آیا حرکت جوهری اشتدادی است؟
آرشیو
چکیده
متن
اشاره:
یکی از مباحث مهم در بحث حرکت، این است که آیا حرکت همواره تکاملی و اشتدادی است یا حرکاتی هم در عالم داریم که تضعفی و نزولی هستند و موجود متحرک در آن حرکات، رو به ضعفِ وجودی می‌رود و یا حرکتی یکنواخت را طی می‌کند یعنی نه رو به کمال می‌رود و نه رو به ضعف؟
این پرسش برای فیلسوفان و متفکران ما زمینة طرح مباحث دقیق و عمیقی را فراهم ساخته است. ما در این مقاله خلاصه و حاصل کلام مدعیانِ اشتدادی بودن و تکاملی بودن همة حرکات و نیز سخن و ادلة منکران این مدعی را آورده‌ایم و در نهایت به داوری و نقد و ارزیابی مبحث مذکور پرداخته‌ایم. پیشاپیش از بذل عنایت همة دانشوران فرهیخته و ارباب علم و فضل و فرهنگ که با دیدة بصیرت و دقت به این مقاله می‌نگرند سپاسگزارم.
-1 حرکت جوهری چیست؟
حرکت در اعراض امری روشن و بدیهی است. اما اثبات حرکت در جوهر محتاج ادله است. بسیاری از پیشینیان از فلاسفة مشائی و اشراقی، حرکت را فقط در اعراض قابل تصور و قبول می‌دانسته‌اند و حرکت در جوهر را علی‌الاصول قابل اثبات ندانسته، آن را ممتنع می‌شمرده‌اند. عمده‌ترین شبهه‌ای که منکران حرکت در جوهر در ذهن خود داشته‌اند این بوده است که چون در هر حرکتی، یک ذاتِ ثابت از ابتدا تا انتهای حرکت لازم و ضروری است، اگر حرکت را به ذات و جوهرِ اشیا هم سرایت دهیم، آنگاه باید ملتزم به حرکت بدون متحرک و وصفِ بدون موصوف شویم و قطعاً چنین چیزی معقول و متصور نیست.
و اما معتقدان به حرکت جوهریه بر این باورند که اگر تحلیل درستی از حرکت ارائه شود، نه تنها حرکت در جوهر محال و ممتنع نیست، بل ضروری و قطعی و اجتناب‌ناپذیر است و اصولاً اگر حرکت در جوهر را ملتزم نشویم، حرکت در اعراض هم قابل اثبات نمی‌باشد. اینان معتقدند حرکت چیزی جز سیلان وجود نیست، خواه این وجود، وجودِ لنفسه باشد و خواه وجودِ لغیره.
اگر وجود لنفسه، یعنی جوهر دارای سیلان و انصرام و امتداد باشد، عین حرکت است و هکذا اگر وجود لغیره یعنی عرض، سیال و منصرم باشد، بدین معناست که این عرض، عین حرکت است.
بر طبق تحلیل باورمندانِ به حرکتِ جوهریه، حرکت از معقولات ثانویة فلسفی و از عوارض تحلیلیة وجود است و نباید آن را از اعراضِ خارجیة موجودات پنداشت، چنان که شیخ اشراق چنین پنداشته است.
طبق قول به حرکت جوهریه، وقتی می‌گوئیم: جوهرِ گُل حرکت می‌کند، مثل این است که می‌گوئیم: رنگ گل تغییر می‌کند. آیا در جریان تحول رنگِ گل، رنگِ ثابتی وجود دارد که تغییر و تحول را به آن نسبت دهیم؟
خیر، بنابراین در حرکت جوهریه نیز لازم نیست موضوع ثابتی فرض شود که حرکت منسوب به آن شود. اصولاً حرکت و ثبات، دو وصف تحلیلی برای موجود سیال و ثابت بشمار می‌روند و این‌گونه اوصاف احتیاج به موصوف عینی مستقل از وصف ندارند و همان‌گونه که ثبات برای موجود ثابت، عرضی نیست که در خارج، عارض آن شود به گونه‌ای که صرف‌نظر از عروض آن، متصف به عدم ثبات باشد، وصف حرکت هم، عرضی خارجی نیست که بر وجود خاصی عارض شود به گونه‌ای که صرف‌نظر از عروض آن، متصف به ثبات و عدم حرکت باشد. به اصطلاح اهلِ فن، حرکت و ثبات از عوارض تحلیلیه هستند و نیازی به موضوع مستقل ندارند، بلکه وجود آنها عینِ وجود معروضشان می‌باشد.
