علم زبان

کتا ب درسی به عنوان مهم ترین ابزار آموزشی، زمینه ساز انعکاس و انتقال ایدئولوژی ها است. پیشینه پژوهش های انجام شده در زمینه تحلیل ایدئولوژی های موجود در کتاب های درسی نشان می دهد که قریب به اتفاق این مطالعات مبتنی بر آموزش زبان انگلیسی هستند. باتوجه به توسعه روزافزون آموزش زبان فارسی، موقعیت حساس کشور ایران در جهان و نگرش های نادرست جهانیان و حتی، فارسی آموزان نسبت به آن، اهمیت مطالعه در زمینه منابع آموزش زبان فارسی ضرورت پیدا می کند. در پژوهش حاضر، کتاب درس زبان فارسی نوشته منگینی و ارستی به منظور بررسی چگونگی بازنمایی ایدئولوژی ها به ویژه در معرفی هویت ایرانی، تحلیل شده است. براین اساس، با انتخاب رویکرد ون دایک و با تکیه بر سه مفهوم کلیدی مربع ایدئولوژی، طرح واره هویت گروه و راهبردهای بازنمایی ایدئولوژی، دو بازبینه طراحی و کتاب منتخب از حیث متن و تصویر تحلیل شد. نتایج حاکی از آن است که علی رغم تلاش کتاب درس زبان فارسی برای رعایت بی طرفی در متون، در مواردی به واسطه تصاویر و تمرین ها، از نکات مثبت گروه ما رفع تأکید شده و یا بر نکات منفی آن تأکید شده است. بدین ترتیب، باتوجه به چارچوب پژوهش، نگرش این کتاب به هویت ایرانی مغرضانه و بازنمایی های آن در تعارض با اهداف آموزش زبان ارزیابی می شود.

رده شناسی زبان مطالعه نظام مند تنوعات زبانی است و ترتیب واژه یکی از مباحث اصلی مطرح در آن به شمار می آید. پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که گونه های زبانی منطقه چرداول در استان ایلام به کدام رده زبانی تعلق دارند و کدام ویژگی های رده شناختی بر ترتیب واژه ها و سازه های نحوی این گونه ها ناظر است. این پژوهش با مبنا قراردادن چارچوب مطرح شده در پژوهش دبیرمقدم، به مطالعه مؤلفه های ترتیب واژه در زبان های چرداول در شمال استان ایلام پرداخته است که چند گونه از زبان های کردی، لکی و لری را شامل می شود. به این منظور، 24 مؤلفه ترتیب واژه در سه زبان مذکور بررسی شد و در هرمورد با ارائه مثال از گونه های زبانی، وضعیت هر مؤلفه مشخص شد. بررسی این 24 مؤلفه نشان داد که سه گونه زبانی بررسی شده در منطقه جغرافیایی چرداول از همگرایی بالایی برخوردارند که این مسئله خود جلوه ای از ’رده شناسی منطقه ای‘ محسوب می شود. مقایسه مؤلفه های ترتیب واژه در سه گونه زبانی بررسی شده با زبان های اروپا آسیا نشان داد که این سه گونه طبق 17 مؤلفه از 24 مؤلفه در رده زبان های فعل میانی قوی قرار می گیرند.  مقایسه این گونه ها با زبان های جهان نیز، زبان های کردی، لری و لکی در منطقه چرداول را طبق 19 مؤلفه در رده فعل میانی قوی قرار می دهد.

هدف از پژوهش حاضر بررسی معنی شناسانه الگوی فراگیری روابط مفهومی در کودکان 7 تا 12 ساله فارسی زبان و مقایسه آن با ترتیب کاربرد این روابط در کتاب های فارسی شش پایه دوره ابتدایی (1397) است. روش انجام پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و گردآوری داده ها به دو روش میدانی و کتابخانه ای انجام گرفته است. ازاین رو، شش آزمون چهارگزینه ای طراحی شده و به منظور دستیابی به الگوی فراگیری روابط مفهومی، 25 کودک از هر پایه و هر جنس به آنها پاسخ دادند. همچنین، با هدف مقایسه هر الگو با ترتیب کاربرد روابط در کتاب های مذکور، واژه های دارای هر یک از روابط مفهومی استخراج و ذخیره شد. یافته های پژوهش نشان می دهند که درک معنی واژه در کودکان از طریق درک معنی دایرهالمعارفی آن و بافت اتفاق می افتد و آنها از دانش پس زمینه برای درک انواع روابط مفهومی میان واژه ها بهره می برند. به علاوه، ترتیب کاربرد روابط مفهومی در کتاب های مذکور تفاوت های عمده ای با ترتیب فراگیری آنها توسط کودکان دارد و این مسئله می تواند دشواری در درک مفهوم واژه ها و روابط مفهومی حاکم میان آنها را سبب شود.

