مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران

مدت هاست که زندگی دانشگاهی در ایران با مناقشه روبه رو شده و عملکرد آموزشی و پژوهشی دانشگاهیان درگیر تغییراتی مهم و بحث انگیز شده است. در این میان، برخی دعاوی بیانگر رنگ باختن ارزش ها، هنجارها و مسئولیت های دانشگاهی و دیگر تغییرات شده اند. این مسائل برای ایران، آن هم در دنیایی که زندگی بیش ازپیش دانش بر شده است، اهمیتی حیاتی دارد و مطالعه آن ضروری است. هدف پژوهش حاضر، تحول زندگی علمی میان سه نسل از استادان دانشگاه است که با استفاده از روش کیفی و نظریه مبنایی صورت گرفته است. مشارکت کنندگان در چارچوب نمونه هدفمند از میان استادتمام های سه دانشگاه جامع (دانشگاه های تهران، تربیت مدرس و شهید بهشتی) انتخاب شده اند. داده ها از طریق مصاحبه های اکتشافی عمیق و نیمه ساختمند در حد اشباع نظری با کمک 52 نمونه فراهم شد و تحلیل آن با استفاده از نرم افزار اطلس تی. آی صورت گرفت. براساس یافته ها، استادان در تعامل با شرایط علی، محیطی و زمینه ای راهبردهای متفاوتی داشته اند. نسل اول با دانشگاه های آموزشی و نخبه گرایانه خو گرفته اند و آموزش نزد آن ها بیش از پژوهش اهمیت دارد. همچنین ارتباط آن ها با دانشجویانشان استادشاگردی است و اقامت تمام وقت در پردیس عادتی علمی برای آن هاست. استادان نسل دوم با چرخش دانشگاه به سمت پژوهش، به ترکیبی از آموزش و پژوهش پرداخته اند و برخی از آن ها به سوی پروژه های کاربردی و طرح های بزرگ سوق پیدا کرده اند، اما استادان نسل سوم به نوعی مادیات گرا شده اند و چندپیشه گرایی آن ها اقامت آن ها را در پردیس کاهش داده است. این استادان به دنبال تأسیس شرکت های دانش بنیان و اجتماعی سازی کسب وکار دانشجویی هستند تا از علم تولید ثروت کنند. نتیجه این راهبردها بیانگر افول هنجارها تا اهمیت امور صنفی و منفعت طلبی از حرفه علمی است. با وجود تفاوت های این سه نسل، نگرانی های مشترکی در میان آن ها وجود دارد. از جمله غلبه امر سیاسی بر امر دانشگاهی، سیطره کمیت و افت کیفیت، ضعف تعاملات اجتماعی، مقاله گرایی صوری، گسترش بی رویه و ناموزون آموزش عالی، ضعف همکاری های علمی بین المللی و ضعف سرمایه های اجتماعی.

در پژوهش حاضر به روش ترکیبی یا آمیخته، آینده پژوهی فرهنگ زیست محیطی ایران با اکتشاف و اعتباریابی سناریو در شهر اصفهان صورت گرفته و تحلیل یافته ها در دو سطح کیفی و کمی انجام شده است. در بخش کیفی که تکنیک گراندد تئوری مبنای اکتشاف سناریوها بوده، تجارب متخصصان زیست محیطی در نتایج تحلیل داده ها براساس مراحل سه گانه کدگذاری به کار رفته است. در مرحله کدگذاری باز، بیش از 245 گزاره معنادار و 134 مفهوم متناظر، و در مرحله بعد 72 مقوله فرعی از این مفاهیم متناظر استخراج شد. در مرحله مقولات فرعی دو نوع دسته بندی وجود دارد. دسته ای به سناریوهای الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت و الگوی غربی توسعه ارتباط دارد که شامل 27 مقوله فرعی است و دسته ای دیگر به سناریوهای آینده فرهنگ زیست محیطی، شامل 45 مقوله فرعی مربوط است. درنهایت به دلیل ارتباط مفهومی مقولات با هم در مرحله کدگذاری محوری، 3 مقوله محوری برای سناریوهای آینده فرهنگ زیست محیطی و 8 مقوله محوری برای سناریوهای پیشرفت و توسعه در قالب یک مدل به دست آمد. سپس معادله ساختاری الگوی فوق با روش کمی مدل سازی آزموده شد. براساس یافته های بخش کیفی پژوهش، از نظر مشارکت کنندگان در پژوهش سناریوهای خوش بینانه، محتمل و بدبینانه، آینده فرهنگ زیست محیطی بر پایه توسعه سناریوهای الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت و الگوی غربی توسعه است. نتایج آماری بخش کمی نیز نشان می دهد اثر هریک از سناریوهای الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت و الگوی غربی توسعه، بر سناریوهای آینده فرهنگ زیست محیطی با ضرایب 46/0 و 81/0 معنادار است.