از این‌رو انتساب حرکت به ماهیتِ جوهر یا عرض، نسبتی بالعرض است، و در واقع بنابر اصالت وجود، باید حرکت را به منزلة «عارض تحلیلی» به وجود نسبت دهیم و این نسبت، نسبتی بالذات است.
-2 اشتدادی بودن حرکت جوه-ری به چه معناست؟
حرکت را برخی به «خروج تدریجی شیء از قوه به فعل» تعریف کرده‌اند و برخی گفته‌اند: «حرکت عبارت است از کمالِ اول برای موجود بالقوه از آن جهت که بالقوه است».
بر اساس این دو تعریف، پاره‌ای چنین استنباط کرده‌اند که چون متحرک به واسطة حرکت به فعلیت و کمال تازه‌ای می‌رسد، ضرورتاً هر حرکتی اشتدادی است و موجب تکامل متحرک می‌شود.
در اینجا باید دو مطلب را از یکدیگر تفکیک نمود: یکی تکامل حرکت و دیگری تکامل موجودِ متحرک. ممکن است یک متحرک در طول حرکت خود، همواره به کمالات جدیدی دست یابد، اما سرعت نیل به این کمالات، متفاوت باشد یعنی زمانی سرعت تکامل رو به افزایش و در مرحله و زمانی دیگر رو به کاهش و باز در مرحلة دیگر ثابت و یکنواخت باشد اما یکنواختی سرعت و حتی کاهش آن منافاتی با تکامل یافتن متحرک ندارد. مثلاً سیبی که آهنگِ شیرین شدنِ آن کُند می‌شود، از حیث کیفیت و طعم شیرینی در لحظة بعدی، شیرین‌تر از لحظة قبلی می‌شود، گرچه این تغییر، کندتر شود. پس فرض اینکه در یک حرکت، خود حرکت موجب کمال بیشتری برای موجود متحرک شود، منافاتی با فرض شتاب منفی برای سرعت تکامل ندارد.
و اما ادعای اینکه هر حرکتی در همان حیثیت حرکت بودنش تکامل می‌یابد، با پذیرش حرکت یکنواخت و حرکت بی‌شتاب، سازگار نیست و روشن است که چنین ادعایی خلاف وجدان و بداهت می‌باشد و برای اثبات آن نمی‌توان به پاره‌ای ازتعریفات حرکت استناد کرد. نهایت چیزی که از آنها استفاده می‌شود این است که موجود متحرک در اثر حرکت به فعلیت و کمال جدیدی می‌رسد و چنان‌که اشاره شد تکامل یافتن متحرک، منافاتی با تنزل سرعت حرکت ندارد.
-3 دلیل معتقدان به اشتدادی بودن حرکت‌جوهریه چیست؟
اگر تکامل حرکت به معنای شدت یافتن و شتاب گرفتن آن باشد، در همة حرکات صدق نمی‌کند و کلیت ندارد. اما برخی اشتدادی بودن و تکامل حرکت را به این معنا گرفته‌اند که متحرک در اثر حرکت، به کمال بالاتری می‌رسد و مراد از کمال بالاتر، فعلیت جدید است. بر این اساس گفته‌اند ضرورتاً هر حرکتی اشتدادی است و همواره موجب تکامل یافتن متحرک می‌شود و از جمله در حرکت جوهریه نیز ضرورتاً جوهر، اشتداد می‌یابد و به تکامل می‌رسد.
عمدة دلیل اینان، مستنبط از تعریف حرکت است که می‌گویند اگر حرکت به معنای خروج تدریجی شیء از قوه به فعل است، و اگر فعل مرحلة بالاتری نسبت به قوه است، بنابراین هر حرکتی ضرورتاً تکاملی و اشتدادی است.
مشکلی که معتقدان به اشتدادی بودن حرکت جوهری در برابر خود دارند اینست که می‌بینند بسیاری از موجودات، در سیر حرکتیِ خود، رو به افول و ضعف و پژمردگی می‌روند و نه تنها حرکات و دگرگونی‌های تدریجی آنها بر کمالاتشان نمی‌افزاید، بلکه پیوسته از کمالِ آنها می‌کاهد و آنها را به مرگ و نیستی نزدیک می‌کند. نمونة این پدیده را در نباتات و حیوانات به خوبی مشاهده می‌کنیم که پس از طی دوران رشد و شکوفایی، وارد مرحلة پیری و ناتوانی می‌شوند، حرکت ذبولی و نزولی آنها شروع می‌شود.
