محمدرضا جوادی یگانه

ایران در شهریور ۱۳۲۰ به اشغال نیروهای متفقین درآمد. در این زمان هیچ گونه مقاومت مردمی ای علیه نیروهای بیگانه صورت نگرفت. این در حالی است که ایرانیان در دورة قاجار یا سال های پس از جنگ جهانی اول، مقاومت های جدی ای در مقابل بیگانگان از خود نشان داده بودند. این مقاله با  استفاده از روش شناسی تطبیقی تاریخی میل به همین مسئله می پردازد و به طور خاص مقاومت های مردمی را در برابر بیگانگان بررسی می کند و نقش نیروهای اجتماعی در هر یک از این مقاومت های مردمی را پی می گیرد. این نیروهای اجتماعی شامل روحانیون، لوطیان، اصناف و سران ایلات هستند. سپس به بررسی وضعیت این نیروها در دورة رضاشاه پرداخته می شود. مدعای این مقاله آن است که پس از فروشکستن چند روزة ارتش رضاشاه در برابر متفقین در ۱۰ شهریور ۱۳۲۰، علت عدم مشاهدة مقاومت های مردمی، تضعیف نیروهای اجتماعی در طول ۱۶ سال حکومت رضاشاه بوده است.

هدف از بررسی موضوع مقاله حاضر که از نظریه رشد اخلاقی، نظریه مرتن، نظریه پارسونز، نظریه گافمن، نظریه تعارض درون نقشی دارندورف و نظریه معیارهای اخلاق علمی رزنیک بهره گرفته است، دست یابی به ترجیحات نظری و رفتاری مربوط به هنجارهای اخلاق علمی دانشجویان دکتری و میزان انطباق و عدم انطباق آنها است. در این پژوهش با روش پیمایش به وسیله پرسشنامه اعتباریافته با پایایی 81 و 80 درصد، 196 دانشجوی دکتری به صورت تمام شماری در سه گروه علوم پایه، فنی مهندسی و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، تحت آزمون قرار گرفته اند. نتایج حاصله حاکی از عدم انطباق کامل بین ترجیحات نظری و رفتاری در هنجارهای اخلاق علمی دانشجویان دکتری است. 16.33 درصد دانشجویان در ترجیحات نظری و رفتاری مربوط به هنجارهای اخلاق علمی دارای انطباق بیش از 60 درصد و 83.68 درصد آنان، دارای عدم انطباق بیش از 40 درصد هستند و میزان عدم انطباق در ترجیحات نظری و رفتاری مربوط به هنجارهای اخلاق علمی در میان سه گروه تحصیلی متفاوت است. نتایج تحقیق نشان می دهد ترجیحات مربوط به هنجارهای اخلاق علمی (انتظارات درون نقشی) در هر یک از سطوح نظری و رفتاری جداگانه دارای انطباق بوده ولی در مقایسه میان ترجیحات نظری و رفتاری مربوط به هنجارهای اخلاق علمی (انتظارات درون نقشی)، انطباق بالایی وجود ندارد.

توسعه و پیشرفت از جمله مفاهیم عامی است که بسیار درباره آن ها سخن به میان آمده است. تلاش برای شناخت راه های بومی رشد و پیشرفت از جمله دغدغه های اساسی جامعه ایرانی در زمان حاضر بوده است. علیرغم چنین تلاشی به نظر می رسد توجه به کنشگر و فاعل انسانی در امر توسعه مغفول واقع شده است. روایتی صحیح از کنشگری اقتصادی ایرانیان نه در زمان حال و نه در گذشته ی تاریخی موجود نیست. آنچه هست تنها استیلای تئوری های کلانی است که به طرق مختلف دلایل عدم پیشرفت را توضیح داده اند. از این روست که در این مقاله تأکید و توجه ویژه ای بر خصوصیات فردی ایرانی در حوزه اقتصاد به عمل آمده و تلاش گردیده این خصائص در مقایسه و تطبیق با اخلاق اقتصادی ِ روایت شده توسط ماکس وبر از دیگر ادیان و خصوصا دین پروتستان قرار بگیرد. شاید از منظر مقایسه بتوان به توصیف و تبیینی از چرایی ِ عدم پیدایش –روح سرمایه داری- در معنای وبری آن دست یافت