نظارت بر فضای شخصی امری پویاست. با تغییر موقعیت میزان انعطاف پذیری فضای شخصی نیز تغییر می کند. سنجش میزان تأثیر عوامل موقعیتی بر فضای شخصی، به مطالعه دقیق نیازمند است که در مطالعات داخل کشور به این مقوله توجهی نشده است. براین اساس، در پژوهش حاضر مؤلفه های وابسته به مکان و متغیرهای اصلی مؤثر بر مرز فضای شخصی شناسایی شد. این پژوهش نظری-کاربردی است که به روش علی-ارتباطی انجام شده است. برای آزمون نتایج مطالعات نظری و مطالعات میدانی، محدوده بازار سنتی دزفول انتخاب شده است. در این پژوهش با تحلیل عاملی، هریک از متغیرهای تأثیرگذار بر مرز فضای شخصی از دیدگاه صاحب نظران، در بازار سنتی دزفول ارزیابی شد و هر متغیر در عاملی که با آن اشتراکات معنادار دارد قرار گرفت. یافته های این مطالعه ضمن ارائه مدلی کاربردی نشان می دهد عامل کالبدی-ساختاری با 41/. درصد، عامل ادراکی-معنایی با 35/. درصد و عامل فعالیتی-رفتاری با 24/. درصد تأثیر بر مرز فضای شخصی، مهم ترین عوامل اصلی مؤثر بر مرز فضای شخصی را شکل می دهند. استفاده از این مدل می تواند راهنمای مؤثری برای طراحی مکان هایی با درجه مطلوبیت بالا و تعدیلگر ازدحام باشد که در آن ها کاربران می توانند نظارت کافی بر مرزهای فضای شخصی خود داشته باشند.

مسائل اقلیت های دینی از دهه هفتاد میلادی به این سو، به واسطه عواملی از جمله مهاجرت، تکثرگرایی و درهم آمیختگی به مسائل عمومی و چالش برانگیز جوامع غربی تبدیل شده است که یکی از این ها نحوه زیست اجتماعی آنان محسوب می ِشود. براین اساس این پرسش مطرح می شود که زیست اجتماعی اقلیت ها در جامعه ایران با داشتن حکومت اسلامی چگونه است؟ در مقاله پیش رو نحوه زیست اجتماعی زرتشتیان شهر تهران با استفاده از روش های مشاهده، مشاهده همراه با مشارکت، مصاحبه عمیق و مطالعات اسنادی بررسی شد. زیست اجتماعی زرتشتیان از خلال چهار مقوله «علل کاهش جمعیت زرتشتیان»، «تمایز میان خود و دیگری»، «به حاشیه رانده شدن» و «کنش ها برای به رسمیت شناخته شدن اجتماعی» تحلیل شد. نتیجه اینکه زرتشتیان سعی می کنند برای حفظ دین خود، به رسمیت شناخته شدن در جامعه و از دست ندادن حقوق قانونی، به شکلی کاملاً مسالمت آمیز در میان جامعه مسلمان ایرانی به زیست آرام خود ادامه دهند؛ بنابراین، به نظر می رسد زرتشتیان در زمینه زیست اجتماعی، وضعیت خودویژه ای دارند و مشمول هیچ یک از دو الگوی همانندگری و چندفرهنگ گرایی نیستند.

