ارشاد را هیچ بهایی نیست؛ از این رو با دریافت حقایق، کمر همت به نشر معارف بسته و به تربیت و تعلیم بنی‌آدم پرداخته‌اند. همچون پیام‌آوران الاهی، خود را به پرورش نفوس و آموزش عقول، موظف دانسته و در این راه، از جان مایه گذاشته‌اند؛ چرا که آوای: «اِنَّ العُلَمأَ وَرَثةُ الاَنبِیأِ» را به گوش جان شنیده‌اند.
استاد فرزانه، حضرت آیت‌ا حاج آقا مجتبی تهرانی - دام‌ظله - از جمله فرهیختگان انگشت‌شماری است که سال‌های بسیار از عمر گرانقیمت خویش را صرف نشر معارف اخلاقی و گسترش حقایق عرفانی کرده است. چه بسیار مشتاقانی که از ظرف گهربار وجود استاد بهره‌مند شده و در خیل ارادتمندان او قرار گرفته و برگرد شمع وجودش حلقه زده‌اند. شاگردان محضر تابناکش بر سر خوان مبارک او، جان را به لقمه‌های نور خداوندی اطعام کرده و شوری گرفته و بر سبیل رشد، گام برداشته‌اند. وجود فرازمند و پربرکت استاد، به کوهسارانی می‌ماند که بر دامنه‌های نشاط‌انگیز و طراوت‌خیز آن، چشمه‌ساران زلالی جریان دارد که شریعة انبوه دل‌های تشنة معرفت و آبشخور خیل جان‌های شیفته و شایق سلوک الاهی است. استاد در محضر مصلح قرن، احیاگر فرهنگ دینی، فقیه، حکیم و عارف بلندمرتبه، حضرت امام‌خمینی1 پرورش یافته، و از سر حقیقت آن وجود تابناک و آن نور خداوندی، بهره‌ها برده است. وی از مواریث ملکوتی آن بزرگوار و از ساقه‌های آن طوبای طیبه به شمار می‌رود که بر اثر الفت بسیار با حضرتش، در شخصیت فقهی، اخلاقی و عرفانی او فانی شده است و همان‌گونه که آن وارث پیامبران و نایب امامان، انسان کامل را کسی می‌دانست که هر سه بُعد «عقلانی» «نفسانی» و «جسمانی» وجود خویش را با لقمه‌های نورانی «حکمت» «عرفان» و «فقه» تغذیه کند، استاد گرانقدر ما نیز وجود خود را با هر سه غذای پاک، تغذیه کرده و از گفتار آسمانی و کردار لاهوتی پاکان و معصومان: در هر سه زمینه بهره‌ها برده است. آیت‌ا تهرانی، همانند فیلسوفان و عارفان و فقیهان محض، فقط به تقویت یک بُعد هستی خویش نپرداخت تا از مسیر کمال مطلوب فاصله گیرد؛ بلکه کمال را همان‌گونه که استاد بزرگش تعلیم فرمود، در پروراندن تمام ابعاد وجودی‌اش دانست، و صد البته که مربیان بزرگ بشر و انسان‌های کامل، غذای لازم و کافی را برای رشد و کمال انسان فراهم دیده و در اختیار او گذاشته‌اند. چه بسیار احکام و تکالیف که برای به حرکت درآوردن درست جسم بشر وضع فرمودند که دانشمندان کوشیدند آن‌ها را در قالب دانشی چون «فقه» بنگارند و چه فراوان آموزه‌ها که برای تهذیب و پاک‌ساختن نفس بشری از آلودگی‌ها آموختند و معارفی که راه اندیشه در حقیقت جهان و جهانیان و شناخت آفریدگارشان را برای عقل انسان ترسیم کرده است. این همه با همدیگر مایة دست‌یافتن انسان به‌چیزی است که شایستگی‌اش را دارد و آن‌گاه که به دست بشر، از هم گسسته و جدا شوند و به برخی اعتنا، و برخی کنار گذاشته شود، کمال مطلوب دست نیافتنی خواهد شد.
سال‌ها است که کرسی دروس فقه و اصول استاد، رکن رکین سطوح عالی حوزة علمیة تهران و مجمع فضلای مجد و مستعد ام‌القرای انقلاب اسلامی است. استاد، نزدیک به سی سال است که مجلس درس و محفل انسی داشته، به تربیت قرآنی، اخلاقی، سلوکی و فقهی شیفتگان کمال می‌پردازد. دروس پربار و عمیق استاد، حاکی از تسلط و تبحر او بر آموزه‌های کتاب و سنت، و نشان‌دهندة دقت وافر و قوت باهرش در ارجاع مسائل به این دو سرچشمة نور است.