هدف این پژوهش، مرور تقسیمات موجود، یا قابل طرحِ انواع تعامل و رابطه اجتماعی و عرضه یک طبقه بندی انتزاعی تر و نسبتاً جامع می باشد. بدین منظور، از روش مرور نظام مند استفاده شد و پس از نقل یا طرح 40 تقسیم، اقدام به کدگذاری «ملاک ها» و «اقسام» شد. یافته حاصل این کدگذاری ها، هشت مضمون کلی بود و تمامی تقسیمات مذکور را می توان پاسخی، به یکی از هشت سؤالی دانست که هر یک به وجه یا وجوهی از واقعیت تعامل و رابطه اجتماعی اختصاص دارند: برخی از دسته بندی ها، به طرف های تعامل، برخی به وسایل برقراری تعامل، برخی به بستر تعامل و برخی به منشأ آن توجه داشته اند. همچنین برخی نیز با توجه به جایگاه اراده متعاملین و برخی معطوف به موضوع تعامل و نهایتاً، بخش مهمی از سنخ شناسی ها با توجه به ویژگی های تعامل و رابطه اجتماعی شکل گرفته اند. نتیجه این مرور، تصریح ملاک تقسیم ها و تشخیص واگرایی ها و همگرایی های موجود، در طبقه بندی های مختلف تعامل و رابطه اجتماعی و اندراج همه این اقسام در تقسیمی کلی بوده است که خود، به تعیین تکلیف اشتراکات لفظی و نسبت تقسیمات مزبور به یکدیگر منجر شده است.

انسان ها در زندگی روزمره شان در موقعیت های تعاملی متعدد و متنوعی قرار می گیرند و در هرکدام از این موقعیت ها با پشتِسر گذاشتن فرایندهایی تصمیم می گیرند که چه واکنشی نشان دهند.انتخابِ کنشیِ یک کنش گرِ نوعی،در یک موقعیت تعاملی،به سه عامل اصلی یعنی ویژگی های شخصیتی کنش گر،موقعیت اجتماعی او و پیشینه فرهنگی اش، بستگی دارد. این مقاله درصدد است تا در چارچوب رویکرد روش شناسی مردم و با استفاده از ابزار مصاحبه عمیق و نیمه ساختاریافته و مطالعات اسنادی، نشان دهد که چگونه زنان و مردان طبقه متوسط ساکن شهر تهران که بین 30 تا 40 سال سن دارند، در زندگی روزمره و در جریان تعاملات شان با دیگران، تصمیم می گیرند که نسبت به یک وضعیت نامطلوب خاص «بی تفاوت» باشند و نسبت به وضعیت دیگر بی تفاوت نباشند.یافته ها نشان داد که منطق انتخاب بی تفاوتی در میان مصاحبهشوندگان،حول سه مسئله اصلی یعنی مسئله تشخیص(حق/باطل)؛ مسئله مصلحت(بقا/ویرانی) و مسئله نتیجه(اثربخشی/بیهودگی) صورت بندی می شود.کشف فهم مشترک افراد از هرکدام از این مسائل، مدخلی برای کشف حوزه های تقابل نمادین فرهنگی مؤثر بر انتخاب بی تفاوتی در جامعه مورد مطالعه است.

