درخت حوزه‌های تخصصی

این مقاله بر آن است که اتصال انسانِ عالم ذرّ (قبل از دنیا) و «انسانِ در دنیا» را بررسى کند تا نسبت آن را با «انسان پس از دنیا» از حیث امکان «دیدار با خدا» (لقاء اللّه) مورد سنجش و مطالعه قرار دهد و پس از طرح و اثبات نقلى و عقلى «دیدارِ با خدا در عالم اَلَسْت و ذرّ یا دیدار اول» به فاصله‏اى که بین انسان با خداى سبحان در همین مقوله قرار گرفته بپردازد و عوامل و حجاب «دیدار در دنیا یا دیدارِ دوم» از هبوطِ انسان به عالم طبیعت و نسیان و غفلتِ از خویشتن و جهل به حقایق و استعدادهاى وجودى‏اش بپردازد و از منظر هدف بعثتها و رسالتها و نظریه فطرت و آنگاه عوامل دیدار دوم یا لقاى رب در دنیا و چگونگى حجاب‏ستیزى تا حجاب‏زدایى از این دیدار سخن به میان آورد و رابطه، سنخیت و پیوستگى تام و تمام دیدارهاى پیشین، پسین و واپسین یا دیروز، امرزو و فردا را مورد ارزیابى قرار دهد و در فرجام نوشتار به این نتیجه برسد که انسان در اثر خویشتن‏شناسى، خودسازى و تهذیب و طهارت نفس، ریاضتهاى شرعیه، ایمان و عمل صالح، ولایت مدارى و حرکتِ جوهرى اشتدادى و اشتیاقى سیر از خود تا خدا داشته و از مقام سلوک باطنى وحیانى به شهود یا «دیدار دوم» در همین عالم دنیا که دیدار با جمال و جلال الهى است نائل گردد. پس: 1. لقاء رب یا دیدار دوم امکان‏پذیر است 2. بعثتها و رسالتها از رهگذر بیدار کردن فطرت و قرار دادن شریعتِ کمال‏بخش و سعادت‏آفرین تحقق یافته‏اند 3. بنیاد و اساس «دیدار دوم» خود انسان است که باید در اثر معرفت، محاسبت و مراقبت نفس و طریقت بر پایه شریعت با همه لایه‏هاى ظاهرى و باطنى‏اش تا کوى ولایت قدم نهد و به خانه دیدار الهى و بهشت لقاى بار یابد.

تبیین مقامات و منازل سلوکی از مهم ترین رسالت های علم عرفان عملی است. عارفان تاکنون نتوانسته اند به طور مشخص، تعداد این منازل و مقامات را تا رسیدن به هدف مطلوب مشخص کنند. در این زمنیه، اختلافات فاحشی میان آنان وجود دارد. مدعای این مقاله آن است که این اختلافات را هرگز نمی توان نشانة سلیقه ای یا ذوقی بودن این بحث دانست، بلکه به دلایل گوناگون، می توان گفت: ماهیت علم عرفان عملی چنین اقتضایی دارد. علل فراوانی برای توجیه چنین اختلافاتی می توان ذکر کرد. اختلاف در ذکر اجمالی یا تفصیلی، اختلاف در اصلی یا استطرادی بودن طرح مقامات، اختلاف در مبدأ و منتهای سلوک، توجه به وضعیت سؤال کننده، اختلاف در معیار و بنیان ترتیب بندی، تنوع و تعدد تجربیات سلوکی عارفان، اصالت دادن یا اصالت ندادن به اعداد خاص مثل هفت و چهل و صد و هزار، و خلط میان مقامات و حالات را می توان از اهم دلایل اختلاف در تعداد و ترتیب ذکر مقامات و منازل سلوکی دانست.

