نقد: عقل و اعتقاد دینی (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
درجه علمی در دسته‌بندی سابق وزارت علوم: علمی-پژوهشیآرشیو
چکیده
این مقال بر آن است تا ترجمه یکی از کتاب‌های مهم در حوزه دین‌پژوهی یعنی عقل و اعتقاد دینی را مورد نقد و بررسی قرار دهد. این کتاب توسط چهار تن از دین پژوهان مغرب زمین (مایکل پترسون و دیگران) به انگلیسی نگارش یافته است. دو تن از محققان، یعنی آقایان احمد (آرش) نراقی و ابراهیم سلطانی آن را از انگلیسی به فارسی ترجمه کرده‌اند. ناقد این ترجمه، پنج، صفحه از متن انگلیسی را اجمالاً مورد بررسی قرار داده و پانزده خطا و اشتباه در آن مشاهده کرده است. امید است که این نقد، تذ کاری برای دقت هر چه بیشتر مترجمان و اصلاح چاپ‌های بعدی این کتاب باشد.متن
موضوع این مقاله نقدِ ترجمة کتاب «عقل و اعتقاد دینی، درآمدی به فلسفه دین» تالیف چهارتن از دین‌پژوهان مغرب زمین یعنی مایکل پترسون، استاد فلسفه دانشکده آزبری، ویلیام هاسکر، استاد فلسفه دانشکده هانتینگتون، بروس رایشنباخ، استاد فلسفه دانشکده آلسبورگ، دیوید بازینجر، استاد فلسفه در دانشکده رابرتز وزلین، می‌باشد که آقایان احمد (آرش) نراقی و ابراهیم سلطانی، از انگلیسی به فارسی ترجمه کرده‌اند و انتشارات طرح نو آن را به زیور طبع آراسته است. (کتاب‌شناسی انگلیسی) کتاب چنین است:
Reason and Relgious Belief (An Introduction to the] [1991philosophy of religion), oxford university press,
از آن‌جا که این کتاب در حوزة دین‌پژوهی می‌تواند به عنوان درس‌نامه‌ای برای دانشجویان الهیات و فلسفه در دورة لیسانس و فوق‌لیسانس و محصلان حوزه‌های علمیه، به کار آید، اقتضا می‌کرد که مترجمان محترم، با دقت و تأمل بیشتری به ترجمه آن همت می‌گماشتند، تا ترجمه مورد اعتماد هر چه بیشتر اساتید و دانشجویان قرار بگیرد. به هر حال، مترجمان، ترجمه‌ای روان و خوش‌خوان از کتاب ارائه داده‌اند. اما اگر با دقت و تدبیر بیشتری عجین می‌شد، بر اهمیت آن افزوده می‌گردید.
مؤ‌لفان می‌گویند: هدف از نگارش این کتاب معرفی مقدماتیِ موضوعات فلسفه دین است. خط مشی اصلیِ آن، این است که مسائل عمدة این حوزه را استخراج کند و مورد بحث قرار دهد.
آنان در ادامه می‌گویند: ما تمام موضوعاتی که معمولاً در کتاب‌های فلسفه دین مطرح است، مورد بحث قرار داده‌ایم و در عین حال معدودی از موضوعات بحث‌انگیزی را هم که مورد علاقه اهل فن است، مطرح کرده‌ایم.
این کتاب، شامل پانزده فصل است که مباحث آن عبارتند از:
1. تأمل در باب خدا 2. تجربه دینی 3. ایمان و عقل 4. صفات خداوند 5. براهین خداشناسی 6. مسئله شر 7. شناخت خداوند بدون توسل به برهان 8. زبان دین 9. معجزات 10. حیات پس از مرگ 11. علم و دین 12. کثرت‌گرایی دینی 13. اخلاق دینی 14. فلسفه و آموزه‌های الهیات 15. جست‌وجوی مدام خداوند و خطر کردن انسان.
امید آن است که این نوشتار نقد گونه، تذکاری باشد برای دقت هر چه بیشتر و اصلاح چاپ‌های بعدی.
در این مقال قصد پرگویی نیست، بنابراین، چند صفحه از متن انگلیسی یعنی صفحات (4، 5، 6، 9، 11) را اجمالاً ارزیابی و نکاتی را در آن گوشزد می‌کنیم.
