۱.
کلیدواژه‌ها:
آیات فضایل آیه ۳۶ سوره نور آیه بیوت خانه معصومین
یه ۳۶ سوره نور که به آیه بیوت شهرت دارد، در تعظیم خانه هایی است که هر صبح و شام در آن ها ذکر و تسبیح خداوند گفته می شود و ازاین رو، خدا به رفع قدر و منزلت این خانه ها اذن داده است. مفسران در تبیین مراد الهی از بیوت، دیدگاه های متفاوت و پراکنده ای دارند؛ اما غالباً از بیوت به مساجد تعبیر کرده اند. در پژوهش حاضر، بر آنیم تا با روش توصیفی - تحلیلی و از خلال بررسی دیدگاه های مفسران فریقین، این گمانه را تقویت کنیم که برخلاف دیدگاه مشهور، نمی توان مسجد را مراد اصلی آیه برشمرد؛ بلکه واژه بیوت تنها با الغای خصوصیات می تواند شامل مساجد و دیگر مصادیق مذکور شود. تحلیل و ارزیابی دیدگاه مشهور، چنین به دست می دهد که ادله و مستندات این دیدگاه از اتقان کافی برخوردار نیست؛ بلکه ظاهر و سیاق آیه و نیز پشتوانه روایی، نگره جدید را تأیید می کند. بر این اساس و چنان که از قراین برمی آید، بیوت نه به معنای مساجد که به معنای خانه های ذوات معصومین است و از تلائم میان رفعت بیوت و عصمت ساکنان آن، چنین برداشت می شود که شرط عصمت ساکنان در ترفیع بیوت موضوعیت دارد.
۲.
کلیدواژه‌ها:
آیه 53 فصلت متعلّق حقّ شهید آفاق وانفس مفسران فریقین
مفسران فریقین در تبیین مفهوم آیه 53 فصلت، مشهور به آیه آفاق وانفس، نظریات هم سویی ابراز نکرده اند؛ لذا مراد از آیات آفاقی، آیات انفسی، متعلّق حقّ و معنای شهید در این آیه، به روشنی مشخص نیست. نظر به اهمیت کشف مراد الهی از این کریمه، پژوهش حاضر مدعی است که راز برون رفت از این تشتت آرا، تبیین دقیق متعلّق «حقّ» و وجه تناسب صدر با ذیل آیه شریفه است. ازاین رو در این مقاله، با استفاده از روش تحلیلی- انتقادی و پس از عرضه یک طبقه بندی اجتهادی از گونه های مختلف این ارتباط در میان آثار مفسران، رویکرد جدیدی به عنوان رویکرد معیار، پیشنهاد شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که انتساب قرآن و آورنده آن به «ربّ العالمین»، امر حقّی است که از دو طریق مستقل و البته غیر هم رتبه، یکی ارائه آیات آفاقی و انفسی و دیگری شهادت مُکفی الهی بر این موضوع، توسط مشرکان حجاز قابل ردیابی بوده است. در این رویکرد، ارائه آیات آفاقی و انفسی از معنای مصطلح و رایج برآمده از جریان صوفی - عرفانی بیگانه خواهد بود.
۳.
کلیدواژه‌ها:
آمنه ودود بانو امین قرآن و زن تأثیر جنسیت بر تفسیر
خوانش زنانه یکی از خوانش های امروزی از قرآن است. برخی با انگیزه دفاع از حقوق زنان، چون اغلب تفاسیر توسط مردان انجام شده، رویکرد تفاسیر را مردسالارانه دانسته و با بازخوانی آیات، موجب دگراندیشی هایی شده اند. هدف این نوشتار تطبیقی- تحلیلی که مبتنی بر منابع اسنادی انجام شده، مشخص نمودن اثر جنسیت در برداشت ان است. بدین منظور دیدگاه دو مفسر معاصر زن (بانو امین و خانم ودود) در آیات چالشی که اندیشه سود مردان و زیان زنان را به ذهن متبادر می نماید، جمع آوری و با نظر مفسران مرد مقایسه شده . ازآنجاکه معیار قطعی برای سنجش تأثیر جنسیت در فهم افراد وجود ندارد، برداشت آنان با یکدیگر و سایر مفسران مرد مقایسه شده است. تفاوت در برداشت مفسران منتخب به رغم هم جنس بودنشان و این که در موارد اشتراک و افتراق نظریاتشان، همواره مفسران مردی وجود دارند که با هرکدام هم عقیده هستند، نشان می دهد جنسیت به تنهایی، عاملی در اتخاذ نگرشی خاص نزد مفسران نیست. نتیجه آن که جنسیت، امری نسبی و اثر آن در مفسران، متفاوت است. به استناد کثرت مواردی که خانم ودود موافق و بانو امین مخالف حقوق ظاهری زنان نظر داشته اند، می توان گفت کتاب مخزن العرفان نسبت به کتاب قرآن و زن، سوگیری جنسیتی کم تری دارد.
