۱.
کلیدواژه‌ها:
قرآن تفسیر موضوعی هرمنوتیک فلسفی شهید صدر گادامر گفت وگو فهم متن
گفت وگو با متن»، الگوی مشترکی است که شهید صدر در تفسیر موضوعی و نیز گادامر در هرمنوتیک فلسفی به عنوان عامل تحقق فهم، بر آن تأکید کرده اند. از آن جا که رویکرد شهید صدر به «فهم متن قرآن»، توصیه ای و رویکرد گادامر به «فهم متن» توصیفی است، پژوهش حاضر از ره گذر مطالعه تطبیقی این دو رویکرد، میزان رَوایی دیدگاه روش شناختی شهید صدر را مبتنی بر دیدگاه پدیدارشناختی گادامر بررسی کرده و به پی جویی این پرسش پرداخته که بایدها و نبایدها در روش تفسیری شهید صدر تا چه اندازه بر هست ها و نیست ها در هرمنوتیک گادامر منطبق است. به جهت آن که الگوی یادشده در اندیشه این دو متفکر خاستگاه یکسانی ندارد و تشابه دو نظریه ساختاری است، پژوهش حاضر از نوع «مطالعات تطبیقی کلان مبتنی بر همسانی ساختاری» به شمار می آید. بررسی عناصر گفت وگو در هر دو نظریه، مشروعیت الگوی «گفت وگو با متن» در تفسیر موضوعی را به اثبات رسانده و نشان می دهد که تفاوت های دو نظریه، از اموری خارج از ماهیت و فرآیند فهم ناشی می شوند و ازاین رو به اعتبار هستی شناختی روش تفسیر موضوعی خللی وارد نمی کنند.
۲.
کلیدواژه‌ها:
مُحصَنات تفاسیر متقدم تفاسیر جامع زن اسیر شوهردار کنیز زن آزاد
محصنات در آیه 24 سوره نساء، مصداق های گوناگونی در تفاسیر متقدم شیعه و سنی دارد. مفسران پیشین اهل سنت، بر پایه نیازها و زمینه هایی چون: سنت نقل مأثورات، گوناگونی رفتار پیامبر (ص) و خلفا در برخورد با اسیران و مشروعیت و تقدس خلفا، محصنات را به معنای زنان اسیر شوهردار معنا کردند؛ ولی زمینه متفاوت در شیعه، مایه آن شد که معنای زن اسیر شوهردار در تفاسیر پیشین شیعه بیان نشود و آن ها محصنات را بیش تر به معنای زن آزاد یا کنیز دانستند. این تفاوت پس از نگارش تفاسیر جامع نخستین از میان رفت و بازگفت شیعیان و اهل سنت از منابع تفسیری یک دیگر، موجب شد تا تمایز نخست میان شیعیان و اهل سنت درباره معنای محصنات، در این تفاسیر دیده نشود. به این ترتیب، گویی به زمینه و بسترهایی که دستاویز پذیرش یک دیدگاه تفسیری در تفسیرهای پیشین بود، در دوره های بعد چندان توجه نشد؛ به ویژه آن که در میان شیعه و سنی، بهره مندی برابر از منابع یک دیگر نبود و تفاسیر شیعه بیش از اهل سنت اثر پذیرفتند و این تأثیر به دلیل پذیرش دیدگاه موردپسند تفاسیر پیشین اهل سنت توسط شیخ طوسی و تأثیر شخصیت و کتاب های او بر مفسران بعدی شیعه بود.
۳.
