مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران

«هم باشی» وضعیتی آستانه ای است که تحت عنوان «ازدواج سفید» نمی گنجد؛ بلکه نشانه نوعی آسیب و نابهنجاری در نهاد خانواده ایرانی است؛ نابهنجاری که کنشگران از سر اراده و به منظور نقض قواعد رسمی خانوادگی صورت می دهند. هدف اصلی در مقاله پیش رو، بررسی این آسیب و فهم قواعدی است که از خلال نقض آن توسط کنشگران، ضرورت آنها در حیات اجتماعی آشکار می شود. از این رو، پژوهش به روش اتنومتدولوژی و با تأکید بر وجه پدیدارشناسانه آن سامان یافته است. یافته های پژوهش بر نمونه ها در شهر تهران متمرکزند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که افراد در چنین شرایطی با دامن زدن به نوعی نابهنجاری و سرپیچی از قواعد مرسوم و رایج در خانواده، مطابق میل خود و مبتنی بر آزادی فردی، شرایط متفاوتی را برای خود رقم زده اند؛ در حالی که قواعد ضروری حاکم بر خانواده، بر روابط آنها نیز تسری می یابد و درنهایت، خود را در قالب جدیدی آشکار می کند که در ظاهر ساخته افراد است، اما در واقع مضمر در ضمنی ترین سطوح خانوادگی است. بر این اساس، قواعد خانواده در ایران حتی با نقض توسط افراد در قالب هم باشی، نه تنها از میان نمی رود، بلکه در شکل هایی به ظاهر خودساخته، بیشتر تسری پیدا می کند. این اتفاق حاکی از بنیانی ضروری در پیچیده ترین ابعاد زندگی اجتماعی وابسته به نظم خانواده در ایران است که راه علاج را نیز فقط از خلال آن می توان جست.

پژوهش پیش رو درباره زمان و زمانمندی در زندگی روزمره است که به تبیین تفاوت های موجود در زمانمندی گروه های طبقاتی و سنی می پردازد. برای تحلیل این تفاوت ها از روش شناسی دیالکتیکی گورویچ در تحلیل مقیاس های زمانی طبقات اجتماعی و نظریه شکاف نسلی کارل مانهایم استفاده شد. روش پژوهش، از نوع پیمایشی است که طی آن 586 نفر از شهروندان 20 تا 55 ساله اصفهانی بررسی شدند. برای انتخاب جامعه نمونه، از دو شیوه نمونه گیری خوشه ای (تفکیک طبقاتی مناطق و محله های شهر) و نمونه گیری سهمیه ای استفاده شد. گردآوری اطلاعات با استفاده از پرسشنامه ای صورت گرفت که نگارندگان تهیه کردند. گروه های طبقاتی و سنی در 19 بعد زمانی و سپس در 2 گونه عمده زمانی (زمانمندی توسعه مدار و زمانمندی توسعه ستیز) مقایسه شدند. نتایج نشان می دهد میانگین زمانمندی توسعه مدار با ویژگی هایی چون حرکت پیوسته، سرعت متعادل، قطعیت در تعیین هدف ها و مسیر زندگی و جهت گیری معطوف به آینده، در طبقات بالا و متوسط، بیشتر از طبقات پایین و در نسل میانسال، بیشتر از جوانان است. قشرهای پایین جامعه و جوانان به دلیل تجربه ناامنی های اقتصادی، بیش از دیگر گروه ها در معرض گسستگی ها و بی نظمی های زمانی (زمانمندی توسعه ستیز) اند.