مردان و زنان زبان را به گونه ای متفاوت پردازش می کنند، اما نحوه عملکرد مغز برای پشتیبانی از این تفاوت هنوز بحث برانگیز است. ادعا شده است که کارکردهای زبانی به احتمال زیاد در مردان جانبی شده تر و در زنان هر دو نیمکره مغز را درگیر می کند، اما مطالعات فعلی برای اثبات این امر ناکافی است. پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر جنسیّت بر پردازش نحوی با استفاده از تحلیل سیگنال های الکتروانسفالوگرافی اجرا شد. این رویکرد امکان شناسایی تفاوت بین زنان و مردان را در مؤلفه های ERP مرتبط با پردازش نحوی فراهم می کند. ازاین رو، 22 نفر سخنگوی تک زبانه فارسی (11 زن) با میزان بسندگی بالا در زبان فارسی به صورت هدفمند در این پژوهش شرکت کردند. پتانسیل های وابسته به رویداد با استفاده از الگوی شنیداری نقض نحوی در هجای پایانی جملات فارسی در نرم افزار متلب استخراج و مقادیر میانگین دامنه با استفاده از آزمون تحلیل واریانس با اندازه گیری مکرر در نرم افزار SPSS-26 تحلیل شد. یافته های الکتروانسفالوگرافی حاضر نشان داد گرچه زنان در مقایسه با مردان دامنه سیگنال بزرگتری را در محرک های نادستوری در مقایسه با محرک های دستوری در بازه زمانی 500 700 هزارم ثانیه نشان دادند،  اما این اختلاف به لحاظ آماری معنادار نبود (05/0 p >). افزون براین، دامنه سیگنال در نواحی خلفی نیمکره چپ در مقایسه با نیمکره راست گسترده تر بود، اما تأثیر معنادار جنسیت مشاهده نشد. به طورکلی، بر اساس یافته های حاضر می توان نتیجه گرفت که پردازش نحوی در زنان و مردان با بسندگی زبانی بالا مستقل از متغیر جنسیت عمل می کند.   

در پژوهش حاضر، مقایسه واژگانی و بررسی تنوع آن بین ترکی خلجی و آذربایجانی انجام شده است. داده های زبانی و پیکره پژوهش، مستخرج از سامانه اطلس زبانی ایران از خلجی رایج در آبادی های خلج زبان استان های مرکزی و قم بوده که در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در دست تدوین است. زبان خلجی شاخه مستقلی از زبان های ترکی تبار است که با زبان های هم خانواده خود تفاوت ها و شباهت هایی دارد و از جمله زبان های درخطر در ایران به شمار می آید. در گام نخست،1280 واژه بررسی شده در پژوهش حاضر، باتوجه به مقوله های معنایی در 7 گروهِ اصطلاحات مربوط به روابط خویشاوندی، طبیعت، اعضای بدن، حیوانات، گیاهان، خوراکی ها و اعداد دسته بندی شدند. سپس، بر اساس مبنای نظری پژوهش، این واژه ها توصیف و تحلیل و با واژه های ترکی آذربایجانی مقایسه شدند. مبنای مقایسه برای ترکی آذربایجانی، شمّ زبانی نگارنده و فرهنگ های ترکی بوده است. صرف نظر از تفاوت های آوایی و علی رغم شباهت های زیاد واژگانی بین ترکی خلجی و آذربایجانی، تفاوت های واژگانی و تنوع صوری نیز در این مقایسه مشاهده شد. همچنین، در پژوهش حاضر، چگونگی تماس زبانی خلج زبانان مناطق موردمطالعه با فارسی زبانان و ترکی زبانان روستاهای همجوار آنها نیز بررسی شد. نتایج نشان داد که تماس زبانی مذکور بر اساس پیوستار مشروح در مبانی نظری پژوهش، در مواردی از نوع «شدت کم» و در مواردی نیز، از نوع «شدت زیاد» بود.

