۱.
کلیدواژه‌ها:
روش فهم حدیث قرآن الکافی صافی در شرح کافی
در میان ابزارهای فهم و شرح احادیث، آیات قرآن کهن ترین و شایسته ترین متن به شمار می رود و حدیث پژوهان و فقیهان در فهم احادیث، بسیار به آیات قرآن استناد جسته اند. البته روش استفاده آنان از آیات قرآن پراکنده بوده و تاکنون متن مدونی با این عنوان به رشته تحریر در نیامده است. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، روش فهم حدیث در پرتو قرآن را با رویکردی بر کتاب «صافی در شرح کافی» اثر ملاخلیل قزوینی مورد واکاوی قرار داده است. به بیانی دیگر تحقیق حاضر به دنبال پاسخ دادن به این سؤال است که ملاخلیل قزوینی در فهم و تشریح احادیث کافی چه بهره ای از آیات قرآن برده است؟ داده های تحقیق نشان می دهد که او ضوابط و قواعد و ابزارهای مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن را در خصوص احادیث پیاده سازی کرده و در میان ابزارهای مورد استفاده او در فهم و تشریح احادیث، آیات قرآن دارای جایگاه ویژه ای بوده است. روش مؤلف کتاب در زمینه فهم احادیث کافی با استناد به آیات قرآن، تحت عناوینی چون: کشف معنا از طریق مباحث ادبی، ارتباط ظاهری احادیث با قرآن، مصداق یابی، تصحیح آسیب های نوشتاری احادیث، قاعده سیاق، معلومات بدیهی و عقلی و مباحث علمی مورد بررسی قرار گرفته است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
آیات تحدی إعجاز قرآن روابط هم نشینی روابط جا نشینی معیار تحدی
«آیات تحدی» هشت آیه در پنج سوره قرآن کریم است که بر إعجاز آن دلالت دارد. در بخش هایی از این آیات، اختلافاتی در تعبیر دیده می شود که موجب اختلاف در برداشت از آنها، خصوصا امر مورد تحدی و در نهایت جنبه إعجاز در میان مفسران و عالمان علوم قرآن گردیده است. در این مقاله، تعیین معنای مشترک برای بخش های این آیات و رفع اختلاف از عبارات آن و تاکید بر ارتباط تحدی با إعجاز قرآن مجید و جنبه های آن دو و إثبات حقانیّت آن و نبوّت پیام آور آن (صلی الله علیه و آله) دنبال شده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و بالأخص بهره گیری از روابط هم نشینی و جا نشینی در معنی شناسی، درصدد دست یابی به أهداف یادشده است. با این تحقیق به دست آمد که این آیات در فضای تکذیب و مخالفتِ ایجاد شده توسط مشرکان و کافران نازل شده اند و در واقع مخاطبان اولیه آنها، کافران و مخالفان بوده اند؛ گرچه این درخواست همانند آوری و إعجاز قرآن محدود به آنان نمانده است و به نوعی فرا افرادی، فرا زمانی و فرا زبانی گشته است. تقسیم این آیات به أجزاء پنج گانه و استفاده از روابط هم نشینی و جا نشینی در آنها، اندک اختلاف تعبیر را برطرف می سازد و مراد بودن مطالب غیر مذکور در بعضی از آنها را نشان می دهد و بدین سان از اختلاف در آراء و أقوال مفسران و عالمان علوم قرآن کاسته می شود و جنبه تحدی قرآن کریم عیان می گردد و الهی بودن و إعجاز و حقانیّت آن از زمان نزول تا أبد، بیشتر تاکید می شود.
۳.