۴.
کلیدواژه‌ها:
امام عصر امام حسین منصور ولی دم مظلوم اسراف در قتل
قرآن کریم حاوی آیات ناظر به امامت است؛ اما دلالت و مصادیق بعضی از این آیات، به روشنی مشخص نیست؛ مانند آیه *وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیهِ سُلْطاناً فَلا یسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً* (اسراء/33). پژوهش حاضر، با بررسی منابع روایی و تفسیری فریقین و تحلیل دلالت های آیه، درصدد تعیین دلالت و مصداق «ولی دم» است؛ نتیجه این که در کتب روایی شیعه، روایاتی از اهل بیت نقل شده که حضرت مهدی7را فرزند امام حسین7، وارث آن بزرگوار و منتقم خونشان معرفی کرده است؛ زیرا امام حسین7 نفس محترمه و مصداق برجسته مظلومی هستند که خداوند وعده انتقامش را داده است. همچنین روایات فریقین، تأکید دارند که ولی دم باید وارث مقتول و از نزدیکان مقتول و یا فرزندان و وابستگان نسبی و دارای اختیار برای قصاص، بخشش و یا دیه و هر تصمیم دیگری باشد. اگر وارثی برای مقتول نباشد، حاکم جامعه ولی دم مقتول محسوب می شود. پس برفرض این که کسی مدعی شود در زمان ظهور وارثی نیست که ولی دم امام حسین 7 باشد، طبعاً حضرت مهدی7 که تنها امام معصوم حاکم هستند، مصداق حقیقی ولی دم برای امام حسین7 خواهند بود.
۵.
کلیدواژه‌ها:
«الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» پیامبر فریقین اهل بیت اهل سنت
در تفسیر آیه 49 سوره عنکبوت: *بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْم *، ابهاماتی درباره عبارت های «هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ» و «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» وجود دارد و با توجه به این که رجوع ضمیر «هو» به چه کسی و یا چه چیزی است، مفهوم «آیاتٌ بَیِّناتٌ» و مهم تر از آن، تعیین مصداق «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» تغییر خواهد کرد. این پژوهش با شیوه توصیفی تحلیلی، به بررسی دیدگاه های تفسیری فریقین در پنج قرن نخست هجری پرداخته است. دیدگاه های فریقین درباره مصداق عبارت «الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْم » عبارتند از: اهل کتاب و علمای آنان، اهل کتابی که مسلمان شده اند، مؤمنان، علما، پیامبر اسلام و امامان معصوم. در این میان امامان فقط خود را مصداق آیه معرفی نموده اند. در نقد دیدگاه ها، نخست در تعیین مرجع ضمیر «هو» بین پیامبر و قرآن، مشخص شد که قرآن مرجع ضمیر است و درنتیجه، برخی از مصادیق ذکرشده برای عبارت «الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْم » صلاحیت مصداق بودن را از دست دادند و با تبیین مفهوم عبارت «آیاتٌ بَیِّناتٌ »، اختصاص «الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْم» به پیامبر اکرم و امامان معصوم آشکارگردید که در برخی روایات تفسیری شیعه بدان اشاره شده است.
۶.
کلیدواژه‌ها:
قرآن ارتباط سنجی ما عندالله بقیه الله خیر ابقی
ارتباط سنجی مفهومی میان آیات قرآن کریم، موضوعی است که از دیرباز توجه پژوهشگران قرآنی را به خود معطوف داشته است. در مقاله حاضر محتوای آیات مشتمل بر عبارت "ما عندالله " با دو ویژگی خیر و ابقی و سنجش میزان ارتباط آن ها با عبارت "بقیه الله " با محوریت آیات 60 قصص، 95 – 96 نحل و 86 هود بررسی شده است. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر روش تفسیری قرآن به قرآن، تلاش دارد ارتباط بین مفهوم ما "عندالله " را که به معنای عالم آخرت و قرب معنوی و منزلتی است، با عبارت "بقیه الله " بیابد که به معنای آن چیزی است که خداوند اراده بقای آن را فرموده و زوالی در آن راه ندارد و با استعانت از روایات معصومان (ع)، اثبات نماید که انبیای الهی و ائمه اطهار (ع) به طور عام و حضرت ولی عصر (عج) به طور خاص، از مصادیق "بقیه الله "به شمار می روند و هدف خداوند متعال در آیه شریفه *بقیه الله خیر لکم ان کنتم مؤمنین*، جلب توجه مؤمنان به مصداق اکمل بقیه الله و آخرین حجت و ذخیره الهی است و با شناخت مصادیق خیر و ابقی و مصداق اظهر آن و به وسیله او می توان به شناخت و عبودیت و عندیت الهی رسید.