کلیدواژه‌ها:
معرفت حسی سیر آفاقی قرآن کریم تفاسیر قرآن
سیر آفاقی، تفکر در آفریده های خداوند برای دست یابی به باورهای دینی و تحکیم آن هاست و قرآن به آن به عنوان یکی از طرق شناخت حقایق جهان هستی، مبدأ، معاد و... تأکید دارد. به تصریح آیات قرآن، سیر آفاقی از سه طریق حسی، عقلی و شهودی امکان پذیر است. پژوهش حاضر به روش تحلیلی و با استناد به آیات قرآن و آراء مفسران، یکی از راه های معرفتی آفاقی؛ یعنی شناخت حسی و میزان اعتبار آن در سیر آفاقی را بررسی کرده است. نتایج نشان می دهد که در این گونه از معرفت، به کارگیری حواس به صورت هدفمند و با جهت گیری درست، اهمیت بسزایی دارد. مفسران نخستین گام را در مواجهه با پدیده های طبیعت، به کارگیری دقیق و حداکثری حواس دانسته و به نقش مهم آن به عنوان درگاه ورود داده ها به قلب برای اندیشه ورزی و دریافت معارف توجه داشته اند. هرچند با توجه به محدودیت های حواس، نظیر شناخت ظاهری و افقی، معرفت حسی علی رغم لزوم و اعتبار آن در سیر آفاقی، مکفی نیست، درواقع نخستین گام است که با شناخت عقلی تکمیل و با یافته های قلبی- شهودی تعمیق می گردد و نهایت این مسیر، ایجاد باور در انسان و یا تحکیم باورهای دینی اوست.
۴.
کلیدواژه‌ها:
سلیمان مسح اسب ها عصمت انبیا آیات 32-33 سوره ص
آیات 32 و 33 سوره ص، از آیات متشابه در قرآن کریم درباره سیره پیامبران است که مربوط به اشتغال حضرت سلیمان به سپاه اسب ها و فوت شدن زمان -یا زمان فضیلت- عبادتی از آن حضرت است. در این مقاله، دیدگاه های علامه فضل الله و علامه طباطبایی در این زمینه بررسی می شود. علامه فضل الله، در مواضع بسیاری با رویکرد نقادی به تفسیر المیزان برخاسته، لذا واکاوی دیدگاه وی و تطابق آراء او با آراء علامه طباطبایی، علاوه بر عیارسنجی انتقادات فضل الله بر پاره ای از مفاد تفسیر المیزان و نیز علاوه بر تبیین معانی آیات موردبحث، پاره ای از پندارهای باطل درباره پیامبران را نیز هویدا می سازد. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، مبنای تقریرات قابل پذیرش از متشابهات سیره انبیا را با اتکا به محکمات سه گانه (شامل محکمات عام انبیا، محکمات خاص آن پیامبر و محکمات سیاق) تعریف کرده و ضمن تبیین این محکمات درباره آیات موردبحث، به واکاوی تطبیقی آراء دو مفسر پرداخته است. نتیجه تحقیق، نشان می دهد که هیچ کدام از ایرادات علامه فضل الله به علامه طباطبایی ذیل آیات موردبحث وارد نبوده، گرچه برخی از آراء صاحب المیزان نیز مورد انتقاد است. در پایان، بیانی آورده شده که با محکمات سه گانه سازگار بوده و از ایرادات تفاسیر مطرح درباره آیات موردبحث نیز بری باشد.
۵.
کلیدواژه‌ها:
برابری جنسیتی تبعیض جنسیتی قرآن کریم تفسیر تطبیقی محمد عبده علامه طباطبایی علامه فضل الله
سوره بقره، از آیاتی است که در انتقال به دوره مدرن، نوعی از نابرابری جنسیتی میان مردان و زنان را به اذهان متبادر ساخته که بر مبنای آن، ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان، به نصف کاهش یافته است. بسیاری از عالمان تفسیر، با طرح این مدعا که زنان، موصوف به ویژگی هایی چون: نقصان در عقل، ضعف در حافظه و ناتوانی در ثبت حوادث هستند، خواسته یا ناخواسته، خوانش هایی مبتنی بر ارزش داوری جنسیتی علیه زنان عرضه کرده اند. این خوانش ها تا آستانه سده چهاردهم هجری، بسیار رواج داشته، اما در گذار به دوره معاصر و مطرح شدن پرسش های نوظهور عصری، زمینه های فرهنگی- اجتماعی برای فاصله گرفتن از سنت های تفسیری و پیدایی خوانش های روزآمد از این آیه فراهم آمده است. در این پژوهش، تلاش می شود با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن، امکان های مختلفِ تفسیری که درباره این آیه شریفه پیش افکنده شده است، با رویکرد تطبیقی مطالعه گردد. پژوهش حاضر، نشان می دهد که صاحبان تفاسیر نام برده، کوشیده اند تا با پیش گرفتن سه مسیر متفاوت، فهمی نو از آیه شریفه، متناسب با پرسش ها و نیازهای عصری عرضه کنند.