کلیدواژه‌ها:
اعمال قلبی اعمال جوانحی اعمال جوارحی شمولیت عذاب بر اعمال قلبی آیه ۱۹ نور
آیه ۱۹ سوره نور که به آیه اشاعه فحشا معروف است، از چندین منظر دارای اهمیت می باشد. از طرفی از شمار آیات الاحکام به حساب آمده و از طرف دیگر به واسطه پرداختن به یکی از رذائل اخلاقی یعنی اشاعه فحشا، جزء مباحث علم اخلاق است. یکی از چالشهای مهم در این آیه، وعده عذاب در دنیا و آخرت برای کسانی است که اشاعه فحشا را دوست دارند. از طرفی تعلق عذاب به یک عمل جوانحی مثل دوست داشتن، به صورت اجماعی، مورد قبول فقها نمی باشد. در حالی که از ظاهر آیه، دلالت تعلق عذاب بر اعمال جوانحی ممکن است. سه دیدگاه کلی در میان مفسران قابل استخراج است. گروهی قائل به ناظر بودن «یحبون» به عملی جوارحی اند و گروهی آن را ناظر به عملی جوانحی می دانند و گروه سوم آن را ناظر به هر دو می دانند. هر کدام برای اثبات سخن خویش دلائلی آورده اند. هدف این پژوهش، بررسی و نقد این دلائل و مشخص کردن نظر مختار در این خصوص می باشد. از نظر نگارندگان، توجه به سیاق آیات در حل این مشکل بسیار سودمند است. نگارندگان معتقدند که بحث مربوط به قذف و داستان افک بر اساس سیاق به پایان رسیده است. آیه مورد بحث و دو آیه پس از آن درصدد بیان یک قاعده کلی هستند. این قاعده کلی این است که پیروی قدم به قدم از شیطان گناه است. از نظر ایشان، برای الهام یا علاقه لحظه ای و غیراختیاری، نمی توان گناهی متصور بود. لکن اگر این علاقه پیگیری شده و مرتبا به آن رجوع شود، پیروی خطوات شیطان صورت پذیرفته و از نظر خداوند، این امر گناه می باشد، اما بواسطه رأفت و مهربانی خداوند، بر این گناهان جوانحی، عذابی مترتب نشده است، با این وجود، اگر پیروی قدم به قدم از شیطان ادامه پیدا کند و نهایتا به اقدام، منتج شود، عذاب دردناک حتمی خواهد بود.
۴.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کریم آیه 34 سوره هود اغوای الهی مفسران فریقین جبر اختیار امر بین امرین
یکی از مباحث بحث برانگیز در قرآن، مفهوم تفسیری «اغواء» و «چگونگی اسناد آن به خداوند» در آیه «وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُریدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ هُوَ رَبُّکُمْ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون » (هود، ۳۴) است. آرا مفسران مشهور فریقین در این موارد، متعدد و متقابل یگدیگر است. مقاله حاضر با روش تحلیلی - توصیفی درصدد است تا این آراء را احصا، دسته بندی و تحلیل نماید. یافته های پژوهش نشانگر این است که مفسران عمدتاً چهار معنای «ضلالت»، «هلاکت»، «ناامیدسازی از رحمت الهی» و «سلب رحمت الهی» را برای مفهوم تفسیری «اغواء» ذکر کرده و در بیان چگونگی اسناد آن به خداوند، برداشت هایی داشته اند که عمدتاً در دو دسته کلی «اسناد جبری» و «مجازاتی بودن» قابل اندراج اند. برآیند پژوهش حاضر این شد که اغواء در قرآن کریم با ساختار باب «إفعال» در مورد «شیطان» و «قوم حضرت نوح A» به خداوند اسناد داده شده که به معنای «جاری شدن حکم تکوینی از سوی خداوند به سقوط در آخرین مرتبه گمراهی» در اثر شدت کفر و ارتداد آن ها است؛ بنحوی که دیگر امیدی به هدایت آن ها وجود ندارد و بی درنگ پس از آن، عذاب الهی نازل می شود.
۵.
کلیدواژه‌ها:
ابن تیمیه مقدور غیرمقدور شرک انگاری پیامد کلامی
مقاله حاضر به بررسی دقیق تقسیم بندی مقدورات از منظر ابن تیمیه و تأثیرات آن بر نگرش مسلمانان نسبت به امور الهی و انسانی می پردازد. ابن تیمیه با ارائه تقسیم بندی خاص خود، امور را براساس قدرت و توانایی خداوند و انسان دسته بندی نموده است. او با تفسیر نامتوازن آیات قرآن، مسلمانان را در معرض اتهام شرک قرار داده و با تقلیل جایگاه بشر، قدرت های اعطایی الهی را نادیده انگاشته است. تقسیم بندی او پیامدهای کلامی همچون مباحثی همچون شرک انگاری برخی از آموزه های دینی مسلمانان همچون معجزه، کرامت، توسل، شفاعت، استغاثه و زیارت قبور، را به دنبال دارد بر این اساس پژوهش حاضر با روش تحلیلی انتقادی به نقد و بررسی این تقسیم بندی می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که این تقسیم بندی با اشکالات فراوانی همچون ناسازگاری با آموزه های قرآنی، عدم جامعیت، عدم تنافی سببیت با توحید، عدم توجه به جایگاه انسان کامل و احتمال تنزیهی بودن نهی طلب از غیر خدا روبروست.