۷.
کلیدواژه‌ها:
تجرد نفس روح تفسیر فخر رازی طباطبایی اشتراک افتراق
برخی از اندیشه وران، بر این باورند که سکوت فخر رازی در موضوع تجرد نفس، نشان دهنده مادی دانستن آن است؛ درحالی که از اقوال و دیدگاه های وی، به مجرد بودن نفس می توان رسید ولی بیان فخر رازی با دیگر فیلسوفان مانند علامه طباطبایی متفاوت است. لذا نوشتار حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، دیدگاه های این دو مفسر بزرگ جهان اسلام را مقایسه نموده، آراء آن ها را به بوته نقد می کشاند و نظر مرجح را مطرح می سازد. درباره مسأله تجرد نفس، سه نظر اصلی وجود دارد. برخی نفس را مادی دانسته اند. دسته دوم آن را امری مجرد از ماده قرار داده اند و گروه سوم، دو مقام برای نفس قائل شده اند که در مقام فعل، متعلق به ماده و در مقام ذات، مجرد از ماده است. آنچه از میان آثار فخر رازی تحلیل می شود، تجرد نفس هم در ذات و هم در فعل است. در مقابل، علامه طباطبایی بهترین نظریه را عرضه می کند و با آیات قرآن و استدلالات منطقی و عقلی اثبات می نماید که نفس، ذاتاً مجرد از ماده است ولی ازنظر فعل، محتاج به ماده؛ زیرا اگر در مقام فعل، مجرد از ماده باشد، نمی تواند در این جهان مادی با بدن جسمانی ممزوج شود.
۸.
کلیدواژه‌ها:
بلاغت مجاز آیات موهم جسمانیت خدا مفسران ظاهرگرا مفسران تأویل گرا
تفسیر درست آیات قرآن به ویژه آیات دارای معانی متشابه، متوقف بر به کارگیری فنون و دانش های گوناگونی است که در این میان توجه به بلاغت همواره مدنظر مفسران است. حال سؤال اساسی آن است که تفاوت دو رویکرد تأویلی و ظاهرگرایی در نقش دهی به دانش بلاغت و فنون آن در فهم مراد خداوند به ویژه در آیات موهم جسمانیت چیست و تحلیل آن کدام است؟ رهیافت این پژوهش که بر پایه مطالعات کتابخانه ای، به توصیف و تحلیل رویکرد مفسران در آیات موهم تجسیم و حرکت پرداخته، این است که در تبیین این دسته از آیات، مفسران تأویلی و ظاهرگرا به دو گونه عمل نموده و هریک در جهت تبیین و توجیه دیدگاه خود در تفسیر آیات، به ویژه آیات موهم جسمانیت، به بلاغت و به ویژه مجاز نقش سپاری کرده اند و در ادامه، توجه یا بی توجهی به فن مجاز به عنوان رکنی از اصول و قواعد بلاغی، منتهی به دو رویکرد تأویلی و ظاهرگرایی در تفسیر آیات شده است. دیگر آن که تعدد نظریات ادبی مفسران موافق تأویل، ناشی از برداشت متفاوت تفسیری آنان از این آیات نیست؛ بلکه تنوع اصول و قواعد بلاغی حاصل از آراء ادبی مفسران، یکی از مباحثی است که برای دوری از جسمانیت خداوند به آن استدلال شده است.
۹.
کلیدواژه‌ها:
قرآن آراء تفسیری شهدالله سیر تاریخی سبب کارکرد
تفسیر آیات قرآن در طول تاریخ، دچار تغییر و تحولاتی شده است. یکی از این آیات، آیه هجده آل عمران معروف به «شهدالله» است. شهادت خداوند، ملائکه و اولوالعلم به توحید در این آیه بیان شده است. این که به راستی نحوه شهادت حق تعالی به چه صورت است و دیدگاه مفسران فریقین درباره آن چگونه است، سؤالاتی است که نیاز به پژوهش دارد. در این پژوهش، با استفاده از منابع کتابخانه ای، پایگاه ها و نرم افزارهای علوم اسلامی، به روش تحلیل محتوا، به تجزیه وتحلیل آراء تفسیری پرداخته شده است. نتایج نشان می دهد سیر آرا درباره نحوه شهادت، از قولی شروع شده، با فعلی ادامه دارد و به ذاتی ختم می گردد. نیز تحلیل نتایج بیان می کند، چون هر سه نوع دیدگاه در طول هم هستند، بنابراین هر سه نوع شهادت قولی، فعلی و عینی در این آیه می تواند صحیح باشد. گرایش و تمایلات تفسیری، گفتمان غالب هر عصر، شیوع جدال بین مفسران فریفین، حمله مغول و ایلخانان، نقدهای شرق شناسان و نهضت بیداری اسلامی و ادغام مباحث فلسفی و عرفانی، از عوامل مؤثر بر بروز آراء تفسیری است. همچنین از آثار وکارکردهای این آیه می توان به کارکردهای استنادی، کلامی، اجتماعی و تربیتی، آموزشی و هدایتی اشاره نمود.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
