مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران

مولدسازی گذاری کیفی به سوی مرحله پیچیده تری از توسعه سرمایه داری در فضای اقتصاد سیاسی ایران است. فرایندی که از اواسط دهه 1390 شکل گرفت؛ زمانی که آثار توسعه ناموزون و در رأس آن بحران مناسبات تولید به حادترین شکل پدیدار شده بود. این طرح برمبنای منتسب کردن مسئله رکود تولید و معضلات انباشته شده توسعه ناموزون به انجماد دارایی های عمومی توسط مجموعه کارگزاران سیاسی و اجرایی و در همراهی با بدنه دانشگاهی که در قالب اندیشکده ها و کمیته های مشورتی صورتبندی جدیدی پیدا کرده بودند پروبلماتیزه و به سرعت در اسناد توسعه وارد و شکل اجرایی و عملیاتی به خود گرفت. اکنون پس از گذشت چند سال و اجرای پیگیرانه این قانون توسط دولت می توان درمورد فرایندها و سازوکارهای آن در میدان اقتصاد سیاسی جامعه ایران از منظر تبادلات مادی میان کار و طبیعت (اعم از طبیعت تاریخی و طبیعت مصنوع) پرسش کرد.این هدفی است که مقاله مذکور با اتکا به روش مطالعه موردی و گردآوری اطلاعات اسنادی و به طور خاص تمرکز بر مصوبات رسمی منتشرشده جلسات هیئت عالی مولدسازی دنبال کرده است.یافته های تحقیق نشان می دهد طرح مولدسازی با مکانیسم های 1. تشدید شکاف های متابولیک در نظام تولید ارزش، 2. شکاف متابولیسم شهر-روستا و 3. محرومیت زایی منطقه ای در فرایند تقسیم کار ملی مرکز-پیرامون، زمینه تشدید شکاف متابولیسم اجتماعی را فراهم ساخته است.بنابراین سیاست مولدسازی را نه فقط یک برنامه اجرایی یا مداخله ای خنثی، بلکه باید به منزله لحظه ای از تکوین تاریخی منطق سلطه سرمایه بر روابط کار و طبیعت درک کرد؛ منطقی که با مالی سازی دارایی های عمومی، انتقال ارزش از پایین دست به بالادست و شکاف صوری طبیعت از جامعه بازتولید مادی و زیستی را در معرض اختلال ساختاری قرار می دهد.

این پژوهش به بررسی سطح اعتماد اجتماعی در میان دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاهی در ایران می پردازد و آن را با سایر گروه های اجتماعی مقایسه می کند. درحالی که پژوهش های بین المللی اغلب تحصیلات عالی را با افزایش اعتماد اجتماعی مرتبط می دانند، یافته های ایران این روند را به چالش می کشد و کاهش اعتماد در میان افراد تحصیل کرده را نشان می دهد. این تفاوت نشان می دهد عوامل زمینه ای به ویژه عملکرد نهادها می تواند نقش تعیین کننده ای در شکل گیری نگرش های اجتماعی در میان تحصیل کردگان داشته باشد.این مطالعه بر تحلیل ثانویه داده های «پیمایش ملی ارزش ها و نگرش های ایرانیان در سال ۱۴۰۲» استوار است. در این پژوهش، از روش های آماری از جمله تحلیل رگرسیون برای بررسی رابطه میان برداشت از اثربخشی نهادی و عدالت رویه ای با سطح اعتماد اجتماعی در گروه های تحصیلی مختلف استفاده شده است.مطابق نتایج، دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاهی نسبت به افراد بدون تحصیلات عالی، اعتماد اجتماعی کمتری را گزارش کرده اند. یکی از عوامل مؤثر بر این وضعیت، برداشت منفی از نهادهای کلیدی مانند قوه قضائیه، نیروی انتظامی و نهادهای دولتی است. مدل های رگرسیون نشان می دهد اثربخشی نهادی و عدالت رویه ای به ترتیب حدود ۴۸ درصد از تغییرات اعتماد اجتماعی در میان دانشجویان و 5/47 درصد در میان فارغ التحصیلان را تبیین می کنند. این یافته ها بر حساسیت بیشتر افراد تحصیل کرده نسبت به ناکارآمدی ها و بی عدالتی های سیستماتیک تأکید دارد.این پژوهش نشان می دهد تحصیلات عالی به صورت جهان شمول به افزایش اعتماد اجتماعی منجر نمی شود، به ویژه در شرایطی که نارسایی های نهادی آشکار است. در ایران، افراد تحصیل کرده به ضعف های نهادهای دولتی آگاه تر هستند و این آگاهی موجب افزایش تردید و بی اعتمادی می شود. این مطالعه نتیجه می گیرد که افزایش شفافیت، پاسخگویی و عدالت در ساختارهای حکومتی برای بازسازی اعتماد عمومی ضروری است. این یافته ها فرض رایج پیوند مستقیم آموزش با سرمایه اجتماعی را به چالش می کشد و بر نقش محوری کیفیت نهادها در شکل گیری نگرش های جمعی تأکید دارد.