از منظر جامعه شناسی زبان، مسائل هویتی - فرهنگی به عنوان آن روی سکه زبان، یکی از مهم ترین مسائلی است که می تواند از طریق کتاب های درسی از جمله کتب زبان انگلیسی مطرح شود. باتوجه به اهمیت موضوع پژوهشگر بر آن شد تا میزان حضور این مهم را از منظر دبیران زبان در کتاب زبان انگلیسی تازه تألیف بسنجد و آن را با کتاب پیشین مقایسه کند و مهم ترین نقاط قوت و ضعف کتاب جدید را برشمرد. جامعه آماری این پژوهش تمامی دبیران شاغل در آموزش وپرورش سراسر کشور است. در این تحقیق توصیفی و تحلیلی، روش نمونه گیری به شیوه خوشه ای چندمرحله ای (جغرافیایی) است. برای انتخاب نمونه معلمان از کل استان های ایران، پنج استان بر اساس منطقه جغرافیایی، در نظرگرفته شده و در مرحله بعد از هر استان 40 دبیر به صورت تصادفی انتخاب گردیده است. پژوهش نشان داد 74 درصد دبیران به ضرورت توجه به عناصر فرهنگی و هویتی در کتاب تازه تألیف (Prospect 1) در حد بسیار زیاد و زیاد معتقدند و تنها 3 درصد دبیران، پاسخ کم و بسیار کم ارائه داده اند و 69 درصد دبیران، موفقیت کتاب تازه تألیف در معرفی و پرداختن به عناصر هویتی و فرهنگی را زیاد و بسیار زیاد ارزیابی کرده اند. همچنین 55 درصد دبیران، موفقیت کتاب اول راهنمایی سابق را در این زمینه در حد بسیار کم و کم ارزیابی می کنند و این نشان دهنده این مطلب است که کتاب های سابق نسبت به کتاب های تازه تألیف به مسائل فرهنگی هویتی، توجه کمتری داشته است. نتایج این تحقیق می تواند برای برنامه ریزان، مؤلفان و دبیران زبان راهگشا باشد.

در کتاب ها و کلاس های «فن بیان و گویندگی» چگونگی تلفظ دقیق و از مخرج اصلی هر آوا آموزش داده می شود تا اصالت آنها رعایت شود. نگارنده در طول یک دهه گذشته، با دقت در بخش های خبری صداوسیما، نمونه هایی از اصرار بر رعایت این آموزه ها را در این برنامه ها مشاهده و ثبت کرده است. در مقاله حاضر، به این موضوع پرداخته شده که تلفظ دقیق، در چه مواردی ضروری و در چه مواردی اختیاری است. همچنین، به این پرسش پرداخته شده است که آیا اساساً مقاومت در برابر فرایندهایی مانند همگونی امکان پذیر است و در صورت ممکن بودن، آیا این مقاومت به نتیجه موردنظر یعنی تلفظ دقیق کلمات منتهی می شود. مفهوم «تلفظ طبیعی» در مقاله حاضر، از پژوهش میلانیان الهام گرفته شده است. روش پژوهش در مقاله حاضر، به صورت اَسنادی و شیوه تحلیل داده ها به صورت تحلیل محتوای کیفی بوده است. نتایج نشان داد که رعایت تلفظ دقیق، در برخی موارد خاص مانند تداخل با کلمات هم آوا، قرائت متون ادبی، قرائت متون مقدس و اصطلاحات و اسامی خاص ضروری و در سایر موارد، اختیاری است و به عوامل کنشی مانند سرعت و سبک گفتار بستگی دارد. علاوه براین، گویندگانی که در برابر فرایندهایی مانند همگونی مقاومت می کنند، عملاً به هدف خود یعنی تلفظ دقیق دست نمی یابند؛ آنها تنها جایگاه وقوع همگونی را تغییر می دهند و درواقع، همگونی پیشرو را به پسرو و یا همگونی پسرو را به پیشرو تبدیل می کنند.

برچسب زنی یکی از امکانات خردساختار است که فرهنگ نویس برای معرفی مؤلفه های صوری و معنایی واژه در اختیار دارد اگر هر مدخل را در قالب یک جفت صورت معنا در نظر بگیریم، آنگاه برچسب هایی که به اطلاعات نحوی و ساختاری واژه مربوط می شوند، از جنس صورت و برچسب هایی که به جنبه های معنایی و کاربردشناختی واژه می پردازند، از جنس معنا بوده و «برچسب های کاربردی» نامیده می شوند. پژوهش حاضر بر آن است تا با تکیه بر طبقه بندی نه گانه اتکینز و راندل، برچسب های کاربردی در سه فرهنگ یک زبانه فارسی (معین، معاصر و سخن) را واکاوی نماید. پژوهش حاضر به شیوه تحلیلی توصیفی، شیوه های برچسب گذاری در پیکره پژوهش را بررسی کرده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در هر سه فرهنگ، برچسب «حوزه» کارآمدترین شیوه برای ارائه اطلاعات کاربردشناختی و نشان دارکردن عناصر فرهنگ محور بوده است. این در حالی است که از ظرفیت برچسب «سیاق» که به درجه رسمیت واحدهای زبانی دلالت دارد، در فرهنگ های نامبرده استفاده نشده و میزان رسمی بودن یا نبودن واژه ها را باید از سایر برچسب ها دریافت. در خصوص برچسب های کاربردی چندگانه، نکته حائزاهمیت درج نظام مند آنهاست، به گونه ای که کاربر فرهنگ بتواند اطلاعات کاربردشناختی لازم را به سهولت دریافت نماید. بررسی برچسب های کاربردی چندگانه با تکیه بر علوم رایانشی می تواند الگوهای تکرارشونده ای در شیوه درج آنها فراهم آورد، به این معنا که برخی از انواع برچسب های کاربردی احتمال وقوع نوعی دیگر را افزایش می دهند. این هم وقوعی ها در واقعیت های مربوط به زبان شناسی اجتماعی بسیار اهمیت دارند.