۶.
کلیدواژه‌ها:
خرافه گرایی تحریف غلو بدعت قیاس
هدف این مقاله که با روش کتابخانه ای و به صورت توصیفی- تحلیلی نوشته شده، بررسی دقیق تر پدیده خرافه گرایی دینی و شناخت عواملی است که از دیدگاه قرآن در بعضی افراد، موجب به وجود آمدن این پدیده می گردد. عواملی چون: سودجویی، دفاع از مذهب موردعلاقه خود و سست نشان دادن عقاید مخالفان، افسادگری در دین و استبداد دینی. گاه نیز براثر ضعف باورهای دینی افراد، خرافاتی مانند بدعت، تحریف، قیاس گرایی، پیروی از متشابهات و یا اشتباهات عمدی یا سهوی ناقل یا شنونده شکل گرفته است. حتی گاهی افراط وتفریط در مسائلی مانند عقل گرایی یا نقل گرایی یا تسامح در دین یا بزرگ نمایی افراد برای اسطوره سازی، از علل به وجود آمدن خرافات دینی به شمار می آید. بی تردید شناسایی علت های خرافه گرایی و خرافه پردازی، از گام های بسیار مهم و اساسی در آسیب شناسی این پدیده نامیمون است و سازوکارهای پیش گیرانه را پیش روی جوامع دینی قرار می دهد و موجب بصیرت افزایی در افراد دین دار می گردد تا در ورطه خرافه و خرافه گرایی گرفتار نگردند و ساحت دین و دین داری را از این وصله ناساز و ناجور دور بدارند. نتیجه این که تنها با تکیه بر عقل و خردورزی و نیز توکل بر خداوند متعال و بالا بردن سطح علم و معرفت و پیروی کامل از تعالیم حیات بخش رهبران آسمانی است که می توان بر این دیو ویران گر غلبه نمود.
۷.
کلیدواژه‌ها:
جهاد ابتدایی دفاع از فطرت انسانی جهاد تبلیغی جنگ پیش دستانه آزادی عقیده
مفسران و فقها، مطالب بسیاری درباره جهاد که از ارکان مهم اسلام و فروع دین است، نگاشته اند. مشهور فقها و بسیاری از مفسران متقدم، قائل به جواز یا حتی وجوب دو نوعِ جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی بوده اند. در سده های اخیر، به جهت مناسبات گوناگون اجتماعی مانند آزادی عقیده، گروهی از مفسران منکر جهاد ابتدایی هستند؛ زیرا آن را در تهافتی آشکار با آزادی عقیده می دانند. گروه دیگر در تبیین خود از جهاد ابتدایی، توجیهات و تأویلاتی را به کار می برند تا بتوانند از این طریق، جهاد ابتدایی را به تأویل جهاد دفاعی برند و تضاد مذکور را در ظاهر حل کنند. دیدگاه های گروه دوم را می توان در چهار عنوان قرار داد: 1. جهاد ابتدایی به منزله دفاع از فطرت انسانی؛ 2. جهاد ابتدایی به منزله جنگ پیش دستانه؛ 3. جهاد ابتدایی به منزله جهاد تبلیغی؛ 4. جهاد ابتدایی به منزله نفی خرافه و باطل. پژوهش حاضر به این دیدگاه های تأویلی به روش توصیفی- تحلیلی و انتقادی می پردازد و در انتها هیچ یک از آن ها را تمام نمی داند؛ زیرا هیچ کدام با مفهوم مشهور جهاد ابتدایی انطباق کامل ندارد و هم چنین آن تهافت یادشده را به خوبی حل نمی کند.