مقاله حاضر تجربه «ترک دسته جمعی روستا» در ایران دوره قاجار را به روایت اسناد و مدارک تاریخی تشریح می کند. روستاییان در ایران در طول تاریخ، همواره در معرض تهدیدهای مختلف طبیعی و انسانی بوده اند که بسته به اقتضائات و شرایط و زمینه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، راه حل هایی برای مواجهه با آن ها برگزیده اند. یکی از پدیده های گزارش شده در روستاها که به ویژه سیاحان اروپایی به کرات از آن سخن گفته اند، ترک دسته جمعی روستا بوده که درنهایت، به تخریب و ویرانه شدن روستاها انجامیده است. در این مقاله، زمینه های زیست محیطی، فرهنگی و سیاسی و عوامل اثرگذار بر این موضوع بررسی می شود.تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه ای به ویژه سفرنامه های سیاحان اروپایی در دوره قاجار، به روش اسنادی-تاریخی انجام شده است.اسناد و مطالعات تاریخی نشان می دهد شیوه های واکنش جامعه روستایی ایران در مواجهه با زیاده خواهی ها و تعدی های تاریخی دستگاه حاکم (مانند خراج ها، مالیات ها، سوروسات ها و پیشکش ها)، از پنهان کاری و چانه زنی تا فرار و حتی ترک دسته جمعی روستا، در نوسان بوده است.در کنار عوامل و مخاطرات طبیعی و برخی عوامل انسان ساز، اقدامات و اجحاف های صورت گرفته از سوی حکومت ها موجب مهاجرت و فرار دسته جمعی روستاییان از آبادی خود شده یا آن ها را به زندگی مبتنی بر کوچ وادار کرده است. سهولت دسترسی به آبادی جدید و آشنایی و انس با فرهنگ چادرنشینی، دشواری این مهاجرت ها را برای آنان قابل تحمل می کرده است.

از دهه 1990 به بعد، موضوعات فقر، فقرزدایی و حکمرانی بیش از سایر مفاهیم در اسناد سازمان های جهانی اهمیت یافته است. به همین منوال، یکی از محورهای مهم حوزه عمل سازمانی در ایران بعد از انقلاب فقر و فقرزدایی است. مقاله حاضر با روش فراترکیب، سازمان های فقرزدا و چالش های پیش روی آن ها را در زمینه حل مسئله فقر مطالعه می کند.ملاحظات نظری تحقیق معطوف به فقرزدایی قابلیتی و فقرزدایی پایدار است. واحد مشاهده تمام مقالات، پایان نامه ها، رساله ها و طرح های سازمانی مرتبط با موضوع است. با توجه به ملاک ها، از 403 پژوهش دیده شده 23 مطالعه در فراترکیب حاضر انتخاب شدند.در این مقاله، فعالیت های سازمان های مختلف برای فقرزدایی، گروه های هدف این سازمان ها و نیز تجارب موفق برای کاهش فقر در این سازمان ها توضیح داده شده است. توجه ویژه به گروه های به شدت آسیب پذیر، چالش توانمندسازی و برنامه های آموزشی، تقلیل گرایی فقر و محدودیت های مالی-فیزیکی سازمان، کمبود منابع انسانی متخصص، نبود چشم اندازهای آینده نگرانه و بلندمدت، بوروکراسی ناکارآمد، ناپویایی سازمانی، اقتدارگرایی سازمانی و نبود بانک اطلاعاتی جامع و شاخص سازی دقیق، از مهم ترین مضامین استخراج شده از مطالعات هستند.پیشنهاد های تحقیق توجه به تمام ابعاد فقر و چندبعدی دیدن فقر در سازمان های دخیل در فقرزدایی، تقویت نیروی انسانی متخصص و آگاه به مسئله فقر، زندگی فقرا و تجارب جهانی و داخلی توانمندسازی، تدوین برنامه های بلندمدت و جامع برای فقرزدایی، همکاری و پویایی بین سازمانی میان سازمان های درگیر در مسئله فقر، کاهش بوروکراسی و چابک سازی ساختار سازمانی و درنهایت جلب مشارکت و نظرخواهی واقعی از فقرا است.