باور غالب در مطالعات جامعه شناسی تاریخی این است که انجمن ها و سازمان های صنفی در شهرهای ایران فعالیت نداشته اند، اما مقاله حاضر برمبنای چارچوبی جامعه شناختی نشان می دهد در اواخر سده میانه در ایران، پیشه وران در تعامل با سازمان های فتوت، نوعی سازمان صنفی تشیکل داده اند که با سازمان های صنفی قرون وسطی در غرب متفاوت است. چارچوب جامعه شناختی مقاله حاضر مبتنی بر یک سنخ سازمان صنفی پیشامدرن و برگرفته از آرای دورکیم است. برمبنای این چارچوب، به نظر می رسد اصناف در اواخر سده های میانه در ایران در پیوند با سازمان های فتوت صوفیانه، شکلی از سازمان صنفی به وجود آوردند که می توان آن را «سازمان صنفی دینی» نامید. آنچه در این دوران، سازمان صنفی را به عنوان انجمن های حرفه ای در شهرها متشکل تر و منسجم تر ساخت، فتوت صوفیانه به عنوان آیینی دینی بود که بر منافع حرفه ای اعضا اولویت داشت. این سازمان صنفی دینی، تنها با تکیه بر آیین و انجمن دینی می توانست تا حدودی از انسجام سازمان یافته و رسمیت برخوردار شود. این امر نشان می دهد تا چه حد ماهیت و سازمان ایدیولوژی حاکم بر اصناف بازار در شهرهای ایران، در هر دوره اهمیت دارد.

این تحقیق، تلاش می کند تا به شناخت رفتارهای مخاطبان در حوزه یکی از پر طرفدارترین بخش های ادبیات؛ یعنی رمان های عاشقانه عامه پسند بپردازد. رویکرد نظری این پژوهش، بر این است که، مخاطب فردی فعال است که نیات و انگیزه های خود را با روی آوردن به آثار عاشقانه نشان می دهد. در این نگاه، مخاطب آثار عامه پسند نیز می تواند درک خود را از این آثار، با توجه به تجربیات، اطلاعات و محیط اجتماعی و فرهنگی خود داشته باشد، و به امر تفسیر بپردازد. مخاطبین آثار عامه پسند، نه تنها مطرود نمی شوند بلکه دلایل روی آوردن آن ها به این آثار، نیز مورد بررسی قرار می گیرد. چرا که در این دیدگاه، فرض بر این است که؛ مخاطب فعالانه و با آگاهی بر اساس نیازی که دارد، دست به انتخاب این آثار زده است. این پژوهش، با استفاده از نظریه استفاده و رضامندی و پژوهش ردوی صورت گرفته است. شناخت مشخصه های فردی خوانندگان، علایق مخاطب در رابطه با رمان و علل روی آوردن خوانندگان به آثار عاشقانه، از دیدگاه خود آن ها از جمله اهداف پژوهش بوده است.

در جامعه جدید سواد نقش مهمی در تبدیل افراد به شهروندان فعال اجتماعی دارد. توانایی خواندن و نوشتن به این معناست که فرد بتواند با رویدادهای جاری همگام باشد، ارتباط مؤثر داشته باشد و مسائلی جهان را درک کند. با گذشت زمان و پیشرفت زندگی، دیگر سواد به معنای توانایی خواندن یک کلمه نیست، بلکه به معنای توانایی درک دنیاست. سواد تاریخی نه تنها یادگیری رخدادهای تاریخی را دربردارد، بلکه تقویت توانایی استدلال پذیری روایت های تفسیری تاریخی را در اولویت قرار می دهد تا بتواند سواد علمی افراد جامعه را پرورش دهد. افراد برای آنکه بتوانند حال و آینده را در بستر گذشته ببینند، باید دو مهارت داشته باشند: درک تاریخ به منزله علم و یافتن چارچوبی قابل استفاده از گذشته. سواد تاریخی این چارچوب است، به کمک بازآموزی تاریخی می آید و با ایجاد توازنی عادلانه در روند آموزش تاریخی میان انتظارات جامعه از آموزش آن، با اطلاعات، توان و آگاهی افراد، به منزله هدف نهایی به توسعه حافظه تاریخی افراد منجر می شود. در مقاله حاضر با استفاده از روش پانل طولی، موضوع سواد تاریخی دانشجویان یک کلاس درباره مسائل مهم تاریخی ایران، شامل سقوط صفویه، عهدنامه ترکمن چای و تأسیس راه آهن سراسری جنوب به شمال، بررسی و تحلیل شده است. جامعه مورد بررسی این تحقیق دانشجویان درس مبانی تاریخ اجتماعی ایران دوره کارشناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران هستند. یافته های تحقیق بیان کننده تأثیر محرک های مانند آشنایی دانشجویان با منابع مختلف تاریخی است. همچنین سواد تاریخی دانشجویان درباره رویدادهای مهم ذکرشده، متفاوت است. یکی از یافته ها تفاوت دیدگاه دانشجویان درباره عهدنامه ترکمن چای است. بیشتر آن ها در پیش آزمون این عهدنامه را ننگین می دانستند، اما در پس آزمون تلقی همدلانه تری به این عهدنامه داشتند. بررسی پاسخ های دانشجویان نشان می دهد با استفاده از تحقیقات پانل برای افزایش سواد تاریخی دانشجویان، در انتهای ترم، عملکرد دانشجویان در همدلی تاریخی و قضاوت منصفانه تاریخی بهبود یافت.