۶.
کلیدواژه‌ها:
امت واحد محور و موضوع وحدت قانون واحد عقلانیت
در جوامع بشری، تحقق امت واحد در نظر عالمان و رهبران دینی بسیار مورد توجه قرار داشته است. در نظر ایشان محور وحدت ذیل امت واحد، در هدایت الهی و عبادت پروردگار و پیروی از فرامین خداوند منحصر شده است. اگرچه این مهم در جایگاه خود بسیار عالی و حائز اهمیت است، لکن در آیات مرتبط با موضوع امت واحد، به منظور دقیق آیات از امت واحد و محور وحدت مستتر در آن ها توجهی نشده است. از نظر نگارنده، آن چه می بایست در مفهوم امت واحد مورد توجه قرار گیرد، محور وحدت است. باید دید آن جا که خداوند تاکید بر امت واحد بودن انسان ها دارد، کدام محور مورد توجه است و آن جا که تاکید بر عدم امت واحد بودن شده است، کدام محور مورد نظر بوده است. در این مقاله، دیدگاه جدیدی مطرح گردیده، که به نظر می رسد از نظر اکثر مفسران مغفول مانده است. در این دیدگاه، در ارتباط با امت واحد، مفهومی با عنوان محور/ موضوع وحدت و یا قانون واحد حاکم بر همه انسان ها مطرح شده است. به این معنی که هرجا سخن از امت واحد می شود، بایستی بلافاصله یکی از دو مفهوم فوق طرح و تعریف گردند. در این مقاله به پنج موضوع وحدت و یا قانون واحد حاکم بر همه انسان ها از بدو خلقت تا روز قیامت اشاره شده است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
قرآن زنان میثاق غلیظ احسان تفسیر
به دنبال ضرورت تشریح ضعف و کاستی های برخی نظرات تفسیری موجود در إقناع اذهان، پژوهش پیش رو با هدف بازنگری و درنگ در تفسیر آیه 21 نساء انجام یافته است. این رویکرد، مبتنی بر تمرکز در لغت، توجه به موضوع و پیوند محتوایی آیه به ویژه مفهوم «میثاق غلیظ» با آیات قبل از خود و دیگر آیات مربوط به طلاق، به طور خاص فراز «تسریح باحسان» است. حاصل این واکاوی بیانگر آن است که موضوع مالی آیه نه فقط مهریه بلکه همه اموال اعطا شده به همسر است. محتوای آیه نیز در ادامه تبیین گزاره های رفتاری هنجار بین مرد و زن در خانواده اسلامی، با ترسیم هندسه اخلاق- حقوق، مطایق با آیات قبل و دیگر آیات هم موضوع است. در این هندسه در صورت اراده مرد به طلاق، دوران محبت بین همسران از یک سو و میثاق غلیظ به معنای همه وظایف مالی او در برابر همسر از سوی دیگر یادآوری شده است. همچنین با توصیه به بخششی بیش از حقوق واجب زن هنگام طلاق (تسریح باحسان)، به عنوان تسکینی برای او در مرارت طلاق، چشم اندازی از ضرورت توجه به حقوق زن ترسیم شده است. دراین نگره، هیچ مردی نه تنها در ادای همه حقوق مالی و واجب زن، نباید کوتاهی کند بلکه نمی تواند سودای بازپس گیری چیزی از اموال اعطایی به همسر را نیز داشته باشد.
۸.