این مقاله نسبت توسعه یا برنامه ریزی عمرانی را با امر اجتماعی در ایران دوران پهلوی دوم مطالعه می کند. به لحاظ زمانی، دورانی بررسی می شود که از اواسط حکومت رضاشاه تا انقلاب 1357 را دربرمی گیرد. برای تحلیل این بازه زمانی سه دهه ای، از صورت بندی نظری امر اجتماعی در سنت دورکیمی و نیز دونزلو و مفهوم بهنجارسازی ایوالد بهره برده است.به لحاظ روش شناختی، این پژوهش مطالعه ای تاریخی است که از الگوی روش شناختی تاریخ مفاهیم کوزلک و تاریخ فضایی الدن بهره می برد و روش آن مطالعه کتابخانه ای، تحلیل اسناد و تحلیل ثانوی بوده است.ایده برنامه ریزی توسعه در ایران، با آنکه دغدغه ای درونی بود، پس از جنگ جهانی دوم، عمیقاً تحت تأثیر فضای گفتمانی جهانی توسعه قرار گرفت و اغلب دغدغه ها و اولویت های درونی جامعه ایرانی در توسعه را به حاشیه برد یا نادیده گرفت.مهمترین نتایج این مقاله عبارتند از: نخست برنامه ریزی عمرانی-توسعه ای این عصر، از حیات اجتماعی انتزاع شد و درنتیجه اولویت با ایده های برنامه بود تا پایداری اجتماعی و ایجاد ارزش هایی مانند همبستگی اجتماعی، تعلق و مشارکت اجتماعی. دوم، چشم انداز رشدگرایانه-مدرنیزاسیونی برنامه ریزی در ایران حیات اجتماعی در ایران را نادیده گرفت و نتوانست به نهادینه سازی برنامه ریزی و اهداف توسعه در آن منجر شود و درنهایت به نهادزدایی گسترده دامن زد. درنهایت آنکه تلاش دولت پهلوی برای ایجاد وضعیت نسبی رفاهی نتوانست به «بهنجارسازی جامع» منجر شود.