۸.
کلیدواژه‌ها:
تربیت دینی خداوند انبیا قرآن مفسران فریقین عهد عتیق
تعلیم و تربیت، از مهم ترین اهداف و دغدغه های ادیان الهی بوده که مفسران فر یقین بدان توجه داشته اند و در کتاب های آسمانی چون: قرآن و عهد عتیق نیز به آن اشاره شده است. خداوند و پیامبران به عنوان متولیان اصلی در تربیت بشر، با روش هایی سعی در تربیت دینی مردم داشته اند. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره جستن از آراء مفسران فریقین، این متولیان را معرفی کرده و در ادامه با برشمردن روش های تربیتی آنان، به تحلیل و ارزیابی روش های این دو گروه با رویکرد ادیانی پرداخته است. با بررسی آراء مفسران فریقین و متن عهد عتیق می توان به این یافته ها اشاره کرد که گرچه تقریباً خداوند و انبیا، متولیان تربیت در ادیان آسمانی معرفی شده و در آراء روش های تربیت دینی مشترکند، از متولیان تربیت دینی در قرآن کریم با تعبیر اسوه دینی یاد می شود، درحالی که در عهد عتیق این گونه نیست و حتی اشتباهاتی از انبیا را مطرح ساخته اند. علاوه بر این، خداوند و انبیا در قرآن، به قیامت و پاداش و عذاب الهی بیش از عهد عتیق عنایت داشته اند و روش های تربیتی در قرآن، جامع تر و غنی تر از روش های یادشده در عهد عتیق است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
آیه 30 سوره انسان امربین امرین جبر و اختیار مشیت اراده تفویض
جبر و اختیار، مسأله ای است که از اولین سال های ظهور اسلام، ذهن مسلمانان را درگیر خود کرد و پیدایش نظریات مختلف کلامی را سبب شد. سه دیدگاه اساسی در این زمینه وجود دارند که طبق یکی، انسان مجبور است و بر اساس دیگری، اختیار کامل دارد. سومین نظریه که امامیه ابداع کرده، عبارت است از اثبات توأمان مشیت خداوند و مشیت انسان. طبق این دیدگاه، مشکل تعارض ظاهری مشیت انسان با مشیت خداوند حل شده، اختیار انسان در طول اختیار خداوند، اثبات می شود. تحقیق حاضر که با روش گردآوری کتابخانه ای و پردازش توصیفی- تحلیلی و انتقادی تهیه شده، در پی آن است که از طریق بررسی، تحلیل و نقد این سه دیدگاه کلامی و جلوه آن ها در تفاسیر موجود از آیه 30 سوره انسان (*وَ مَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَن یشَاءَ الله*)، قول مختار درزمینه جبر و اختیار را عرضه کند و نادرستی اقوال دیگر را نمایان سازد. یافته های تحقیق، حاکی از آنند که مهم ترین انتقاد وارد بر جبریون، نادیده گرفتن حکمت الهی و اساسی ترین ایرادات نظریه تفویض، محدود کردن قدرت و مالکیت خداوند هستند.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
حضرت یونس (ع) عصمت شبهات قرآنی رویکرد مفسران تفسیر کلامی تفسیر تطبیقی
ظاهر برخی آیات قرآن کریم، به گونه ای است که دلالت بر بی صبری، سرپیچی و عصیان حضرت یونس (ع) در انجام دادن رسالت خویش داشته و پیامبر اکرم (ص) از همانندی با ایشان نهی گردیده است. این مسأله، موجب گشته تا آن حضرت در نگاه برخی مسلمانان، به معصیت و عدم عصمت متهم گردد. در مقابل، مفسران و حدیث- پژوهان فریقین، تلاش نمودند تا تفسیری درست از آیات قرآن و روایات موجود ارائه دهند و ضعف این پنداره را برملا سازند. بر پایه نتایج این پژوهش، مفسران امامیه، دو رویکرد در پاسخ به شبهات عصمت