در این ارزیابی، ابتدا جمله انگلیسی و در مرتبه بعد ترجمه مترجمان محترم، سپس توضیح ناقد و در آخر ترجمه پیشنهادی خواهد آمد.
. These shortcomings suggest that religion is1 (4notoriously difficult to define. (p.
ترجمه مترجمان محترم: این اشارات مجمل نشان می‌دهند که تعریف کردن دین دشوار است. (ص 19)
توضیح: در این عبارت، دو نکته وجود دارد که مترجمان محترم به آن توجه نکرده‌اند:
الف: مترجمان تعبیرshortcomings را به معنای اشارات مجمل معنا کرده‌اند که درست نیست معنای این واژه، نقص و عیب و قصور می‌باشد. فرهنگ انگلیسی آکسفورد این واژه را چنین معنا کرده است:
shortcomidg: a fault, eg in sb's character, a plan or a defect. ؛a system
fault به معنای اشتباه، خطا، غلط، عیب و نقص و defect به معنای نقص و عیب می‌باشد.
فرهنگ انگلیسی - فارسی معاصر (محمدرضا باطنی با دستیاری فاطمه آذرمهر) نیز این واژه را به معنای عیب، نقص، نقطه‌ضعف معنا کرده است.
معنای اشاره مجمل با معنای نقص و قصور تفاوت دارد. مجمل در برابر مفصل است. ممکن است تعریفی مجمل اما بدون نقص باشد. بنابراین ترجمه این واژه به اشاره مجمل صحیح نیست.
ب: مترجمان واژهnotoriously را در ترجمه فارسی منعکس نکرده‌اند. معنای آن مشهود و آشکار مخصوصاً به صفت بد، انگشت نما می‌باشد. فرهنگ آکسفورد، این واژه را مشهور به صفت یا عمل بد معنا کرده است:
notorious: well - known for some bad quality or deed.
فرهنگ انگلیسی - فارسی معاصر، این واژه را به بدنام، انگشت‌نما، معروف معنا کرده است.
ترجمه پیشنهادی: این اشکال‌ها و نقص‌ها نشان می‌دهند که تعریف کردن دین به طرز آشکاری (انگشت‌نما) دشوار است. (یا این اشکالات حاکی از آن است که تعریف کردن دین به غایت دشوار است)
. Contemporary Anglo - American philosophers2 continue to be interested in issues surrounding classical theism, including nontraditional proposals for modifying it. The present study focuses primarily on the most significant issues related to classical theism, although at some points issues in other theistic religions and even nontheistic religions are given serious consideration. Much of our discourse in this book is drawn from historical Judeo - Christian beliefs about God, since those beliefs give shape to many past and present (9issues. (P.
ترجمه مترجمان محترم: فیلسوفان انگلیسی - آمریکایی معاصر همچنان به مباحث خداشناسی توحیدی کلاسیک توجه دارند، اما در عین حال برای جرح و تعدیل آن، راه حل‌های غیرسنتی پیشنهاد می‌کنند. بیشتر بحث‌های ما در این کتاب برگرفته از اعتقاداتِ تاریخی یهودیت و مسیحیت در باب خداوند است، چرا که این اعتقادات بسیاری از مباحث گذشته و حال را شکل داده‌اند. (ص 29)
توضیح: مترجمان در ترجمه این متن مرتکب دو خطا شده‌اند:
الف - مترجمان عبارتincluding nontraditiotnal proposals for modifying it. را به «اما در عین حال برای جرح و تعدیل آن، راه‌حل‌های غیر سنتی پیشنهاد می‌کنند» ترجمه کرده‌اند، که نادرست می‌باشدincluding . به معنای «از جمله» می‌باشد و نه «اما در این حال». ترجمه صحیح آن چنین می‌شود: «از جمله راه‌حل‌های غیر سنتی برای جرح و تعدیل آن». بنابراین چنین عبارتی یکی از مصادیق مباحث پیرامون خداشناسی توحیدی کلاسیک می‌باشد و نه بیان مطلبی دیگر. هم‌چنین تعبیر «پیشنهاد می‌کنند» در عبارت انگلیسی وجود ندارد که مترجمان آن را به فارسی ترجمه کرده‌اند.