قرائات قرائت حفص رجحان ادبی رجحان قرائت سیاق
در بین کتب قرائات و علوم قرآن و تفاسیر، شاخص های مختلفی در تشخیص رجحان قرائت های مشهور بر یکدیگر وجود دارد؛ شاخص هایی که عالمان این فن در طول تاریخ این علم همواره بدان ها استدلال کرده اند. عربیت قرائت، از مهم ترین این شاخص هاست. همراهی با قواعد مشهور صرف و نحو، افصح بودن و بلاغت که ذیل مباحث ادبی قرار می گیرد، از ملاک های تشخیص عربیت به حساب می آید. در شمارش وجوه رجحان قرائات بر قرائت حفص، بیش ترین وجه از حیث آماری، متعلق به رجحان ادبی بر اساس قواعد مسلم عربی است؛ به این معنا که در موارد متعددی، قرائت دیگری نسبت به حفص از حیث عربیت، رجحان دارد. همچنین بررسی سیاق آیات نیز در مواردی، بیانگر رجحان قرائات دیگر بر قرائت حفص است. این ترجیحات، سبب تفاوت در انظار تفسیری مفسران نیز شده است. بررسی این وجه رجحان و تحلیل برخی از موارد بر اساس دیدگاه امین الاسلام طبرسی و فراء با نگاهی به برخی دیگر از مفسران فریقین، محور این مقاله است. حل برخی معضلات در توجیه وجه ادبی آیات در تفسیر با توجه به قرائات مشهور دیگر، بیان وجه معنایی روشن تر در تفسیر، همراهی علمی فریقین در این جهت و... از نتایج این تحقیق است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
عرش تدبیر الهی علم تفصیلی علم الهی قلب انسان
فهم ماهیت و کارکرد عرش الهی، چه در قوس نزول و چه در قوس صعود و چه در ارتباط خالق با خلق و چه در ارتباط خلق با خالق، یکی از معارف پرمعنا و مؤثر قرآنی و عرفانی است و آیاتی متعدد و روایات به این مهم پرداخته اند و مفسران، متکلمان و فلاسفه نیز دراین باره جست وجو کرده اند. هدف از این پژوهش، این است که در راستای اهداف و معارف قرآن کریم، با بررسی معنای واقعی عرش و جایگاه آن در حوزه جهان شناسی و خداشناسی و معارف الهی، به برخی ابهام ها مانند تفکر مشبهه و مجسمه درباره عرش پاسخی روشن دهیم. روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیلی است و دستاورد پژوهش، این است که عرش الهی، مرتبه واسط بین مرتبه ذات و مرتبه خلقی و حقیقتی از جنس حقایق غیبی و مرتبه ای از عوالم مجردات تام است و مراد از واقعیت عرش در قوس نزول و صدور کثرت از وحدت، تدبیر و مدیریت و ربوبیت الهی است که عرش در این جهت، به عنوان علم الهی و قلب انسان کامل نیز معنا می یابد.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
خلقت هدف عبادت قرآن تفسیر تطبیقی
مسأله هدف آفرینش در آیه 56 سوره ذاریات، یکی از مسائلی است که تفاسیر متعددی درباره آن انجام شده است. ، با جمع آوری داده های کتابخانه ای و روش پردازش توصیفی تحلیلی و تطبیقی تفاسیر فریقین، بنیان این دگرگونی برداشت را اختلاف مدارس و رویکرد تفسیری مفسران قلمداد کرده است. یافته ای که بر اساس آن می توان آراء اهل تفسیر را در سه دسته ارزیابی نمود: دسته نخست، تنها مؤمنانِ جن و انس را مخاطبان آیه دانسته و این گونه هیچ اشکالی را متوجه آیه نمی دانند. دسته دوم، با توجه دادن به غرض محوری حرف لام در «لِیَعبُدونَ»، متعرض هیچ گونه بحث اعتقادی مرتبط با آیه نشده اند؛ درحالی که دسته سوم، با عام تلقی کردن خطاب آیه و مشکلِ تحقق نیافتن هدف خلقت درباره نافرمانان ثقلین، در پی حل پیچ معنایی عارض شده درباره افعال الهی هستند. در این میان، بعضی با تلاش هایی باورمندانه، سعی در دفع این اشکال نموده و گروهی با رویکرد عصری و نجات بخش دانستن آموزه عبادت، خود را از معضل نظری مطرح شده رهانیده و با مطلوب خواندن عبادت و نقش بسزای آن در تقویت ایمان، رستگاری مخاطبان در دو سرای را مقصود خدای متعال از این گزاره وحیانی دانسته اند.