کلیدواژه‌ها:
تعلیل منفی مصدر مؤول نحو کوفه نحو بصره ترجمه قرآن
یکی از مهم ترین پایه های فهم صحیح قرآن کریم، تحلیل نحوی آیات و شناخت صحیح ساختارهای به کاررفته در آنها است؛ امری که خود را در ارائه ترجمه ای قابل فهم و صحیح از این کتاب آسمانی نمایان می سازد. از جمله ساختارهای چالش برانگیز به کاررفته در قرآن کریم، ساختار تعلیل منفیِ به ظاهر مثبت متشکل از «أن+فعل مضارع» است. نحویان بصره و کوفه در تحلیل این ساختار به ترتیب در تقدیر گرفتن مفعول له مقدّر به شکل «کراههَ/ مخافهَ ...» یا در تقدیر گرفتن «لا»ی نافیه را پیشنهاد داده اند. پژوهش حاضر پس از احصای تمامی شواهد قرآنی این ساختار به عملکرد 30 ترجمه از قرآن به زبان فارسی پرداخته است و در اثنای بحث خود 6 آیه پرچالش را به تفصیل مورد تحلیل قرار داده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بیشترین عملکرد کوفی در میان مترجمان سی گانه متعلق به حدادعادل با 22 مورد از 30 مورد (73.33 درصد)، بیشترین عملکرد بصری متعلق به دهلوی با 11 مورد از 30 مورد (36.67 درصد)، بیشترین عملکرد نادرست متعلق به ترجمه تفسیر طبری با 16 مورد از 30 مورد (53.33 درصد) و کمترین عملکرد نادرست متعلق به انصاریان و یزدی با 1 غلط (3/3 درصد) است. همچنین بیشترین عملکرد بر مبنای وجهی غیر از وجه نحوی کوفی و بصری از آن فیض الإسلام با 11 مورد از 30 مورد (36.67 درصد) است. عدم وجود عملکردی نظام مند در میان مترجمان نشان می دهد که عملکرد ایشان بیش از اینکه مبتنی بر آرای بصری یا کوفی باشد،به مناسبت سیاق و ظهور عرفی آیه در نزد ایشان وابسته است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کریم نهج البلاغه استعاره مفهومی ایمان کفر
براساس یافته های علوم شناختی، ذهن انسان مفاهیم انتزاعی را با استفاده از تجربیات حسی و ملموس سازمان دهی می کند. استعاره های مفهومی که در زبان شناسی شناختی ابزارهای اساسی در تفکر هستند، در شکل دهی به فهم انسان از جهان نقش کلیدی دارند. قرآن کریم نیز برای انتقال مفاهیمی مانند ایمان و کفر از این استعاره ها بهره برده است. این پژوهش با رویکردی تطبیقی، استعاره های مفهومی ایمان و کفر را در قرآن و نهج البلاغه بررسی کرده و حوزه های مبدأیی نظیر نور و تاریکی، پاکی و آلودگی، گیاهان، بینایی و طرح واره های شیء و نیرو را تحلیل می کند. هدف این مطالعه، تبیین شکل گیری این استعاره ها و بررسی شباهت ها و تفاوت های آن ها در دو متن دینی است. نهج البلاغه و قرآن کریم از حوزه های مفهومی مشابهی برای مفهوم سازی ایمان و کفر بهره گرفته اند. با وجود اشتراکات فراوان، تفاوت هایی در نحوه به کارگیری استعاره ها در این دو متن دیده می شود؛ قرآن با زبانی وحیانی و همه فهم، مفاهیم را به مخاطبان گسترده تری منتقل می کند، در حالی که نهج البلاغه با بیانی انسانی و استدلالی، به تشریح ابعاد اجتماعی، اخلاقی و فلسفی این مفاهیم می پردازد. این پژوهش نشان می دهد که استعاره های مفهومی نه تنها ابزار انتقال مفاهیم دینی هستند، بلکه پیوند عمیقی میان زبان، فرهنگ و جهان بینی در فهم و پذیرش پیام های الهی ایجاد می کنند.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
صفوان بن یحیی رجال کشی روایات تعارض مدح قدح