ب - مترجمان بین دو جمله اول و آخر، سه سطر را ترجمه نکرده‌اند و آن جمله عبارت است از:
the present study focuses primarily on the most significant issues related to classical theism, although at some points issues in other theistic religions and even nontheistic religions are given serious consideration.
ترجمه پیشنهادی: فیلسوفان انگلیسی - آمریکایی معاصر همچنان به مباحث خداشناسی توحیدی کلاسیک از جمله راه‌حل‌های غیرسنتی برای جرح و تعدیل آن، توجه دارند. بررسی کنونی در درجة اول (یا عمدتاً) بر مهم‌ترین مسائل مربوط به خداشناسی توحیدی کلاسیک متمرکز است، هر چند در بعضی از جاها، مسائلِ در ادیان توحیدی دیگر و حتی ادیان غیرتوحیدی، مورد توجه جدی قرار گرفته است. بیشتر بحث ما در این کتاب برگرفته از اعتقادات تاریخی یهودیت و مسیحیت در باب خداوند است، چرا که این اعتقادات بسیاری از مباحث گذشته و حال را شکل داده‌اند.
. While each of us may prefer a certain3 perspective, we must gain the ability to examine impartially both our own perspective and those opposing it. A kind of interested objectivity is what is needed, attempting both to be fair to various positions and to acknowledge when possible which one seems most reasonable among alternatives. It is in this spirit (11that this book has been written. (P.
ترجمه مترجمان محترم: عینیت مطلوب آن است که فرد در عین بی‌طرفی نسبت به دیدگاه‌های گوناگون، بتواند دریابد که در میان دیدگاه‌ها رقیب کدام یک از همه معقول‌تر به نظر می‌رسد. این کتاب با چنین روحیه‌ای نگاشته شده است. (ص 31)
توضیح: مترجمان سه نکته را در ترجمة این متن مورد غفلت قرار داده‌اند:
الف - مترجمان عبارتA kind of interested objectivity را به «عینیت مطلوب آن است» ترجمه کرده‌اند که صحیح نمی‌باشد. اولاً: واژهobjectivity به نقل از فرهنگ انگلیسی - فارسی معاصر دو معنا دارد: یکی به معنای عینیت و دیگری به معنای بی‌طرفی و بی‌غرضی و انصاف است. فرهنگ انگلیسی آکسفورد نیز دو معنا برایobjective ذکر کرده است:
. not in fluenced by Personal feelings or1objective: Fair ؛opinions
. (philosophy) having existence2
real. ؛outside the mind
یکی از معانی آن تحت تأثیر احساسات و عقاید شخصی قرار نگرفتن و انصاف و بی‌طرفی و دیگری به معانی وجودی خارج از ذهن داشتن و یا واقعی است.
مترجمان معنایی را برای این واژه در این جا برگزیده‌اند که مناسب متن نیست، بلکه معنای مناسب در این جا بی‌طرفی و انصاف می‌باشد، زیرا بحث متن در باب عینیت و ذهنیت نیست بلکه در باب بی‌طرفی و انصاف پژوهشگر می‌باشد ثانیاً: مترجمان تعبیرa kind of را ترجمه نکرده‌اند که معنای آن «نوعی» یا «یک نوعی از» می‌باشد بنابراین ترجمه صحیح عبارت انگلیسی، «نوعی از انصاف و بی‌طرفی مطلوب» می‌باشد و نه «عینیت مطلوب»
ب - مترجمان محترم واژهacknowledge را به معنای «در یابد» معنا کرده‌اند، که معنای درستی نیست، معنای صحیح آن «پذیرفتن و تصدیق کردن» می‌باشد. فرهنگ انگلیسی ادونس لرنر آکسفور نیز این واژه را به معنای پذیرفتن و قبول کردن و تصدیق کردن معنا کرده است. بنابراین معنای عبارت چنین می‌شود: پژوهشگر در عین حال که نسبت به مواضع مختلف منصف است، [ولی] هنگامی که یکی از آن‌ها معقول‌تر به نظر رسید، آن را بپذیرد یا تصدیق کند.
ترجمه پیشنهادی: نوعی از انصاف و بی‌طرفی مطلوب آن است که فرد در عین بی‌طرفی نسبت به دیدگاه‌های گوناگون، هنگامی که از میان دیدگاه‌های رقیب یکی از آن‌ها معقول‌تر به نظر رسید، آن را بپذیرد. این کتاب با چنین روحیه‌ای نگاشته شده است.