مهاجرت پدیده ای است که با رسیدن مهاجران به مقصد خاتمه نمی یابد و سال ها پس از آن ادامه دارد. آنچه در تکمیل پژوهش های مهاجرت مهم است، تمرکز بر روایت های مهاجران، استخراج مراحل مهاجرت و راهبردهای بقاست. در پژوهش حاضر با تمرکز بر تجربه مهاجرت یکی از خانواده های آذری زبان مقیم تهران، شیوه های بقا و ارتقای زندگی در میان بخشی از مهاجران کم درآمد شهری از منظر انسان شناختی و با روش تحلیل روایت بررسی شد. براساس نتایج، مفهوم پویایی مهاجرت در تعاریف این پدیده نادیده گرفته شده است. در این مفهوم، مهاجرت از کوچ کردن پله وار (از روستا به شهر کوچک و از آنجا به شهرهای بزرگ تر)، مهاجرت رجعی یا برگشتی (بازگشت مهاجر به روستا به دلیل تفاوت نداشتن زندگی شهر و روستا) و مهاجرت چرخ واری یا دوره ای (سکونت فصلی در شهر و روستا) فراتر می رود. همچنین این پژوهش نشان می دهد جذب مهاجران کم درآمد شهری، تقریباً دو تا سه دهه زمان می برد؛ زیرا مهاجران به شکلی آرام خود را به چشم انداز و راهبردهای بقا و ارتقا مجهز می کنند که یکی از این راهبردها مسکن و انواع محله های متناسب با کم درآمدهاست.

بررسی اسناد بالادستی نشان دهنده نبود سیاست های روشن درباره مسائل گروه های قومی در نظام آموزش عالی کشور است. بی توجهی به هویت های مختلف و تنوع قومیتی در محیط های دانشگاهی، همچنین عدم شناسایی و معرفی فرهنگ های اقوام مختلف، تبعات و چالش هایی را در آموزش عالی به دنبال دارد؛ از این رو در این نوشتار، چالش های نظام آموزش عالی در موضوع قومیت و راهبردهای سیاست گذاری قومی، در مطالعه ای کیفی با روش دلفی کشف شد. بدین منظور مصاحبه نیمه ساختاریافته با پانزده عضو هیئت علمی و کارشناسان فرهنگی دانشگاه ها صورت گرفت. این افراد از اقوام مختلف، رشته ها و رتبه های متفاوت دانشگاهی و دارای آثار علمی-پژوهشی در بحث قومیت هستند. در این پژوهش، تجزیه و تحلیل داده های کیفی به روش «تحلیل تماتیک» نشان می دهد چالش های آموزش عالی در بحث قومیت در سه حوزه سیاسی، آموزشی و فرهنگی مطرح است. مهم ترین چالش های حوزه سیاسی عبارت اند از: پارادوکسیکال نشان دادن تقویت هویت قومی در برابر هویت ملی، احتمال قومیت گرایی در دانشگاه ها، سلیقه مداری رؤسا و مدیران در موضوع قومیت ها، سیاسی شدن موضوع قومیت ها در دانشگاه ها و مواجهه غیرعلمی با موضوع قومیت در دانشگاه. در حوزه قومیت و آموزش، دانشگاه ها با چالش هایی نظیر رویارویی غیرعلمی با موضوع قومیت در دانشگاه، عدالت آموزشی، آموزش زبان مادری، ایجاد رشته ادبیات قومی و بومی گزینی دانشجویان و استادان مواجه هستند. چالش های حوزه قومیت و فرهنگ در آموزش عالی عبارت اند از: ضعف مدیریت فعالیت های فرهنگی قومیت ها، مسائل نشریات دانشجویی، جشنواره های هنری و فرهنگی، انجمن های ادبی و به کارگیری نمادهای قومی.