استعاره مفهومی به درک یک حوزه مفهومی برحسب حوزه مفهومی دیگر اشاره دارد. این پدیده صرفاً واژگانی نبوده و در قالب نگاشت حوزه ای بر حوزه ای دیگر تحلیل شده است. در گفتمان، استعاره های جدید می توانند از نگاشت های متعارف و تثبیت شده هر دو حوزه مبدأ و هدف پدید آیند. زبان شناسان نقشگرا متن را یک واحد معنایی و کاربردشناختی قلمداد می کنند و ابزارهایی برای سنجش انسجام صوری معرفی کرده اند. همچنین، آنان انسجام را فرایندی دانسته اند که در آن موضوعات و رویدادها در یک گفتمان منطقی و فرهنگ وابسته گرد هم آمده اند. از سوی دیگر، انسجام معنایی در زبان شناسی شناختی، مربوط به سازگاری ارتباط های معنایی متن است. پژوهش حاضر، تلاشی است در جهت پاسخ به این دو پرسش: 1) تأثیر استعاره های شناختی بر انسجام معنایی یک متن تخصصی چگونه است؟ به عبارت دیگر، استعاره های شناختی در یک متن تخصصی چگونه خود را نمایان می کنند؟ ۲. ارتباط بین انسجام معنایی و انسجام صوری باتوجه به تحلیل زبان شناسان شناختی و نقشگرا چیست؟ در پژوهش حاضر، روش های مختلف تحلیل گفتمان مطالعه شد؛ به این صورت که پیکره ای متشکل از 640 داده از استعاره های مفهومی کتاب های تاریخ هنر هنرستان گردآوری و باتوجه به ابزارهای انسجامی بررسی شد.  نتایج نشان داد که انسجام معناییِ حاصل از استعاره مفهومی، خود را در ساختار متن نمایان می کند. همچنین، ارتباط میان انسجام معنایی و صوری از منظر رویکردهای شناختی و نقشگرا ارائه شد. براین اساس، به نظر می رسد متنی که از منظر زبان شناسان شناختی به وسیله ساختار سلسله مراتبی استعاره مفهومی دارای انسجام مفهومی است، از منظر نقشگرایان نیز، دارای پیوستگی است.

جنس دستوری از جمله تمایزات دستوری است که در اسامی و صفات متبلور می شود. در زبان پشتو جنس دستوری (مؤنث و مذکر) وجود دارد، پرسش پژوهش حاضر این است که چگونه جنس دستوری در زبان پشتو حفظ شده و دیگر آنکه، آیا در این زبان جنس دستوری تنها به مقوله اسم محدود می شود و یا در دیگر مقولات زبان هم وجود دارد. هدف از مقاله حاضر ارائه تحلیلی از جنس دستوری و چگونگی کارکرد آن در زبان پشتو است. روش پژوهش کتابخانه ای است و در بخش تحلیل داده ها ویژگی های نحوی جملات این زبان بررسی شده است. نتایج نشانگر آن است که جنس دستوری در زبان پشتو حفظ شده و مطابقه جنس دستوری در مقوله های نحوی مختلف این زبان (اسم، صفت، عدد و ضمیر) مشاهده می شود. اسامی جان دار و بی جان هم بر اساس جنسیت تفکیک می گردند. همچنین، مطابقه موصوف با صفت در این زبان مشاهده شده است. به منظور شناسایی جنس مذکر از جنس مؤنث، قاعده هایی در زبان وجود دارد؛ جنس بیشتر اسم ها را می توان باتوجه به پسوندهای آنها از هم تفکیک کرد. علاوه براین، با افزودن پسوندی خاص می توان از اسم مذکر، اسم مؤنث ساخت.