خردساختار

هدف از نگارش این مقاله بررسی و نقد فرهنگ توصیفی دوزبانۀ فارسی به انگلیسی آواشناسی و واج شناسی نوشتۀ گلناز مدرسی قوامی است که در ۱۳۹۴ ش نشر علمی آن را به چاپ رسانید. این فرهنگ تاحدود زیادی نیاز علمی مخاطبان را در حوزۀ آشنایی با نظریه های غربیِ، ازجمله مکتب واج شناسی پراگ، واج شناسی زایشی معیار، واج شناسی طبیعی، واج شناسی خودواحد، واج شناسی وزنی، و ... که در آواشناسی و واج شناسی مطرح اند، برآورده می سازد. داده ها در نگارش این فرهنگ به شیوه های سنتی گردآوری شده اند و نویسنده از شیوه های نوین پیکره ای استفاده نکرده است. این فرهنگ از اصول کلی فرهنگ نویسی در کلان ساختار و خردساختار به درستی پیروی نمی کند و در مواردی چون نداشتن راه نمای تلفظی، اطلاعات کلی مدخل ها، متن توصیفی، شیوۀ ارجاع دهیِ درون متنی، ذکر مثال ها، و رعایت اصول نگارشی و ویرایشی نیازمند بازنگری و رفع کاستی هاست. هم چنین، لازم است که نویسنده در استفاده از منابع فرهنگ منابع جدیدتر و به روزشده را نیز مدنظر قرار دهد و اگر نویسنده بکوشد در ویراست های بعدی واژه ها و اصطلاحاتی را که در آثار زبان شناسان و دانشمندان اسلامی به کار می رفته است به این فرهنگ بیفزاید، اصطلاحات علمی و تاریخی آواشناسی و واج شناسی در زبان فارسی نیز به طورجامع ثبت و ضبط می شود و حوزۀ کاربرد این فرهنگ گسترده تر خواهد شد.

این پژوهش با رویک رد فراف رهنگ نگاری بر مبن ای «انگاره ی نمونه ی اصلی» به شیوه توصیفی تحلیلی انجام و داده ها از خردساختار 5 فرهنگ مهم تک زبانه فارسی، شامل فرهنگ های دهخدا، معین، عمید، انوری و صدری افشار گرد آوری شده است. در این پژوهش، نگارندگان تعریف 100 مدخل متعلق به 5 مقوله «ابزار»، «اثاث منزل»، «پرنده»، «میوه» و «وسیله نقلیه» را در 5 فرهنگ تک زبانه فارسی مورد بررسی قرار داده و با تعریف های همان مدخل ها در «فرهنگ فراگیر انگلیسی کوبیلد» کالینز (1987) مقایسه کرده اند تا با استفاده از الگوی سوالز امکان مقایسه با یک فرهنگ معیار جهانی وجود داشته باشد. نتیجه های حاصل از تحلیل داده ها نشان می دهد خرد ساختار هیچ یک از فرهنگ های فارسی مبتنی بر نظریه زبانشناسی نیست. بر این اساس نویسندگان الگویی را پیشنهاد می دهند تا بر مبنای انگاره نمونه اصلی بتوان خرد ساختار فرهنگ های تک زبانه فارسی را تدوین یا ویرایش کرد.

برچسب زنی یکی از امکانات خردساختار است که فرهنگ نویس برای معرفی مؤلفه های صوری و معنایی واژه در اختیار دارد اگر هر مدخل را در قالب یک جفت صورت معنا در نظر بگیریم، آنگاه برچسب هایی که به اطلاعات نحوی و ساختاری واژه مربوط می شوند، از جنس صورت و برچسب هایی که به جنبه های معنایی و کاربردشناختی واژه می پردازند، از جنس معنا بوده و «برچسب های کاربردی» نامیده می شوند. پژوهش حاضر بر آن است تا با تکیه بر طبقه بندی نه گانه اتکینز و راندل، برچسب های کاربردی در سه فرهنگ یک زبانه فارسی (معین، معاصر و سخن) را واکاوی نماید. پژوهش حاضر به شیوه تحلیلی توصیفی، شیوه های برچسب گذاری در پیکره پژوهش را بررسی کرده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که در هر سه فرهنگ، برچسب «حوزه» کارآمدترین شیوه برای ارائه اطلاعات کاربردشناختی و نشان دارکردن عناصر فرهنگ محور بوده است. این در حالی است که از ظرفیت برچسب «سیاق» که به درجه رسمیت واحدهای زبانی دلالت دارد، در فرهنگ های نامبرده استفاده نشده و میزان رسمی بودن یا نبودن واژه ها را باید از سایر برچسب ها دریافت. در خصوص برچسب های کاربردی چندگانه، نکته حائزاهمیت درج نظام مند آنهاست، به گونه ای که کاربر فرهنگ بتواند اطلاعات کاربردشناختی لازم را به سهولت دریافت نماید. بررسی برچسب های کاربردی چندگانه با تکیه بر علوم رایانشی می تواند الگوهای تکرارشونده ای در شیوه درج آنها فراهم آورد، به این معنا که برخی از انواع برچسب های کاربردی احتمال وقوع نوعی دیگر را افزایش می دهند. این هم وقوعی ها در واقعیت های مربوط به زبان شناسی اجتماعی بسیار اهمیت دارند.