هدف اصلی این پژوهش، تحلیل جامعه شناختی مقایسه جنسیتی نگرش دانشجویان به زندگی مجردی و عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر آن است.پژوهش حاضر در قالب پارادایم اثباتی و با راهبرد قیاسی انجام شده و به لحاظ اجرا کمی (پیمایشی) است. در این مطالعه از ابزار پرسشنامه برای گردآوری داده ها استفاده شد. با مطالعه نظری هشت متغیر اجتماعی و فرهنگی به عنوان متغیرهای احتمالی اثرگذار بر نگرش به زندگی مجردی و با استفاده از فرمول عمومی کوکران، 300 نفر از دانشجویان دانشگاه خوارزمی به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند.یافته ها نشان داد در مجموع دختران نگرش منفی تری از پسران به زندگی مجردی دارند و میل به ازدواج در بین دختران بیشتر است. درخصوص عوامل تأثیرگذار بر نگرش به زندگی مجردی در بین دختران، متغیر پایبندی به ارزش های خانواده با ضریب بتای 35/0- تأثیر کاهنده و در بین پسران، متغیر فردگرایی با ضریب بتای 32/0 مهم ترین متغیر با تأثیر افزاینده بر نگرش به زندگی مجردی هستند. اما در مجموع در مدل تحلیل مسیر سایر متغیرها مشخص شد پایبندی به آموزه های دینی از متغیرهای مهم و کاهنده در هردو گروه در نگرش مثبت به تجردزیستی است. از طرف دیگر استفاده بیشتر از شبکه های اجتماعی تأثیر افزاینده در گرایش مثبت به تجردزیستی دارد و این مهم نشانه ضعف سیاست گذاری فرهنگی با هدف تولید محتوای مرتبط در شبکه های اجتماعی براساس ارزش های دینی و بومی است.تقویت انواع حمایت اجتماعی با بهره گیری از ارزش های دینی و خانوادگی در جهت تشویق به زندگی متأهلی و آگاهی سازی در این زمینه در سطوح سیاست گذاری، راهبردپردازی و اقدام بسیار مهم است.

در سال های اخیر، با توجه به تغییرات خانواده و ارزش ها و عناصر آن در کلان شهرها شاهد تحولات زیادی در امر باروری هستیم. تحولات در حوزه خانواده و رفتار باروری حاکی از آن است که تغییرات عمیق و هستی شناختی در ذهن، یعنی بستر شکل گیری معنا رخ داده که نتیجه عملی آن، یعنی زوجین بی فرزند و تک فرزند در جامعه امروزی نمایان است. پژوهش حاضر، با هدف فهم درون ذهنیت زوجین بی فرزند و تک فرزند ساکن شهر اصفهان از ترس در مواجهه با مسئولیت پذیری در رابطه با فرزند انجام شده است.با استفاده از روش کیفی و رویکرد تفسیری و نمونه گیری نظری، 30 مصاحبه عمیق شامل 15 مصاحبه با زوجین بی فرزند که حداقل سه سال از ازدواجشان می گذرد، انجام شد و 15 مصاحبه نیز با زوجین تک فرزند که به طور ارادی تصمیم به بی فرزندی و تک فرزندی گرفته اند، صورت گرفت.مقوله هسته پژوهش با عنوان «مسئولیت پذیری فرزندزدا» و پدیده مرکزی آن تحت عنوان «بازتفسیر معنای فرزند» برساخت شد. احساس مسئولیت پذیری در قبال فرزندان، یکی از دغدغه های مهمی است که می تواند تصمیم زوجین به فرزندآوری را تحت تأثیر قرار دهد و قرائن گویای آن است که دست کم یکی از دلایل قصد بی فرزندی یا کم فرزندی برای گروهی از والدین، ملاحظات فرزندپروری و چگونگی ایفای نقش والد است. این فرایند در آن ها معنای فرزند را بازتفسیر کرده و معنای گذشته نگر از فرزند را که همراه با تکلیف و مبتنی بر انتخاب اجباری بوده زیر سؤال برده است.