پرداختن به فروعات و ظرایف گوناگون اخلاقی، خود نشانی گویا بر باریک بینی و موشکافی وی در زوایای اخلاقی انسان است. رسیدگی به موضوعات مختلف سلوکی نیز حکایت از آشنایی شایان توجه استاد به لطایف روح و روان بشر دارد. آرای خاص و بِکر حضرتش، دالٍّ بر قدرت ابتکار و خلاقیت ذهن او، و زهد و پارسایی‌اش گویای باطن مبر‌ا از هوای او است. اگرچه توجه به نگارش کتاب‌های اخلاقی در میان دانشمندان مسلمان در 14 قرن حیات اسلام ناچیز بوده است، استاد را می‌توان از جمله پیشگامان جد‌ی عصر حاضر در نشر معارف اخلاقی دانست. درس‌های اخلاقی و سلوکی او را می‌توان در قالب مجله‌های پرحجم بسیار نگاشت که نشان‌دهندة چیرگی‌اش بر میراث اخلاقی و سلوکی گذشتگان است؛ از این رو به حق می‌توان آیت‌ا تهرانی را احیاکنندة دانش اخلاق اسلامی در عصر حاضر دانست. اگر ابن‌مسکویه، غزالی، محقق طوسی، فیض کاشانی، مولا محمدمهدی نراقی و مولا احمد نراقی، هر کدام در دانش اخلاق آثاری گرانسنگ چون طهارة‌الاعراق، احیأ علوم‌الدین، اخلاق ناصری، المحجة‌البیضأ، جامع‌السعادات و معراج‌السعادة را پدید آوردند، استاد، موضوعاتی به مراتب گسترده‌تر را با استنادهای فراوان به کتاب و سنت، به بحث کشیده و رنگ و بوی قرآنی و روایی به آن‌ها بخشیده است. دامنة مباحث او، همة موضوعات اخلاقی مورد بحث در کتاب‌های اخلاق را دربر می‌گیرد و شم قدرتمند فقهی استاد از مباحث اخلاقی و سلوکی او، دانش کاملاً مستندی ساخته است که با استحکام فتاوای فقهی برابری می‌کند.
نکتة مهم دیگر، شیوة سیر استاد در پرداختن به مباحث اخلاقی و عرفانی است. او دقایق سلوک عرفانی و معارف حقة الاهی را پس از دوره‌های اخلاقی به شاگردان خویش تعلیم فرموده که حاکی از دقت نظرش به ظرفیت مخاطبان در امر خطیر تربیت سلوکی است. ظرف وجودی غالب انسان‌ها در آغاز راه، آمادگی اتخاذ معارف عمیق عرفانی را نداشته، می‌باید با آموزه‌های اخلاقی، به وسعت قابل توجهی دست یابد تا پس از آن بتواند در اقیانوس معارف حقة الاهی غواصی کند. چه بسیار افرادی که بدون توجه به این نکتة ظریف با افکندن خویش در دریای مو‌اج سلوک، در گرداب تو‌همات گرفتار آمده‌اند و توان رهیدن از آن را ندارند. استاد از آن‌جا که درس آموختة مکتب پیامبران و اولیای معصوم: است، به خوبی این مطلب را آموخته که «نَحنُ مَعاشِرَ الاَنبِیأِ اُمِرنا اَن نُکَلِمَ‌الناسَ علی قَدرِ عُقُولِهِم». از آن‌جا که وظیفة انبیا، تربیت بشر بوده و تربیت همکاری بس دشوار است که با لحاظ ظرفیت افراد، امکان می‌یابد نمی‌توان برای همة افراد بشر، نسخة واحدی پیچید و همه را یک‌سان آموخت؛ بلکه باید به تفاوت افراد در اندازة پذیرش معارف، توجه کرد.
تربیت سلوکی، زمانی میسر و مفید خواهد بود که ظرف وجودی انسان آمادة پذیرش آن باشد و این آمادگی، زمانی پدید می‌آید که انسان، روح خویش را به زیبایی‌های اخلاق مزین، و از زشتی‌های آن منزه سازد.
استاد در دور اول از مباحث سلوکی‌اش، به سیاق و ترتیب کتاب اوصاف‌الاشراف محقق طوسی نظر داشته و
منازل و مراتب سلوک را بر اساس آن تدریس فرموده است و در دور دوم، به ترتیبِ خواجه عبدا انصاری در کتاب منازل‌السائرین توجه کرده و بسیاری از منازل سیر و سلوک را تدریس فرموده است. مباحث وی در باقیماندة منازل، همچنان ادامه دارد. ترتیب مباحث اخلاقی استاد، برگرفته از ترتیب شایع و معمول در کتاب‌های اخلاقی مانند جامع‌السعادات مولا محمدمهدی نراقی است. مباحث از جایگاه علم اخلاق و مقدمات آن آغاز و در قوای درونی و رذایل و فضایل هر کدام ادامه می‌یابد.
این مباحث، در دست تدوین و بازنویسی، و تکمیل و تعلیقه‌نگاری است.
درس‌های اخلاق در 13 جلد کتاب پرحجم منتشر خواهد شد که 2 جلد آن، با عنوان آفات زبان به زودی در اختیار مشتاقان قرار خواهد گرفت؛ ان‌شأا.
درس‌های سلوکی نیز در 7 جلد ضخیم و درس‌های تفسیر در 10 جلد به بازار علم و معرفت عرضه خواهد شد؛ ان‌شأا.
درس‌ها در مراحل گوناگون تدوین ابتدایی و نهایی، بازنگری علمی و ادبی، مرجع‌یابی و سرانجام، ویرایش آماده شده است و با فهرست‌بندی‌های مناسب و نمایه‌های گوناگون تکمیل خواهد شد.
هم‌اکنون بیش از 60 تدوین‌کننده در مراحل گوناگون به تدوین مباحث استاد اشتغال دارند و بیش از 1600 درس از دروس معظم له، مراحل تدوین را پشت‌سر گذاشته و بیش از 100 درس، آماده چاپ و انتشار شده است.
تبلیغات