برای حل این مشکل، گفته‌اند اگر دقت کنیم می‌بینیم که این‌گونه حرکات نزولی و انحطاطی، همراه با حرکات اشتدادی دیگری است. مثلاً اگر ریشة درختی در اثر کرم‌زدگی فاسد می‌شود و آن درخت رو به خشکی می‌رود، در کنار آن، کرم درون درخت به تدریج رشد می‌یابد و حرکت حقیقی در اینجا، همان حرکتِ تکاملی این کرم است که موجب کاهش کمالات درخت می‌شود و پژمردگی و فسادِ درخت، حرکتی بالعرض است، نه بالذات و بالاصالة.
دلیل دیگر قائلین به تکاملی بودن حرکت این است که می‌گویند: هر موجودی طالبِ کمال خویش است و همواره در هر حرکتی میل دارد که به کمال نهائی خویش نزدیکتر گردد و هم از این روست که حرکت را انجام می‌دهد. بنابراین اگر حرکت موجب افزایش کمال متحرک نشود، چرا متحرک آن را انجام می‌دهد؟ و چه انگیزه‌ای برای انجام آن دارد؟
دلیل سوم آنان این است که می‌گویند: براساس حکمتِ الهی بایستی برایندِ حرکات جهان، مثبت و رو به کمال باشد والا اگر حاصلِ این حرکات، مثبت نباشدو نتیجة مجموع آنها، تحقق کمالات بیشتری برای موجودات این عالم نباشد، آفرینش آنها لغو و غیرحکیمانه خواهد بود و چون خداوند حکیم است، بنابراین بایستی حرکات جهان رو به تکامل و اشتداد باشد. این برهان در حقیقت مستند و متکی بر حکمت الهی است.
-4 دلیل منکران اشتدادی بودن حرکت جوهریه چیست؟
کسانی که اشتدادی بودن حرکت را انکار می‌کنند، معتقدند که لزوماً نمی‌توانیم هر حرکتی را تکاملی بدانیم، آری برخی یا اکثریت حرکات عالم را می‌توان اشتدادی دانست، در عین حال برخی حرکات تضعفی و نزولی هم در عالَم هستی یافت می‌شوند و وجود همین حرکات نزولی، دلیل نقضی بر کلیت براهین اشتدادی بودن حرکت است.
اما این توجیه که حرکت نزولی یک متحرک توأم و مقارن با حرکت اشتدادی متحرک دیگری است، اولاً: در همة موارد قابل اثبات نیست، و ثانیاً: نمی‌توان تغییر تدریجیِ موجود رو به کاهش را نادیده گرفت و از آن به عنوان حرکت بالعرض یاد کرد. چرا که بالاخره این سئوال باقی است که این سیر نزولی تدریجی در موجود کاهش یابنده، از نظر فلسفی چه مفهومی دارد و چگونه تحلیل می‌شود؟ و اما تکیه بر تعریفهای معروف حرکت، برای اثباتِ تکاملی و اشتدادی بودن حرکت، نادرست و ناتمام است. زیرا حرکات غیرتکاملی و غیراشتدادی بالعیان در طبیعت موجودند و نمی‌توان آنها را انکار کرد. و به فرض که مفاد تعاریف حرکت، قابل انطباق بر حرکات نزولی نباشد، باید در صحت و کلیت آن تعاریف تردید کرد، نه اینکه با استناد به آنها حرکات نزولی را انکار کرد و یا دست به توجیهات غیرقابل قبولی زد. مضافاً اینکه برای تعاریف مذکور هم می‌توان تفسیری درنظر گرفت که مستلزم نفی حرکت غیرتکاملی نباشد.
توضیح اینکه، قوه و فعل دو مفهوم اضافی هستند که از ملاحظة تقدم موجودی بر موجود دیگر و مشتمل بودن موجود دوم بر کل یا جزئی‌از موجود اول انتزاع می‌شود و این معنی به هیچ وجه مستلزم کاملتر بودن کل موجود دوم از کل موجود اول نیست.
همچنین حرکت را کمالی مقدمی برای رسیدن به کمال اصلی انگاشتن، مستلزم بقای همة کمالات سابق در موجود لاحق نمی‌باشد، زیرا ممکن است لازمة حرکت و رسیدن به کمالی که نتیجة آن بشمار می‌رود این باشد که متحرک، بعضی از کمالات خودش را از دست بدهد و کمالی که در اثر حرکت برایش حاصل می‌شود مساوی با کمال از دست رفته و یا حتی ضعیف‌تر از آن باشد. پس تطبیق تعریف معروف بر انواع حرکت، مستلزم این نیست که کمالی که در اثر حرکت حاصل می‌شود از نظر مرتبة وجودی بر کمالی که از دست متحرک می‌رود برتری و فزونی داشته باشد و در نتیجه موجود متحرک در مقام مقایسه با وضع و موقعیت سابق، لزوماً کاملتر گردد.