این مقاله درصدد است تا از منظری جامعه شناختی به موضوع عواطف و جنسیت بپردازد. عواطف و جنسیت سازه ای اجتماعی و فرهنگی اند و متغیرهای اجتماعی–فرهنگی، در سطوح خرد و کلان، سهم بسزایی در برساخت جنسیت و کنش های عاطفی مثبت و منفی کنشگران اجتماعی دارند. اهمیت این موضوع زمینه ساز نگارش این مقاله شد و در فرایند تکوین از میان صور گوناگون عواطف، بر احساس غم تأکید شد. به منظور بررسی وضعیت احساس غم بین دو جنس، نخست چارچوب نظری منبعث از رویکردهای نظری جامعه شناسی عواطف و جنسیت تدوین و برپایه آن، پرسش ها و فرضیه هایی طراحی شد. کنشگران این بررسی، دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی بودند که به شیوه نمونه گیری طبقه ای نسبی و با حجم نمونه 381 نفر انتخاب شدند. نتایج نشان داد که احساس غم در بین دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد بیش از دیگر مقاطع و نیز در بین دانشجویان با پایگاه اقتصادی-اجتماعی متوسط، بیش از دیگران است. در بین متغیرهای جامعه شناختی اثرگذار بر احساس غم، ناتوانی در مدیریت عواطف، احساس بی قدرتی، ناهم نوایی و به تأیید اجتماعی نرسیدن بر احساس غم دانشجویان دختر و پسر و بی اعتمادی، تنها بر احساس غم دانشجویان دختر تأثیر دارد.

هدف اصلی این پژوهش، شناسایی ابعاد و مؤلفه های توسعه فرهنگی برای کتابخانه ملی ایران بوده است. این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و ازنظر نوع داده ها، تلفیقی (کمی و کیفی) و ازنظر نحوه گردآوری داده ها، توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری پژوهش، همه مدیران میانی و ارشد کتابخانه ملی ایران بودند که به صورت هدفمند، 5 نفر برای مصاحبه حضوری و 32 نفر از آنها برای پاسخ به پرسشنامه انتخاب شدند. ابعاد و مؤلفه های اولیه توسعه فرهنگی براساس مطالعات کتابخانه ای و مبانی نظری (نظریه ها، روش ها و الگو ها)، مصاحبه و مطالعه پیشینه پژوهش در ایران و جهان در 3 بعد و 23 مؤلفه (9 مؤلفه آزادی فرهنگی، 8 مؤلفه خلاقیت فرهنگی و 6 مؤلفه گفت وگوی فرهنگی) استخراج شد و برای تأیید در اختیار پاسخگویان قرار گرفت. نتیجه تحلیل عاملی تأییدی ابعاد و مؤلفه های الگوی توسعه فرهنگی کتابخانه ملی ایران نشان داد که از بین 23 مؤلفه شناسایی شده، 2 مؤلفه با بار عاملی کمتر از 4/0 از الگو حذف و 21 مؤلفه دیگر تأیید شده اند. همچنین، مؤلفه «شناسایی و معرفی مفاخر فرهنگی مشترک با دیگر کشورها»، مؤلفه «تقویت سازمان های مردم نهاد» و «گفت وگوی بین تمدن ها» دارای بیشترین اهمیت بودند.

توسعه شهری یکی از مسائل عمده ای است که کشور ما در این سال ها همواره با آن مواجه بوده است. شکل گیری مناطق تازه تأسیس در کنار محلات قدیمی تر در شهرهای با قدمت تاریخی، منجر به ایجاد تیپولوژی خاصی برای شهرهای مدرن در مسیر توسعه می شود. بخش عظیمی از هویت محلات قدیمی، همان طور که موریس هالبواکس یادآور می شود، از خاطرات جمعی اهالی محل تشکیل شده است؛ درحالی که در مناطق تازه تأسیس شهری اساساً این خاطرات جمعی وجود خارجی ندارند و براساس ضرورت زندگی مدرن، به وجود هم نخواهند آمد. در این پژوهش سعی شده است روند شکل گیری هویت شهری در محله قدیمی وحدت اسلامی (شاپور سابق) در مقایسه با محله به نسبت تازه تأسیس شهرک غرب تهران با روش مطالعه موردی کیفی و با ابزار مصاحبه با ساکنان آن محلات، بررسی و ارزیابی شود. یافته ها بیانگر این است که محله وحدت اسلامی که هنوز توانسته است ساختار خود را حفظ کند و دستخوش تغییرات عمده نشود، توسط خاطرات جمعی ای که اهالی محل در مکان های مشخص در آن دخیل بوده اند، هویت خود را حفظ کرده است؛ اما شهرک غرب با توجه به نداشتن مکان های مشترک و تشکیل نشدن حافظه جمعی و رشد اقتضائات زندگی مدرن در آن و برقرار نشدن ارتباط اجتماعی محله ای و همسایگی، از خاطرات جمعی کمتر و درنتیجه، هویت مستقل ضعیف تری بهره مند است.