در این پژوهش، تلاش شده است تا با بررسی خودزندگینامه های حوزوی منتشرشده به زبان فارسی در سال های پس از ورود صنعت چاپ به ایران تا سال 1395 شمسی، آورده ها و وانهاده های این متون استخراج شده و با استفاده از روش تحلیل مضمون، مضامین اصلی، نقاط کانونی تمرکز و حاضران و غایبان این برساخت های مدون از زندگی حوزویان مشخص شود. در نهایت با استفاده از این داده ها، سنخ شناسی جامعه شناختی از این خودزندگینامه ها ارائه شد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که اساتید و پدران و اجداد پدری، حاضران مشترک در غالب این خودزندگینامه ها هستند. امور ماورایی و خداوند، در خودزندگینامه های متقدم به لحاظ زمانی، به صورت مستقیم در این خودزندگینامه ها حضور پررنگی دارند، سپس حضوری غیرمستقیم می یابند و در دهه های اخیر، از روایت کنار گذاشته می شوند. این خودزندگینامه ها از منظر حضور زنان به عنوان شخصیت های حاضر در این برساخته ها، به دو دسته ی «زن گویا» و «زن محذوف» تقسیم می شوند. همین دوگانه را در مورد اشاره یا عدم اشاره به متغیرهای اقتصادی زندگی در این خودزندگینامه ها می توان مشاهده کرد و این متون را به دو دسته ی «اقتصاد محذوف» و «اقتصادگویا» تبدیل کرده اند. در جمعبندی نهایی، با اتکاء به یافته های فوق، خودزندگینامه های حوزوی به دو سنخ کلی «خودزندگینامه های عزلتی» و «خودزندگینامه های اجتماعی» تقسیم شده اند. خویشتن ِ خودزندگینامه ای ارائه شده در خودزندگینامه های عزلتی، در دایره ی محدود آموزش، عبادت و خانواده ای مردانه محدود می ماند و خویشتن ِ هویدا در خودزندگینامه های اجتماعی، در پیوند با وقایع اجتماعی و شبکه ای گسترده تر از کنشگران و وقایع تصویر می شود. خویشتن ِ حوزوی که تنها «حوزوی» نیست بلکه وجودی اجتماعی است که حوزوی «نیز» هست.