اساساً تکیه بر مفهوم قوه و فعل یا مفهوم کمال در تعریف حرکت، لزومی ندارد، زیرا این مفاهیم که خودشان نیاز به توضیح و تفسیر دارند نمی‌توانند ابهامی را از حرکت بزدایند.
منکران کلیتِ اشتدادی بودن حرکت به صورت استفهام انکاری، این پرسش را مطرح می‌نمایند که آیا به راستی می‌توان پذیرفت که هر جسمی که از مکانی به مکان دیگر منتقل می‌شود، واقعاً کاملتر می‌گردد؟ و آیا به راستی می‌توان اثبات کرد که پژمردگی و سیر نزولی هرنبات و حیوانی، نتیجة تکامل موجود دیگری است؟
و اما در پاسخ این سئوال که اگر حرکت موجب افزایش کمال متحرک نمی‌شود، چرا متحرک آن را انجام می‌دهد و چه انگیزه‌ای برای انجام آن می‌تواند داشته باشد؟ می‌گویند:
اولاً: هر حرکتی برخاسته از شعور و انگیزة متحرک نیست، چنان‌که در مورد حرکات طبیعی و قسری چنین است.
ثانیاً: موجود باشعور هم ممکن است برای رسیدن به لذتی واقعی یا خیالی، حرکتی را انجام دهد که موجب از دست رفتن کمالات ارزشمندتری گردد یا به جهت غفلت از این نتیجة قهری و یا به جهت علاقة شدید به لذت مورد نظر. و به هر حال عقلائی نبودن و حکیمانه نبودن چنین حرکتی به معنای محال بودن آن نخواهد بود.
و اما در مورد این دلیل که اگر برایند حرکات جهان، مثبت نباشد، آفرینش جهان غیرحکیمانه و لغو خواهد بود، می‌گویند: البته ما بر اساس حکمت الهی ثابت می‌کنیم که آفرینش جهان، عبث و بیهوده نیست و نتایج حکیمانه‌ای بر آن مترتب می‌شود، ولی لازمة مثبت بودن برایند نتایج حرکات، این نیست که هر حرکتی ضرورتاً تکاملی و موجب حصول کمال برای خود متحرک باشد.
حاصل سخنِ منکران اشتدادیت حرکت
حاصل آنکه تکامل هر متحرکی در اثر حرکت - به این معنا که کمال جدید از نظر مرتبة وجودی، بر کمال سابق فزونی و برتری داشته باشد - دلیلی ندارد و تجارب بی‌شمار نشان می‌دهد که نه تنها حرکت یکنواخت بلکه حرکت نزولی و تضعفی هم وجود دارد، به این معنا که متحرک تدریجاً کمالات موجود را از دست بدهد یا کمالاتی را واجد شود که برتر از کمال از دست رفته نباشد. فقط یک معنای صحیح برای تکاملی بودن هر حرکتی می‌توان تصور کرد و آن این است که بگوئیم در هر حرکتی، موجود متحرک به امری وجودی دست می‌یابد که قبلاً فاقد آن بوده است، هر چند قبلاً موجود دیگری همانند و یا کاملتر از آن را داشته باشد، چنان‌که نظیر آن دربارة رابطة قوه و فعل گفته شد.
داوری نهائی در مسئله
به نظر می‌رسد در مقام داوری در مسئلة مورد بحث، توجه به چند نکتة زیر ضروری است:
الف) ما باید تعریف «کمال» یک متحرک را دقیقاً بدانیم و مشخصاً لازم است مصداق کمال و مرحلة نهائی یک موجود متحرک در عالم هستی را تعیین کنیم. آنگاه می‌توانیم تعیین کنیم که فلان حرکت آیا تکاملی و اشتدادی است یا نزولی و تضعفی. تعیین این امر، متوقف بر داشتن ملاک و معیار برای صعود و سقوط و یا اشتداد و تضعفِ موجودات است. اگر ملاکی برای تشخیص کمال و نقص نداشته باشیم، چگونه می‌توانیم حرکتی را تضعفی و یا تکاملی بشماریم؟! ممکن است آنچه ما ضعف و پیری و پژمردگی و نابودی می‌خوانیم، با نگاه و معیار دیگری، کمال و اشتداد و رشد تلقی شود. کما اینکه مردنِ آدمی به نظر ما، نابودی و فناست، اما از دیدِ دیگری، استکمال و بقا شمرده می‌شود. با توجه به این نکته می‌توان گفت که هر حرکتی، و از جمله همة حرکات جوهریه از آن حیث که خروج از قوه به فعلیت هستند، تکاملی و اشتدادی هستند و ملاک تکامل و اشتداد، فعلیتِ وجودی است.