تحولات دهه های اخیر، چه در زمینه های فرهنگی و چه در عرصه های ساختاری، به تعدد، تنوع و گاه تعارض منابع هویت ساز منجر شده و گسترش نوگرایی و نوسازی در عرصه جهانی، به بحران هویت در میان بسیاری از قشرها، به ویژه زنان، دامن زده است. بنابراین، این پژوهش با هدف بررسی تأثیر جهانی شدن بر هویت اجتماعی زنان در شهر بندرعباس انجام گرفته است. جامعه آماری، همه زنان 15 تا 45 سال شهر بندرعباس بودند که از میان آنها، با استفاده از فرمول کوکران، نمونه ای مشتمل بر250 نفر انتخاب شد. روش پژوهش در این مقاله، پیمایش و ابزار جمع آوری اطلاعات، پرسشنامه بود که اعتبار آن به روش صوری و پایایی آن به کمک آماره آلفای کرونباخ سنجیده شد. پس از جمع آوری پرسشنامه ها، به منظور تحلیل داده ها از روش های آمار توصیفی و آمار استنباطی شامل تحلیل دو متغیر(از نوع تأثیر و تفاوت معناداری) استفاده شد. نتایج در گام اول آزمون فرضیه های پژوهش نشان داد که متغیرهای میزان استفاده زنان از کالاهای فرهنگی نو، میزان استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی (ICT)، نگرش زنان به کارکرد جنسیتی بر هویت اجتماعی تأثیر معناداری داشته است؛ اما آگاهی زنان از تغییرات محیطی بر هویت اجتماعی زنان تأثیر معناداری را نشان نداد.

پژوهش پیش رو با هدف بررسی رابطه توسعه اجتماعی-اقتصادی و جرم در ایران انجام گرفت. رویکرد این پژوهش به موضوع توسعه و جرم و برهمکنش آنها، رویکردی جامعه شناختی به مطالعه انحراف ها و مسائل اجتماعی در زمینه توسعه و تحولات اجتماعی است. این پژوهش از نوع کمی-طولی است که به روش سری های زمانی انجام گرفت. مشاهدات مربوط به متغیرهای پژوهش، در دوره زمانی 1395 تا 1375 جمع آوری و بررسی شد. پژوهش در سطح کلان انجام گرفت و به همین دلیل، جامعه موردبررسی، سطح مشاهده و سطح تحلیل کل کشور است. یافته ها نشان داد که در دوره بررسی شده، همراه با بهبود شاخص های توسعه در کشور، میزان سرقت نیز افزایش چشمگیری پیدا کرده است؛ اما میزان قتل (عمد و غیرعمد) به طورتقریبی، روند ثابتی داشته است. بررسی روابط بین متغیرها نشان داد که همه شاخص های توسعه اقتصادی-اجتماعی (سطح باسوادی، اشتغال در بخش صنعت، میزان امید به زندگی و دسترسی به زیرساخت های توسعه ای) در کوتاه مدت ارتباط منفی با میزان سرقت داشته است؛ اما در بلندمدت، هر 4 متغیر رابطه مثبت و مستقیم با میزان سرقت داشته اند. همچنین هر 4 شاخص مورداستفاده برای سنجش سطح توسعه یافتگی اقتصادی–اجتماعی، در بلندمدت و کوتاه مدت، رابطه منفی با میزان قتل داشته اند.

