مفسران فریقین

«البیت المعمور» یک ترکیب وصفیِ قرآنی به معنای خانه آباد است، که خداوند در سوره طور پس از سه قَسَم، یک بار بدان قسم خورده، و از حیث اهمیت، در دیدگاه بیشتر مفسران قابلیت هم سنگی با بیت الحرام را دارا می باشد . این ترکیب در ادبیات پیش از اسلام به کار نرفته، و ظاهراً نخستین بار در قرآن کریم از آن یاد شده است. از سوی مفسران فریقین، اقوال مختلفی درباره این ترکیب بیان شده؛ برخی آن را در زمین می دانند که یا کعبه است و یا قلب مؤمنان. برخی آن را در آسمان می دانند؛ که در آسمان دنیا، یا آسمان چهارم و یا آسمان هفتم قرار دارد. روایات نیز در این باب همداستان نیستند. به نظر می رسد قول راجح نزد فریقین، آن است که در آسمان چهارم قرار دارد و محاذی کعبه است. معمور بودن آن نیز به سبب زیارت تعداد بسیار زیادی از ملائکه می باشد. برخی روایات، بر نزول قرآن در ماه رمضان بر بیت المعمور تصریح دارند، که توجیهی جز حمل بر نزول دفعیِ قرآن، برای آن نمی توان داشت. لذا در این تحقیق که به روش توصیفی – تحلیلی است تلاش شده چیستی و کجایی بیت المعمور از دیدگاه مفسران فریقین و البته با کاربست روایات مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

اختلاف دیدگاه شیعه و اهل سنّت در آیات الهی، باعث ایجاد تعابیر متفاوتی در تفاسیر شده است؛ به صورتی که این تفاوت دیدگاه ها در آیه 17 سوره هود احتمالات فراوانی ایجاد کرده و گاه استناد به آن ها، دلیلی بر اثبات یا تقویت نگرشی خاص می شود. ازاین رو در برخورد با احتمالات مطرح در آیات، دقت به معنای مستخرج مطابق با این آراء اهمیت خاصی پیدا می کند؛ پس در بیان تعیین مصداق در فراز Pیتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُO برخی مفسران شیعه حضرت علیg را و تعدادی از مفسران اهل سنّت ابوبکر را مصداق «شاهد» بیان کرده اند. همچنین گروهی دیگر از مفسران فریقین، پیامبرa یا لسان ایشان و نیز جبرئیل یا قرآن را مصداق «شاهد» ذکر کرده اند. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر روایات تفسیری و ادله ادبی، به دنبال بررسی تطبیقی ادله مفسران فریقین درباره آیه مزبور است تا از رهیافت آن به فهم معنای صحیح دست یابد. این تحقیق با اشاره به اینکه مرجع ضمائر متصل در « یتلوه » و « رَبِّهِ » به کلمه « مَن » در فراز ابتدایی آیه و ضمیر « منه » به « رَبِّهِ » برمی گردد، بیان می دارد که مقصود از « شاهد »، قرآن بوده و به صادق بودن ادعای پیامبرa بر رسالتش شهادت می دهد. اما دیگر اقوال از قوّت لازم در استدلال برخوردار نیست و قولی که می گوید: «مقصود از شاهد، امام علیg است»، بیانگر معنای باطنی و از باب جری وتطبیق می باشد.

واژه ی قرآنی «بقیت الله» از میان سوره های قرآن تنها در سوره هود ذکر شده است. یادکرد واژه مذکور تنها در سوره هود باعث شده است برخی مفسران آن را در قالب سیاق و محتوای آیات سوره هود تفسیر کنند و برخی دیگر واژه را فراتر از سیاق سوره تشریح کرده اند. تحلیل تفسیرها و مصادیق ارائه شده از جانب مفسران مطلبی است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. که در پایان حاصل شد «بَقِیَّتُ اللَّهِ»، به معنای باقی مانده ی فناناپذیر منسوب به خداوند، دارای مصادیق بی شماری می باشد و هر وجود مبارک و نافعی که به اراده ی خداوند برای بشریّت باقی می ماند را شامل است. لذا موارد بیان شده در تفاسیر اهل سنت و اغلب تفاسیر شیعه، تنها بیان برخی از مصادیق این واژه می باشند.