اصطلاحات «حجاب» و «کشف حجاب» از جمله اصطلاحات عرفانی است که از سوی عرفا از آن سوء استفاده شده است. بزرگانی همچون مستملی بخاری در شرح التعرف، میبدی در کشف الاسرار و غزالی در احیاءالعلوم از حجاب های عرفانی سخن به میان آورده اند. هجویری نیز در اثر خود، کشف المحجوب حجاب های عرفانی و کشف این حجاب ها را ذکر است. در این مقاله، پس از تعریف لغوی و بیان مفهوم عرفانی «حجاب» و «کشف »، مصادیق حجاب ها یی همچون «حجاب اعظم» و «حجاب های نورانی» و «حجاب های ظلمانی» که در عرفان مطرح هستند، انواع حجاب ها و نیز کشف این حجاب ها از دید هجویری، بررسی شده است. هجویری پس از تقسیم حجاب ها به دو نوع کلی رینی و غینی، در سراسر کتاب خویش، به صراحت یا غیر صریح، حجاب های غینی و راه های کشف این حجاب ها را ذکر می کند. حجاب های غینی از دید هجویری را می توان تحت این عناوین کلی تقسیم بندی کرد: حجاب رؤیت حالات، مقامات و علل و اسباب و انتساب این امور به خویش، حجاب مقام فرد و شرایط عمل، و حجاب عدم رعایت شرایط باطن عمل.

نظر به گستردگی تعاریف و مفاهیمی که از جذبه در متون عرفانی مطرح است، این پژوهش به بررسی، طبقه بندی و تحلیل موضوع جذبه در متون نثر عرفانی تا قرن هفتم هجری می پردازد. نتایج این بررسی نشان می دهد که جذبه در متون عرفانی همیشه به یک معنا به کار نرفته است؛ برخی از این مفاهیم عبارتند از: مشاهده و معاینه، وجد و اخذ، سیر در احوال، اجتبا و اصطفا، طلب، توفیق و عنایت و آزاد شدن از بندگی نفس. در اغلب این تعاریف جذبه کششی از جانب حق تعالی است و در برخی تعاریف هم جذبه کشش بنده به سمت حق و به مفهوم طلب تعبیر شده است. بررسی سیر مفهوم جذبه نشان می دهد اگرچه جذبه موهبتی الهی است، بدون مقدمه بر فرد وارد نمی شود. در واقع بنده با پاک سازی درون، زمینه دریافت جذبه الهی را فراهم می کند، همچنین جذبه در کلام عرفا درجات مختلفی دارد؛ به گونه ای که در هر مقامی نوعی از جذبه بر فرد وارد می شود. در یک تقسیم بندی کلی جذبه به انواع عام و خاص تقسیم می شود. از دیگر اقسام جذبه کششی است که حق تعالی در روز ازل نصیب ذریّه انسان می کند و آن را بر فطرت خداجو می آفریند.

یکی از مهم ترین مباحث عرفان نظری،بحث ولایت است.شاید عامل اصلی پرداختن به این بحث معرفتی در عرفان اسلامی، ریشه در متون اسلامی به ویژه قرآن کریم دارد و همین امر موجبات تفاسیر متعددی را در دیدگاه مفسران فراهم آورده است.در این میان تفاسیر عرفانی نقش چشمگیری در تحول معنا و مفهوم و طرح بحث های متنوع در این زمینه داشته است. از جمله این دیدگاهها می توان به نظر حکیم ترمذی ،صوفی ایرانی قرن پنجم و دیدگاه ابن عربی ، پایه گذار مکتب عرفان نظری در قرن هفتم اشاره کرد. اهمیت این بحث در آن است که مشابهات اعتقادی و گفتاری قابل توجهی میان این دو صوفی به نام وجود دارد، به گونه ای که نمی توان تاثیرابن عربی را از دیدگاههای حکیم ترمذی نادیده گرفت یا انکار کرد. طرح نظریه ی ضرورت نیاز به ولی و ولایت ،مفهوم تفاضل ولایت بر نبوت،ویژگیهای ولی حق الله و بالاخره مفهوم و مصداق ختم نبوت و ختم ولایت از مباحث کلیدی بحث ولایت است که به دلیل اهمیت خاص آنها ،سعی در بررسی این مباحث از نظر حکیم ترمذی و ابن عربی شده است تا هم نظر این دو را جویا شده هم به میزان مشابهات اعتقادی ایشان اشاره گردد.