با بررسی ادبیات داستانی ایران، از دهه سوم سده حاضر تا انقلاب اسلامی، متوجه نقاط اشتراکی، آشکار یا در لفافه معنا، میان آثار نویسندگان گوناگون می شویم. در آثار این نویسندگان، از چپ های تندرو با ریشه های روستایی و شهرستانی تا لیبرال های اشراف زاده تهران و دیگر شهرهای بزرگ، و از ملی گراهای دو آتشه ضد عرب تا هویت گراهای دینی، نوعی دلسوزی و در عین حال تقدس قایل شدن برای توده ها و در کنار آن تحقیر و بیزاری نزدیک به کینه از طبقات بالاتر را شاهدیم. با کمی فاصله گرفتن از ادبیات و نزدیک شدن به تاریخ اجتماعی آن روزگار، به شاهدی دیگر بر این مدعا برمی خوریم که می تواند توجیه کننده این شباهت نیز باشد. به گواهی تاریخ، حزب توده، جریان اصلی مارکسیسم در ایران، در همان سال ها در اوج تفوق بوده است. طی سال های 1320-1328، که این حزب فعالیت آزادانه داشت، اعضای آن به 300 هزار نفر می رسد که برای جمعیت نه چندان بسیار آن دوران شگفت انگیز است. پس از 28 مرداد 1332 و ترور بحث انگیز شاه، که منجر به منع فعالیت آشکار حزب شد، و نیز دست کم تا سال 1342، که می تواند آغاز گرایش به ایدئولوژی اسلامی دانسته شود، حزب توده و به طور کلی ایدئولوژی کمونیستی- سوسیالیستی نیروی مسلط در فضای سیاسی روشنفکری به شمار می رفته و حتی پس از پاگیری جنبش اسلامی، تا انقلاب اسلامی، ادامه تأثیر سوسیالیسم را در این فضا شاهدیم. در نهایت، با نیم نگاهی به تاریخ زندگی ادیبان آن دوران نیز این تأثیر تآیید می شود. تقریباً همه نویسندگان و شعرای آن دوران، دست کم برای دوره ای، از اعضا (یا هواداران) حزب توده بوده اند. مقاله پیش رو سر آن دارد تا به تأثیر حزب توده تا سال1342 و، پس از آن، ادامه این تآثیر در قالب باورهای سوسیالیستی در ادبیات ایران تا انقلاب اسلامی بپردازد.

هدف مقاله پیش رو بررسی سه فیلم از آثار اصغر فرهادی «چهارشنبه سوری»، «درباره الی» و «جدایی نادر از سیمین» است که به موضوع دروغ پرداخته اند. نویسندگان با استفاده از تحلیل روایت و بهره گیری از روش نشانه شناسی و رمزگان فیسک (رمزگان فنی، اجتماعی و ایدئولوژیک) کوشیده اند تا زمینه ها و کارکردهای دروغ را در این سه روایت سینمایی واکاوی کنند. مطالعه حاضر با تقسیم بندی دروغ به سه نوع دروغ به مثابه مفّر، دروغ به عنوان دام و سلاح و دروغ به عنوان گریس (تسهیل گر امور روزمره)، نشان دهنده آن است که دروغ در آثار فرهادی نشئت گرفته از اضطرار بوده و به مثابه مفر عمل می کند. در این میان، نشانه شناسی سه فیلم مذکور نشان می دهد که جامعه ایرانی به نمایش درآمده در این آثار و مقتضیات آن برای شخصیت های سه روایت، در برخورد با مسائل مختلف، راه گریزی جز توسل به دروغ باقی نمی گذارد.

در ایران اندیشه ایرانشهری به طور خاص، خود را در دولت ساسانی نشان داد و دولت ساسانی و شاهانی مانند اردشیر و انوشیروان، روح تئوریک و عملی اندیشه و تعریف ایران از امر سیاسی در قالب ایده ایرانشهری شد. با سقوط دولت ساسانی و قدرت گرفتن خلفای اموی و عباسی این اندیشه رو به افول نهاد. در این دوره حکومت های طاهریان، صفاریان از قدرت های خُرد شکل گرفته در دل حکومت مرکزی اسلامی، در جدال و رویارویی مداوم با سایر دولت های رقیب ایرانی و در یک بستر متلاطم با مرزهای تثبیت نشده و به شدت در معرض خطر قرار داشت. این دولت ها و سایر حکومت های نیمه مستقل ایرانی در بافت اجتماعی و اندیشه های خاص قرون میانه تشکیل شده و هرکدام از در ضمن پایبندی به دستگاه خلافت مرکزی، روش خاصی برای کسب مشروعیت و پذیرش ملّی از طریق انتساب خود به تبار شاهان و خاندان های کهن ایرانی از سنت های ایرانی را در پیش گرفتند و این پژوهش سعی دارد میزان سهم و شیوه دستیابی به فرهنگ ایرانشهری در ساختار دولت، در سلسله های سامانسان و آل بویه را بررسی نماید.