یکی از آیات مهمی که مورد گفتگو میان مفسران فریقین است، آیه نخست سوره مبارکه انفال است. اهمیت موضوع با توجه به اینکه از دیدگاه شیعه، این آیه بیانگر منابع مالی حاکمیت دینی است، روشن است. مقاله حاضر به روش توصیفی-تحلیلی نگارش یافته، نتیجه گرفته است که از دیدگاه دانشمندان شیعه، انفال به معنای زیادی ها است و در آیه نخست سوره انفال، به معنای عام بوده و هرگونه اموال بدون مالک خصوصی را شامل می شود. مالکیت انفال متعلق به خدای سبحان و رسول اکرم ص و جانشین ایشان؛ یعنی امام معصوم ع و ولیّ فقیه است. این آیه با آیه 41 همین سوره نسخ نشده است. از دیدگاه مشهور اهل سنت، انفال به معنای غنائم جنگی است، در عین حال، برخی از آن ها وجوه دیگری نیز بیان کرده اند. مشهور اهل سنت عقیده دارند که پس از رسول اکرم(ص)، امام جامعه به حسب اجتهاد و مصلحت برای مسلمانان می تواند به کسانی که بخواهد، از انفال بدهد، ولی در چگونگی و زمان دادن از انفال اختلاف دارند. به نظر مشهور اهل سنت، آیه نخست انفال با آیه 41 نسخ شده است. در این مقاله، دیدگاه شیعه با استفاده از آیات و روایات اثبات شده و دیدگاه اهل سنت و ادله آن بر اساس ظاهر آیه و روایات نقد شده است.

استهزاء و تحقیر با گفتار و عمل اگر چه در ظاهر ممکن است امری مذموم و مخالف کرامت انسانی به نظر آید، اما با مراجعه به آموزه های قرآنی و بررسی نسبت استهزاء به خداوند تعالی می توان دریافت که عملِ استهزاء الهی در مقام بازدارندگی و مجازات، نه تنها مذموم نیست، بلکه امری لازم است. به همین جهت، در پاسخ به سؤال از کیفیت و چگونگی استهزاء الهی در بررسی اقوال مفسران فریقین به روش توصیفی تحلیلی مشخص گردید که نمی توان حقیقت استهزاء الهی را با تمام لوازم و تبعات آن، با کیفیت استهزاء انسان ها یکی دانست و باید آن را به گونه ای تأویل نمود. پس از بررسی اقوال مفسران شیعه و سنی مشخص گردید که استهزاء الهی نمی تواند بدون دلیل باشد و دارای اهدافی همچون مجازات استهزاء کنندگان، بی ثمر نشان دادن استهزاء منافقان، سنت املاء و امهال، تخطئه مستهزئان، تفاوت نتیجه اعمال منافقان با آنچه در دنیا داشته اند و... است و با بررسی اقوال گفته شده، می توان دریافت که استهزاء الهی هم در دنیا و هم در آخرت گریبان منافقان را خواهد گرفت؛ استهزای الهی در دنیا با تخطئه کردن و ازدیاد شک و تحیّر آنها و در آخرت با انتقام و عذاب دردناکی که شامل آنها می شود، محقق خواهد شد.