یکی از شخصیت های مهم تاریخ تشیع که از راویان حدیث و اصحاب امام کاظم (ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) به شمار می آید، ابومحمد صفوان بن یحیی بیاع سابری کوفی است. اگرچه وی از محدثان، فقها و متکلمان معروف زمان خود و همچنین از اصحاب اجماع می باشد، در عین حال در ارتباط با شخصیت رجالی او در رجال کشی روایات متعارضی (5 روایت در مدح و 1 روایت در قدح) نقل شده که با توجه به جایگاه ویژه صفوان در نقل و نشر تعالیم اهل بیت(ع) و تبیین فرق انحرافی، ارزیابی این گونه روایات ضرورت می یابد. از این رو، این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای و تحلیل و بررسی اسناد و داده ها، به سنجش این گونه روایات پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که روایت قدح به دلیل ضعف راویان و عدم اعتبار سند، همچنین تناقض متن آن با سایر روایات کشی، مرجعیت فقهی، وکالت، عدالت و اجماع بر وثاقت صفوان ناسازگار است. حتی اگر سند و متن آن مورد تأیید باشد، بازهم امکان جمع میان این دو دسته روایات وجود داشته و روایت قدح حمل بر تقیه و موقت بودن حکم می شود.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
اختیار اراده خداوند اراده انسان تلازم اراده ها تعامل اراده ها
مسئله فاعلیت انسان در قبال اعمال خویش و ارتباط آن با اراده خداوند متعال، موضوعی بنیادین در علوم اسلامی است که موجب به وجود آمدن نظریه های مختلفی چون جبر، تفویض، کسب و امر بین امرین گردیده است. مکتب تشیع، با استناد به رهنمون های ائمه اطهار (ع)، امر بین الامرین را به رسمیت شناخته و دیدگاه های متعددی از آن در جامعه علمی شیعه توسط اندیشمندان دینی ارائه شده است. پژوهش حاضر به بررسی ارتباط و تعامل اراده الهی و اراده انسانی در فرایندهای زندگی می پردازد. در این تحقیق، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی تفاوت و توازن میان اراده های الهی و انسانی در آیات قرآن کریم تحلیل می گردد. مقاله مذکور تلاش دارد با استناد به متون دینی و آیات قرآن، ابعاد نوینی از مفهوم اختیار را بررسی نماید. در تلازم این اراده ها، انسان موجودی مختار است که با اختیار گام بر می دارد و انتخاب می کند، قدرت اراده خداوند سبحان تحت عنوان مشیت الهی، اراده انسانی را تحت سیطره خود دارد و رابطه ای تعاملی میان دو اراده برقرار است که در مسئولیت های اجتماعی و فردی تأثیرگذار می باشد.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
معناشناسی تفسیر فریقین رابطه جانشینی خاب قرآن ناامیدی
مطالعه شبکه معنایی واژگان، یکی از روش های پژوهش در قرآن کریم است. در این روش، با انتخاب کلمات یا عبارات کلیدی، به بررسی معنای هر واژه در ارتباط با سایر واژه ها و مفاهیم مرتبط پرداخته می شود. واژه «خاب» پنج بار در قرآن کریم به کار رفته است و از نظر لغوی و تفسیری حاوی مفاهیمی مهم و متنوع است. این واژه که با موضوعاتی همچون وعده و وعید، تحقق اهداف و عاقبت اعمال مرتبط است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی تفاسیر مختلف ذیل این واژه و جانشین های آن در منابع تفسیری و لغوی پرداخته است. مطالعات نشان می دهد که مفهوم محوری واژه ی«خاب» بر پایه ی ناامیدی در نتیجه ناکامی و عدم تحقق آرزوهاست که نتیجه ی طبیعی انحراف از مسیر صداقت، عدم خلوص، ظلم، سرکشی، دشمنی با خدا تلقی می شود. اختلاف موجود در تفاسیر، ناشی از تفاوت در برداشت های زبانی، مفهومی وعدم توجه به سیاق و عدم تمایز میان واژگان مترادف است. در واقع این واژه، به وضعیتی اشاره می کند که فرد از دستیابی به هدف یا خواسته ی خود باز می ماند و دچار ناامیدی می شود لذا بیشتر بر مفهوم از دست دادن شیء، آرزو، طلب و... دلالت می کند که در نهایت موجب ناامیدی می شود. این حالت زمانی رخ می دهد که فرد به موضوعی نادرست و ناصواب دل بسته و در صورت نرسیدن به آن، حالت ناامیدی بر او غلبه می کند.