از پدیده های شاخص عرصه ادبیات پس از انقلاب اسلامی ایران، «عمومی شدن نویسندگی زنان» و خلق آثار برگزیده یا «نخبه گرا» توسط آنان به ویژه در محدوده سالهای ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۶ است. عنصر محوری در بسیاری از این آثار برگزیده، تمرکز ویژه آنان بر مقوله زندگی روزمره است. رمان «پرنده من»، نوشته فریبا وفی، نیز از این خصلت مستثنی نیست. در این اثر به طرز قابل توجهی، چالش ها و دغدغه های شخصیت محوری زن داستان در مواجهه با معضله های زندگی روزمره برجسته شده است و رمان از این حیث، زمینه تحقیق جذابی را برای حیطه «مطالعات زندگی روزمره» فراهم می کند؛ به طوری که میتوان آن را بازتابنده زندگی روزمره برخی از زنان جامعه معاصر ایران قلمداد کرد. در این پژوهش با رجوع به آراء هانری لفور و صورت بندی ریتا فلسکی (مؤلفه-های انضمامی سه گانه «تکرار»، «خانه»، «عادت») زندگی روزمره بازنمایی شده در رمان «پرنده من» را بررسی کرده ایم. «مطالعات زندگی روزمره» با الهام از سنت های نظری مارکسیستی، همچنین به امکان فراتر رفتن سوژه های انسانی از سطح عمومی زندگی روزمره در جوامع معاصر می پردازد. ما نیز در مقاله حاضر، امکان تحقق این جنبه اوتوپیایی را در زندگی روزمره شخصیت های محوری رمان «پرنده من» سنجیده ایم.

کتاب دا یکی از متون مرتبط با جنگ است که در سال های اخیر جایگاه مناسبی را در بین متون ادبی به خود اختصاص داده است. مقاله حاضر سعی دارد تحلیلی از فهم خوانندگان از خوانش این کتاب را بیان دارد. با توجه به مفهوم تازه تأسیس دانش تجربی ادبیات (ESL) که به کنش های سیستم کلی ادبیات، همچون متن، نویسنده و خواننده می پردازد و نظریه های سه اندیشمند مهم در حوزه نظریه های ادبی خواننده محور- یعنی یاوس، آیزر و روزنبلت- به تحلیل خوانش مخاطبان از متن کتاب دا توجه شده است. در این تحقیق از روش تحلیل محتوای حاشیه نویسی خوانندگان بر کتاب دا ، روایت آنان از دا همچنین از روش گرو ه کانونی استفاده شده است. گروه خوانندگان این تحقیق پنج نفر بودند. یافته های تحقیق نشان می دهد خوانندگانی که خوانشی همسو با نویسنده داشتند، کل روایت کتاب را قبول کردند و سعی در توجیه مشکلات روایت داشتند. آنان حجم بالای کتاب و بعضی جزئیات اغراق آمیز آن را قبول داشتند، اما سعی می کردند این اشکالات را رفع کنند یا جزئی نشان دهند. در مقابل، خوانندگان ناهمسو با نویسنده، سعی داشتند تا متن را به چالش بکشند، رئال بودن متن را زیر سؤال برند و آن را تفسیری غیرواقعی از جنگ و موضوعات پیرامون آن می دانستند.

تبیین روش شناختی عملکرد جلال آل احمد در حوزه انسان شناسی و فرهنگ پژوهی، می تواند نموداری دقیق از منش فکری عقیدتی او به دست دهد، چرا که آل احمد معتقد بود با ابزارها و روش های غربی نمی توان به توصیف درستی از موقعیت ایران دست پیدا کرد. او در مواجه با مسائل، می کوشید آنها را به شکلی ملموس و عینی توصیف کند و در نهایت راه کارهایی ارائه دهد. در مقاله حاضر کوشیده شده است با توصیف معرفت شناسی آل احمد، روش کاری، سبک و نگاه انسان شناختی اش تبیین شود، برای دست یابی به این هدف تمرکز بیشتر بر روی کارهای پژوهشی وی است. مقاله در یک مقدمه و چهار بخش مختلف سامان دهی شده است. در هر کدام از فصول مقاله نیز کوشیده شده تا پیشینه مباحث و رویکردهای مختلف به آرا آل احمد به اختصار مورد بررسی و یا نقد قرار گیرد و در انتها رویکرد سبک شناسانه او به شکلی ایجابی توصیف شود.