واژه «هرمنوتیک» این فکر را به ذهن القا می کند که در علوم انسانی و اجتماعی تنها یک رویکرد روش شناسانه هرمنوتیکی وجود دارد. در حالی که این رویکردهای بسیار متنوع هستند. در هرمنوتیک برای مطالعه زندگی اجتماعی از دو مدل هرمنوتیک بازیابی یا سنتی و هرمنوتیک حدس و گمانی یا معاصر استفاده می شود. رویکرد هرمنوتیک سنتی یکی از روش های کیفی پژوهش در علوم اجتماعی برای دستیابی به معرفت دست اول از کنشگران اجتماعی است، اما هرمنوتیک معاصر یا حدس و گمانی از نحله های متأخر هرمنوتیک است که هدف آن فهم جریان خودفهمی هرروزه و نفوذ به آن، همچنین نمایان کردن واقعیت و معنی صحیح و زیرین کنش اجتماعی است که در ارتباط میان پژوهشگر، زمینه اجتماعی و کنشگران اجتماعی به وجود می آید. مقاله حاضر با استفاده از روش اسنادی، هرمنوتیک حدس و گمانی را که یکی از روش های متناسب با پژوهش های اجتماعی است، برجسته و معرفی کرده است. براساس یافته های این پژوهش، ادعای هرمنوتیک حدس و گمانی این است که خودفهمی که هرمنوتیک سنتی یا بازیابی بر آن تأکید دارد، معیوب است و فهمی که با بهره گیری از این نوع هرمنوتیک به دست می آید تنها ماسکی از واقعیت زیرین است. این در حالی است که هدف علوم اجتماعی از منظر هرمنوتیک حدس و گمانی، نفوذکردن به جریان خودفهمی هرروزه، نمایان کردن واقعیت و معنی صحیح کنش اجتماعی است که خود این هدف، ارتباط تنگاتنگی با تأکید متفکران علم اجتماعی بر سیالیت زندگی روزمره دارد.

محله های تاریخی شهری یکی از سرمایه های مهم به جامانده از قرون گذشته در ایران هستند که امروزه بنابر دلایل گوناگون دچار فرسایش و افول کارکردی شده اند. یکی از مهم ترین این محله ها در پایتخت ایران، محله «عودلاجان» است. با توجه به اینکه این محله سیستمی پیچیده دارد، برای حفظ و احیای آن پاسخ به دو پرسش کلیدی ضروری است. نخست اینکه چه عواملی در بستری تاریخی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند تا وضعیت ناپایدار کنونی در محله عودلاجان شکل بگیرد؟ همچنین در شرایط کنونی، این محله از چه اجزایی تشکیل شده است و هریک از این اجزا چه نقشی در افزایش پایداری یا ناپایداری این محله دارند؟ در مطالعه حاضر، برای پاسخگویی به این دو پرسش از روش هایی مانند مطالعه اسنادی، مصاحبه و مشاهده میدانی استفاده شد. نتیجه اینکه مهم ترین عوامل مؤثر بر پیدایش شرایط کنونی در محله در مقاطع تاریخی مختلف عبارت است از: تضعیف سیستم تولیدی و اقتصادی کشور به واسطه ناتوانی در رقابت با سیستم های نوین، کاهش وابستگی پایتخت به سایر شهرها و روستاهای کشور، تقویت سازوکار جلب جمعیت به تهران درحدود 150 سال گذشته و برهم خوردن رابطه ارگانیک بازار تهران با محله عودلاجان. افزون براین، می توان مهم ترین اجزای کنونی محله را از نظر اثرگذاری بر پایداری یا ناپایداری آن به چهار دسته کلی تقسیم کرد که در متن مقاله به آن ها اشاره شده است. به نظر می رسد در حال حاضر، هدف برآیند حاصل از نیروهای آن ها افزایش ناپایداری در محله است. باید توجه داشت که در صورت ادامه روند کنونی، بقا و ماندگاری عودلاجان با چالش های جدی مواجه شده است که این مسئله سبب می شود ایران یکی دیگر از سرمایه های ارزشمند تاریخی خود را برای همیشه از دست بدهد.