امروزه تأمین اجتماعی، برای ایفای نقش مؤثر در زمینه عدالت اجتماعی، مورد توجه قرار گرفته است. بااین حال، برخی از کنش های اجتماعی کنشگران (کارفرمایان)، در روند عملکرد این سازمان خلل وارد می کند. سازمان تأمین اجتماعی بزرگ ترین ساختار حمایتی انسانی در ایران است که به صورت سازمان یافته به مأموریت خود ادامه می دهد. با وجود این تخلفاتی در این حوزه رخ می دهد که از رایج ترین آن ها می توان به فرار بیمه ای اشاره کرد. فرار بیمه ای از مسائلی است که به دلایل مختلفی در جامعه معاصر ایران به شدت رواج پیدا کرده و به شدت بر امنیت اجتماعی و اقتصادی افراد و همچنین سیستم تأمین اجتماعی تأثیر گذاشته است. تحقیق حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر فرار بیمه ای کارفرمایان انجام شده است.روش پژوهش کیفی است که از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته با 11 نفر از کارفرمایان و کارشناسان بیمه و بیمه شدگان انجام گرفت. خروجی در نرم افزار مکس کیودا کدبندی و مقوله های اصلی استخراج شد. برای اشراف و پیشینه و مبانی نظری نیز از روش کتابخانه ای و بررسی اسناد استفاده شد.بررسی مصاحبه ها حاکی از آن است که ابعاد مختلف فردی و اخلاقی، سیاسی و بوروکراتیک، شرایط حاکم در محیط کار، شرایط اقتصادی و اجتماعی از دلایل مؤثر بر فرار بیمه ای از دید کارفرمایان، بیمه شدگان و کارشناسان هستند که در زیرمقوله های مختلفی مانند ضعف مدیریت، عدم شفافیت کنش های تأمین اجتماعی، فساد اداری، ناپایداری امنیت شغلی، مشاغل غیررسمی و عدم شفافیت در واریز بیمه نامه ها توسط کارفرمایان، پرداخت های غیررسمی و نبود مدارک مستند از سوی کارفرما، و درنهایت احساس بی اعتمادی به سیستم تأمین اجتماعی تجلی پیدا می کند و به فرار بیمه ای منجر می شود.فرار بیمه ای یک معضل چندبعدی است که تحت تأثیر عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و محیط کاری قرار دارد. ضعف مدیریت، عدم شفافیت، فساد اداری و ناکافی بودن مقرری بیمه به بی اعتمادی کارگران به سیستم تأمین اجتماعی منجر می شود. همچنین شرایط اقتصادی نامناسب و ناپایداری شغلی، انگیزه های فرار بیمه ای را افزایش می دهند. برای مقابله با این چالش، نیاز به حضور فعال دولت، بهبود قوانین و ایجاد ساختارهای شفاف و کارا وجود دارد. تحلیل جامع این ابعاد می تواند به تقویت نظام تأمین اجتماعی و کاهش فرار بیمه ای کمک کند.

این پژوهش به مطالعه جامعه پذیری جنسیتی در دو کتاب درسی «مدیریت خانواده و سبک زندگی» ویژه دختران و پسران پایه دوازدهم و ارزیابی خوانش دانش آموزان دختر از محتوای جنسیتی کتاب ویژه دختران می پردازد. هدف این پژوهش تحلیل محتوای این کتب به عنوان ابزار جامعه پذیری رسمی، با تأکید بر بازنمایی ارزش ها، نقش ها، و روابط قدرت جنسیتی است و مطالعه و تیپ شناسی واکنش غالب دانش آموزان دختر به عنوان گروه هدف نسبت به محتوای کتاب است.روش پژوهش حاضر تحلیل محتوای کیفی استقرایی و مصاحبه عمیق با ده نفر از دانش آموزان است و داده ها با استفاده از نرم افزار MaxQDA کدگذاری و تحلیل شده اند.یافته ها نشان می دهد ساختار معنایی کتب مبتنی بر نگاه ذات گرایانه به جنسیت است که به بازتولید نقش های سنتی جنسیتی منتهی می شود. خوانش دانش آموزان دختر از کتاب ویژه دختران منطبق بر نتایج تحلیل محتوای کتاب است. آن ها معتقدند هدف کتاب بازتولید معنای زنانگی و مردانگی منطبق بر نظام جنسیتی سنتی و به حاشیه راندن کنشگری اجتماعی فعال زنان است. از این رو نسبت به محتوای کتاب واکنش های انتقادی، اعتراضی و مقاومت آمیز نشان داده اند که شکاف ارزشی میان گفتمان رسمی مدرسه و زیست جهان آنان را برجسته می کند.این پژوهش نشان می دهد که بازنگری در محتوای آموزشی جنسیتی برای همخوانی با تحولات فرهنگی اجتماعی و حفظ تأثیرگذاری برنامه درسی آشکار در فرآیند جامعه پذیری جنسیتی ضروری است.