بدون شک، فعلیتِ یک قوه، نسبت به خودِ قوه مرتبه‌ای بالاتر و متکاملتر محسوب می‌شود و حرکت نیز چیزی جز مجموع همین خروج‌های پی‌درپی و مکرر نیست، بنابراین متحرک در حرکت، همواره از قوه به فعلیت می‌رسد و مرتبة بالاتری از هستی را واجد می‌شود.
ب) ما نمی‌گوئیم که چون حرکات نزولی مقارن با حرکات تکاملی هستند، پس همة حرکات، اشتدادی می‌باشند بلکه سخن ما این است که اصلاً همان حرکاتی که به نظر ما نزولی و تضعفی شمرده می‌شوند، در حقیقت و در مجموعة کلانِ هستی، تکاملی و اشتدادی هستند و ما اگر معیار دقیقتری برای کمال و اشتداد داشته باشیم، این‌گونه حرکات را نزولی و تضعفی نمی‌خوانیم و نام آنها را ضعف، پژمردگی، نابودی، مرگ، نیستی، پیری، ناتوانی، نزول، ذبول، فساد و انحطاط نمی‌گذاریم.
ج) کسانی‌که قائل به وجود حرکاتِ غیرتکاملی شده‌اند و برای ارائة نمونه به مثالهایی همچون پژمردگی و پیری انسان و یا خشک شدن درختان یا فساد سیب و امثال اینها اشاره نموده‌اند ملاک کمال و نقص را، ملاکی طبیعی دانسته‌اند و نه ملاکی وجودی. وگرنه از نظر مراتب وجودی، فعلیت همواره برتر و بالاتر از قوه است و قوه هم چیزی جز همان فعلیت قبلی نیست که نسبت به فعلیتِ بعدی قوه شمرده می‌شود، بنابراین از نظر وجودی، فعلیتِ بعدی همواره برتر از فعلیتِ قبلی است و لذا حرکت همواره و ضرورتاً اشتدادی و تکاملی است.
د) اگر در یکی از حرکاتِ عالم، امکانِ نزول از فعلیتِ بالاتر به فعلیت پست‌تر و پائین‌تر وجود داشته باشد، به این معنا است که همة حرکاتِ موجود در عالم می‌توانند چنین باشند چرا که: «حکم الأ‌مثال فی ما یجوز و ما لایجوز واحد». و این امر با حکمت الهی سازگار نیست.
اگر بر اساس حکمت الهی لازم است که برایند نتایج حرکاتِ عالم، مثبت باشد، چرا نتوانیم در هر حرکتی بگوئیم که برایند خروج‌های مکرر از قوه به فعلیت بایستی تکاملی و مثبت باشد؟!
ه') درست است که برخی متحرک‌ها خود دارای شعور و انگیزه نیستند، اما محرک اول یعنی خدای متعال دارای شعور و انگیزه است و چون همة حرکات عالم به او منتهی می‌شوند، می‌توانیم بگوئیم اگر حرکت همواره تکاملی و اشتدادی نباشد، خدای متعال آن حرکت را در عالم هستی محقق نمی‌سازد و انگیزه‌ای برای ایجاد آن ندارد.
حاصل آنکه همة حرکات عالم و از جمله همة حرکات جوهریة اشیای عالم، در روند کلی وجود، اشتدادی و تکاملی هستند و آهنگِ استکمال که در پهنة هستی و در گسترة تجلیات وجودی واجب تعالی حکمفرماست، همة حرکات عالم را نیز فرا می‌گیرد و اقتضای اشتداد و تکامل تمامی موجودات متحرک را دارد.
پی‌نوشتها:
- لازم به ذکر است که در نگارش این مقاله، از کتاب «آموزش فلسفه» نوشتة استاد معظم علامه محمدتقی مصباح یزدی [دام عزه] بهرة فراوان برده‌ام.
تبلیغات