. Now, in any given case, if we found a network of4 actions, emotions, and beliefs focusing on some Ultimate Reality, then our general definition would be satisfied to a sufficient degree and we would be justified in saying that we have an instance of religion. (5P.)
ترجمه مترجمان محترم: به هر حال اگر ما با مجموعه‌ای از اعمال، عواطف و اعتقاداتِ معطوف به حقیقت‌غایی مواجه شدیم که به حد کافی با تعریف کلی ما سازگار بود، حق داریم بگوییم که آن مجموعه، مصداقی از دین است. (ص 21)
توضیح: مترجمان محترم در این متن، سه نکته را نادیده گرفته‌اند:
الف - آنان واژهnetwork را به «مجموعه» معنا کرده‌اند که صحیح نیست. معنای آن «شبکه» یعنی «مجموعه پیچیده و در هم تنیده» است.
ب - این جمله یک جمله شرطی است که از سؤ‌ال شرط و جزای شرط تشکیل شده است که معمولاً جزای شرط را با یک ویرگول از سؤ‌ال شرط متمایز می‌گردانند. مترجمان محترم بخشی از جزای شرط را در سؤ‌ال شرط گنجانده‌اند که معنای واقعی را نمی‌رساند. در این جمله ازif تاultimate Reality سؤ‌ال شرط است و ازthen تا انتهای جمله جزای شرط است. از این رو، معنای جمله چنین می‌شود: اگر ما شبکه‌ای از اعمال، عواطف و اعتقادات معطوف به حقیقت غایی را بیابیم، (تا این جا سؤ‌ال شرط) در آن صورت به حد کافی با تعریف کلی ما منطبق خواهد شد و ما حق داریم بگوییم که مصداقی از دین داریم.
و هم‌چنین مترجمان محترم واژهand در میان جزای شرط که رابط بین دو جزء آن است توجه نکرده‌اند که اگر دقت کافی به خرج می‌دادند، مرتکب این خطا نمی‌شدند.
ج - مترجمان محترم تعبیرin any given case را به «به هر حال» ترجمه کرده‌اند. به هر حال ترجمهin any case است و چون در این تعبیر واژهgiven را داریم ترجمه آن «در هر مورد خاص» می‌شود نه به هر حال.
ترجمه پیشنهادی: در هر مورد خاص، اگر ما شبکه‌ای از اعمال، عواطف و اعتقادات معطوف به حقیقت‌غایی را بیابیم، در آن صورت به حد کافی با تعریف کلی ما منطبق خواهد شد و ما حق داریم بگوییم که مصداقی از دین داریم.
. It seems clear, though, that the numerous details5 of any religion are very muach an extension of how the fundamental beliefs about the Ultimate are interpreted (5and expressed in real life. (P.
ترجمه مترجمان محترم: البته اعتقادات اساسی هر دین درباره حقیقت‌غایی در متن زندگی واقعی مورد تعبیر و تفسیر قرار می‌گیرند. واضح است که جزئیات فراوان ادیان به چگونگی این تعبیر و تفسیر بستگی دارد. (ص 21)
توضیح: مترجمان محترم در این تعبیرvery much an extension of را در ترجمه خود منعکس نکرده‌اند. که ترجمه آن «بسط بسیار زیاد و گسترده» یا «در واقع بسطِ» می‌باشد.
ترجمه پیشنهادی: اما واضح به نظر می‌رسد که جزئیات فراوان هر دین در واقع بسط (یا بسط بسیار گسترده) این نکته است که چگونه اعتقادات اساسی در باب حقیقت‌غایی در [متن] زندگی واقعی تفسیر یا اظهار می‌شود.
. A multitude of psychological, sociologocal, and6 historical factors that are not obvious to the untrained (5eye form the contours of every religion. (P.
ترجمه مترجمان محترم: در میان عناصر مفوم هر دین، عوامل روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و تاریخی بسیاری وجود دارند که به چشم افراد غیر متخصص نمی‌آیند. (ص 22)
توضیح: مترجمان محترم به نظر می‌رسد که خبر جمله را نادیده گرفته‌اند و به صورت بسیار کم‌رنگ در ترجمه ظاهر ساخته‌اند. خبر جملهform the contours of every religion می‌باشد که به معنای ساختن نمای و ظاهر هر دینی است. فرهنگ آکسفورد این واژه را به معنای ظاهر و نمای بیرونی معنا کرده است.