این پژوهش به بررسی و احصای مسائل و موانع گردشگری روستایی و بررسی جایگاه آن در توسعه پایدار اقتصادی سکونتگاه های روستایی شهرستان کیار با تأکید بر کارآفرینی پرداخته است. روش پژوهش، اسنادی و پیمایشی است. جامعه آماری این پژوهش، افراد ساکن در سکونتگاه های روستایی شهرستان کیار، مسئولان و کارشناسان در استان چهارمحال و بختیاری بودند. از افراد ساکن در روستاهای شهرستان کیار، 380 نفر، از بین کارشناسان با توجه به نوع ارتباط آنان با روستاهای منطقه کیار و تخصص و شناخت آنان نسبت به این روستاها، 120 نفر و از بین مسئولان تصمیم گیر و تصمیم ساز و صاحب نظر، 83 نفر برای حجم نمونه درنظر گرفته شد. همچنین، 24 مؤلفه ای که بر گردشگری سکونتگاه های روستایی با نگاه کارآفرینی تأثیر دارد، از نظر وجود مسئله، شدت و میزان اعتقاد به شدت مورد ارزیابی و پس از آن، با استفاده از روش بار عاملی، نظرهای هر گروه محاسبه و شدت تلفیقی به روش تحلیل عاملی محاسبه شد. براساس نتایج این پژوهش، ضعف دسترسی به امکانات زیرساختی و خدمات اجتماعی برای توسعه گردشگری، قوانین دست و پا گیر در راه اندازی کسب و کارهای گردشگر محور، ضعف فرهنگی، ضعف مشارکت مردم در فعالیت های اقتصادی، ضعف در تأمین منابع مالی مشاغل گردشگر محور، بی اعتمادی مردم به مسئولان و مدیران برای اقدام به فعالیت های کارآفرینانه گردشگری، بی اطلاعی از مشاغل حوزه گردشگری، نبود نهادهای مشاوره ای، خطرپذیری کم مردم برای ورود به فعالیت های گردشگری و قوانین محیط زیستی سختگیرانه، به ترتیب اولویت های اول تا دهم موانع تحقق گردشگری روستایی در شهرستان کیارند.

بحث طراحی ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی، نخستین بار در سال 1377 مطرح شد؛ اما فرایند نهایی شدن آن، حدود شش سال به طول انجامید. قانون ساختار از نوع قوانین تأسیسی است و با تصویب آن، ارکانی نظیر وزارت رفاه و تأمین اجتماعی و شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی تأسیس شدند و تغییراتی در سازمان دهی حوزه رفاه و تأمین اجتماعی رخ داد؛ اما این قانون، در اجرا با چالش هایی اساسی مواجه شد و به تدریج، ابتدا براساس مصوبه ای در سال 1386 حوزه امدادی منفک شد، سپس وزارت رفاه و تأمین اجتماعی در دو وزارتخانه کار و امور اجتماعی و تعاون ادغام و شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی نیز منفعل شد. در این مقاله، بر تحلیل ماهیت تعارض در فرایند تدوین این قانون تمرکز شده و پرسش اصلی این است که «عامل های مولد تعارض برای بازیگران مختلف چه عامل هایی بوده و این بازیگران چه راهبرد هایی را برای مواجهه با آن برگزیده اند؟». براساس رویکرد روش شناسی تفسیریِ انتقادی، داده های پژوهش از راه مصاحبه با دست اندرکاران اصلی طراحی نظام جامع و مطالعه مذاکرات مجلس شورای اسلامی در زمان تصویب لایحه گردآوری و تحلیل شده است. براساس یافته های پژوهش، تعارض های ساختاری و منفعتی هم پوشانی زیادی با هم داشته و به همراه تعارض پارادایمی، بیشترین تأثیر را بر فرایند طراحی ساختار نظام جامع داشته اند.