آیه دهم سوره واقعه را بدان جهت آیه «سابقون» نامیده اند که کلمه سابقون در آن به کار رفته است. «سابقون» کسانی هستند که نه تنها در ایمان پیشگام اند، که در اعمال خیر و صفات و اخلاق انسانی نیز پیشقدم اند، آن ها«اسوه» و «قدوه» مردم، و امام و پیشوای خلق می باشند، و به همین دلیل مقربان درگاه خداوند بزرگ هستند. بنابراین اگر بعضی از مفسران پیشگام بودن آن ها را تنها به سبقت در اطاعت خدا یا نمازهای پنج گانه، یا جهاد، یا هجرت، یا توبه، و امثال آن تفسیر کرده اند، هر کدام گوشه ای از این مفهوم وسیع را مورد توجه قرار داده اند، وگرنه این کلمه این ها و غیر این ها از خیرات و برکات را شامل می شود، و نیز اگر در روایات اسلامی گاه «سابقون» به امیر مؤمنان علی(ع) که نخستین مسلمان از مردان بود تفسیر شده، در حقیقت بیان مصداق های روشن آن است، ما در این کوتاه نخست به شأن نزول آیه ده سوره واقعه می پردازیم و در ادامه پیشینه «السابقون» را بیان می کنیم و در انتها ویژگی های «السابقون» را در آیات و احادیث فریقین مطرح می کنیم.

تفسیر آیاتی که در آن از تکلم خداوند سخن رفته، یکی از اختلافات حل ناشده ای است که همواره میان مفسران وجود داشته و دارد. از جمله آیاتی که به تکلم خدا اشاره دارد و مفسران بسته به عقاید و آراء خود دیدگاه های متفاوتی را در تفسیر آن ارائه داده اند، آیه 30 سوره قصص می باشد. این آیه به چگونگی تکلم خدای تعالی با حضرت موسی(ع) اشاره دارد. مفسران فریقین نظرات متفاوتی را پیرامون این آیه بیان داشته اند که می توان آن نظرات را به پنج دسته تقسیم کرد: 1- خدا با صوت خویش با موسی(ع) سخن گفت. 2- خدا با کلام نفسی که منزه از حروف و اصوات است با موسای کلیم سخن نمود. 3- خدا از طریق خلق اصوات در درخت با حضرت موسی(ع) تکلم کرد. 4- خدا از طریق تجلی یافتن در درخت با موسی(ع) سخن گفت. 5- خداوند از طریق وحی و به واسطه فرشته وحی، با موسی(ع) هم کلام شد. در مقاله حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با گرایش انتقادی، همه دیدگاه ها بررسی و ارزیابی شد و این نتیجه حاصل شد که فقط دیدگاه پنجم – به دلیل سازگاری با وجوه مختلف نحوی که برای آیه ذکر شده و همچنین سازگاری با سایر آیات قرآن و عدم مخالفت با موازین عقلی– تفسیر صحیحی است. 

شأن نزول آیات، نقشی کلیدی در فهم عمیق و دقیق آیات قرآن کریم ایفا می کند. از این رو، بررسی دقیق آن از وظایف اصلی مفسران در تبیین و تفسیر صحیح آیات به شمار می رود. آیه 207 سوره مبارکه بقره، معروف به «آیه شراء»، یکی از آیاتی است که متکلمان و مفسران شیعه برای اثبات فضیلت و مقام امامت امام علیA به آن استناد می کنند. بدون شک، آگاهی از مفاد و جزئیات شان نزول این آیه، می تواند در درستی یا نادرستی این استناد، نقشی راهگشا داشته باشد. لذا، این مقاله با رویکردی توصیفی - تحلیلی، به دنبال پاسخ گویی به این پرسش است که: دیدگاه مفسران فریقین (شیعه و سنی) در مورد شان نزول آیه شراء چیست؟ بر اساس یافته های این پژوهش، اکثریت قریب به اتفاق مفسران شیعه، نزول آیه فداکاری را به فداکاری و جانفشانی امام علیA در «لیلهالمبیت» نسبت می دهند. در مقابل، اکثر مفسران اهل سنت از طرح این شأن نزول خودداری می کنند و یا نام امام علیA را در کنار دیگر صحابه ذکر می کنند. تنها حاکم حسکانی، محدث حنفی قرن پنجم، با نظر مفسران شیعه موافق است و نزول این آیه را مختص به امام علیA می داند. به نظر می رسد فضای سیاسی حاکم بر جامعه اسلامی، به ویژه در قرون اولیه، که آکنده از کینه ها و خصومت ها نسبت به امیرالمؤمنینA بود، عامل اصلی انکار شأن نزول مورد نظر توسط اکثر مفسران اهل سنت باشد.