Contour: the outline or outer edge of sth, representing its shap or form.
ترجمه پیشنهادی: بسیاری از عوامل تاریخی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی که به چشم افراد غیرمتخصص نمی‌آیند، نمای بیرونی و یا ظاهر هر دینی را می‌سازند.
. One problem with restricting the study of7 religion to these disciplines is that they do not permit questions about the reasonableness and truth of (6religious beliefs to be fully considered. (P.
ترجمه مترجمان محترم: یکی از محدودیتهای این قبیل دین‌پژوهی‌ها این است که بحث درباره معقولیت و صدق اعتقادات دینی را چندان مجاز نمی‌دانند. (ص 23)
توضیح: مترجمان محترم تعبیرone problem with restricting را «یکی از محدودیتهای» معنا کرده‌اند که صحیح نیست بلکه ترجمه صحیح آن «معضلی که از محدودیت (یا محدود کردن) و انحصار» می‌باشد.
ترجمه پیشنهادی: معضلی که از محدودکردن و انحصار دین‌پژوهی به این علوم حاصل می‌شود این است که آن‌ها مجاز نمی‌دانند که، بحث در باب معقولیت و صدق اعتقادات دینی کاملاً مورد بررسی واقع گردد.
. As the title of this text suggests, our present8 study is directed at beliefs. Beliefs, for our purposes, (5are simply statements that are taken as true. (P.
ترجمه مترجمان محترم: همان‌طور که عنوان این کتاب نشان می‌دهد، بررسی کنونی ما ناظر به اعتقادات است.
در بحث ما مقصود از «اعتقادات» گزاره‌هایی است که صادق تلقی می‌شوند. (ص 20)
توضیح: مترجمان محترم در این متن واژهsimply را که به معنای صرفاً و فقط می‌باشد در ترجمه منعکس نکرده‌اند.
ترجمه پیشنهادی: همان‌طور که عنوان این متن یا کتاب نشان می‌دهد، بررسی کنونی ما ناظر به «اعتقادات» است در بحث ما مقصود از «اعتقادات» صرفاً گزاره‌هایی است که صادق تلقی می‌شوند.
. Unfortunately, the elder son is not a good9 enough farmer to accomplish this task, though he could have prerented the ruin of the farm if he had (260tried. (P.
ترجمه مترجمان محترم: متأسفانه پسر بزرگتر، کشاورز چندان خوبی نیست که بتواند این کار را به انجام برساند و حتی اگر می‌کوشید هم نمی‌توانست مانع ویرانی مزرعه شود. (ص 473)
توضیح: مترجمان قسمت آخر جمله انگلیسی یعنی این عبارت:
Though he Could have prevented the ruin of the form if he had tried.
را به این صورت «حتی اگر می‌کوشید هم نمی‌توانست مانع ویرانی مزرعه شود» ترجمه کرده‌اند که ترجمه صحیحی نیست و معنای درست آن، چنین است: هر چند که اگر می‌کوشید، می‌توانست از ویرانی مزرعه جلوگیری کند.
چنین معنایی کاملاً برعکس ترجمه مترجمان است.
ترجمه پیشنهادی: متأسفانه پسر بزرگتر، کشاورز چندان خوبی نیست که بتواند این کار را انجام دهد، حتی هر چند که اگر می‌کوشید، می‌توانست از ویرانی مزرعه جلوگیری کند.
در پایان شایان ذکر است که اشکال آخر برگرفته از نقد ترجمه‌ای است آقایان محمدعلی مبینی و محمد جعفری بر این کتاب وارد کرده‌اند. آنان سیزده صفحه از متن اصلی نیمه دوم این کتاب را مورد بررسی قرار داده‌اند و 42 اشکال بر آن وارد ساخته‌اند که ما برای نمونه و دوری از اطاله کلام یک اشکال آن را مطرح نموده‌ایم.
این نقد، گذری اجمالی بر ترجمه این کتاب است. امید آن است که مترجمان محترم در چاپ‌های بعدی حتماً به بازنگری این ترجمه اقدام فرمایند.
.1 عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران.
تبلیغات