عرضه کرده اند: یکی ترک اولی و دیگری تلقی رخداد واقعه پیش از رسالت یونس (ع). تعداد زیادی از مفسران اهل سنت نیز این دو رویکرد را بیان نموده اما برخی رویکرد معصیت و عصیان یونس (ع) را برگزیده اند. این نوشتار رویکردهای سه گانه را ارزیابی کرده و در پایان نظریه منتخب را مطرح ساخته است. نتایج ارزیابی و نقد رویکردهای یادشده، حاکی از آن است که نظریه «ترک عمل افضل و اولی»، تنها رویکرد پذیرفتنی و سازگار با آیات قرآن بوده که اغلب مفسران فریقین مطرح ساخته اند.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
اعجاز قرآن کریم اعجاز محتوایی اعجاز معنایی مفسران فریقین
بسیاری از مفسران در بررسی اعجاز قرآن، بیش تر بر اعجاز بیانی و لفظی توجه داشته اند، درحالی که نوع مهمی از اعجاز در قرآن، محتوایی است. این نوع اعجاز با مفاهیم درونی قرآن ارتباط دارد و آن چه از تطبیق استنتاج می گردد، نشان می دهد که توجه به این نوع اعجاز در طی سده های مختلف، با شدت و ضعف هایی همراه بوده است. بر همین اساس، در این پژوهش با رویکرد تحلیلی – تطبیقی، مصادیق اعجاز محتوایی از دید فریقین بررسی شده است. در تطبیق دو دیدگاه، می توان گفت که مفسران فریقین، در بیان ابعاد اعجاز محتوایی اختلاف چندانی با هم ندارند و عمده اختلاف دیدگاه های آن ها، مربوط به نوع توجه به این مصادیق است که مفسران اهل سنت در سده های نخستین بیش تر به آن ها توجه کرده اند، ولی در دوران معاصر، دانشمندان شیعه توجه فزون تری به این مصادیق داشته اند. بررسی عمیق تر دیدگاه های فریقین، نشان داد که برخی اختلافات نیز در دو دیدگاه درباره مصادیق اعجاز محتوایی و مسائل مربوط به آن ها وجود دارد؛ مثلاً در مورد بطون قرآن کریم با وجود مسلم دانستن این مصادیق در نقل اهل سنت، با اندک اغماض از پیامبر (ص) یا صحابه بحثی مطرح نمی شود، درحالی که شیعه بدان اهتمام ویژه داشته است.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر قرآن با قرآن معناشناسی واژگان سیاق لفظی اعتبارسنجی احتمالات تفسیری
بررسی تفاسیر با روش قرآن با قرآن، نشان می دهد مفسران در گزینش آیات مفسِر، متفاوت عمل کرده اند و هنگام تعارض احتمالات تفسیری، به دلیل فقدان سنجه ها و معیارهای اعتبار، گاه دچار لغزش یا برداشت های تفسیری متفاوتی شده اند. این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی، اصول تحلیل گفتمان را با اصول و قواعد تفسیر قرآن، تلفیق و تطبیق نموده و برخی از ملاک های صحت وسقم را شناسایی و معیارهایی را برای ارزیابی روش تفسیر قرآن با قرآن، توصیه کرده است. با تجمیع آیات، روشن می شود سنجه اعتبار آیات مفسِّر و معنای ترجیحی واژه هم خانواده معنایی، گاهی به دلیل شواهد تاریخی در متن است نه صرف شباهت سیاق لفظی. سنجه های درستی آزمایی احتمالات تفسیری، با تلفیق اصول معناشناسی متن و قواعد فهم قرآن، با توجه به بافت کلامی متن (سیاق لفظی) و نگرش سیستمی مفسّر به متن قرآن به دست می آید. مهم ترین سنجه ها بر اساس اصول تحلیل گفتمان متن عبارتند از: سیاق کلامی، توجه به معنای پایه، عرف و نظام معنایی واژگان قرآنی، توجه به هم خانواده های معنایی، توجه به معناشناسی تاریخی اصطلاحات رایج زمان نزول و کاربرد آن در بافت جمله.
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
التبیان فی تفسیر القرآن شیخ طوسی مجمع البیان طبرسی تفسیر تقریبی
وجود برخی ویژگی های مشترک تفسیری فریقین در التبیان، نشان از انگیزه نویسنده در نگارش یک تفسیر تقریبی دارد. این امر در روش نقل روایات تفسیری، به ویژه روایات اهل بیت (ع) اثرگذار بوده است. در سده های بعد، روش تفسیری التبیان در برخی تفاسیر شیعه به ویژه مجمع البیان، استفاده شده است. از سویی، برخی پژوهش گران اهل سنت، روش اعتدال گرای طبرسی در مجمع البیان را ستوده و درنتیجه، این تفسیر تقریبی شناخته می شود؛ اما با توجه به قدمت التبیان و استفاده طبرسی از روش تفسیری طوسی، این رویکرد را ابتدا باید در التبیان جست وجو کرد. این پژوهش با روش تحلیل متن (روایات) و تطبیق روایات، به بررسی ویژگی های تقریبی روایی در این دو تفسیر پرداخته است. توجه به منابع غیر شیعی، نقل بسیاری از روایات پیامبر و حضرت علی (ع) از منابع اهل سنت، خودداری از نقل روایات فضایل اهل بیت (ع) و مذمت خلفا و عدم نقل معارف شیعی به صورت صریح، از ویژگی های تقریبی این دو تفسیر است. استفاده از منابع بیش تر، نام بردن مصادر فریقین به ویژه شیعه، فراوانی روایات شیعی ذیل آیات به ویژه روایات فضایل، ازجمله تفاوت های مجمع البیان با التبیان است.
۱۴.
کلیدواژه‌ها:
قرآن تفسیر تطبیقی تفسیر مقارنه ای تفسیر موازنه ای تفسیر مقایسه ای جریان شناسی
«تطبیق» با معادل هایی نظیر «موازنه»، «مقارنه» و «مقایسه» به کار رفته است. در شیوه «تطبیق» و «مقایسه»، دو یا چند دیدگاه یا مکتب در مورد موضوعی خاص که با یک دیگر سنخیت دارند، بررسی و نقادی شده تا وجوه اشتراک و اختلاف آن ها مشخص گردد و برتری ها و ضعف های هر یک هویدا شود و درنهایت اولویت یکی بر دیگری به اثبات رسد. یافته های پژوهش، بیان گر آن است که تا قبل از قرن دوم، اثری از تطبیق در تفاسیر اهل سنت دیده نمی شود؛ بلکه احادیث و روایات موردقبول صحابه و تابعین، بدون در نظر گرفتن دیدگاه مخالف، نقل شده است. در قرن چهارم، با شکل گیری مذاهب دیگر و رشد آن نظیر معتزله، برخی تفاسیر در حد جمع آوری نظریات و آرا (موازنه و مقارنه) پیش رفت و سپس با شدت گرفتن تحولات سیاسی و اجتماعی، فرصتی برای نقد و بررسی و ابراز نظریات (مقایسه) پیدا شد. این پژوهش، روش توصیفی - تحلیلی را به کار برده و در مسیر تحولات تطبیق و توسعه معنایی آن، به نکته مهم نوفهمی دست یافته است.
