محمد توکل

ضیا گوک آلپ متفکر ترکی که در سیاست نیز پیشگام بود دیدگاه خود را پیرامون ناسیونالیسم ترکیه با اقتباس از جامعه شناسی دورکیم خصوصاً با اخذ مفهوم همبستگی جمعی او فرموله کرد. او تمامی شرایط، ویژگی ها، مشکلات و مسائل امپراطوری عثمانی را با رویکرد جامعه شناختی دورکیم به صورت نظام مند مورد بررسی قرار داد و در راستای این هدف جامعه شناسی را به عنوان یک علم وارد ترکیه کرد. گوک آلپ ابتدا شکست امپراطوری عثمانی را بوسیله ی تمایز میان فرهنگ و تمدن توضیح داد و سپس راه احیای ملتی نوین را که متشکل از آرمان ترک گرایی، اسلام گرایی و نوگرایی باشد ارائه کرد. در واقع تعریف گوک آلپ از ناسیونالیسم ترکی معادل با درک دورکیمی او از فرهنگ است. در این مقاله با مروری بر منابع ترکی و استفاده از روش های توصیفی-تحلیلی به شرح اندیشه های جامعه شناختی سیاسی ضیا گوک آلپ و چگونگی تأثیرپذیری او از جامعه شناس فرانسوی امیل دورکیم در بنیان گذاری ناسیونالیسم ترکیه ی نوین می پردازیم.

با ورود امواج تجدد در قلمرو عثمانی که برای سال های متمادی مرکزیت تمدن اسلامی را در اختیار داشت، زیست فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مسلمانان بتدریج دگرگون شد، به دنبال این دگرگونی ها زمینه های بروز مسایل ناشی از رویارویی سنت و تجدد و به دنبال آن شرایط ظهور رشته ی جامعه شناسی بوجود آمد. جامعه شناسی در ترکیه، در پاسخ به پرسش هایی که در ارتباط با بحران های بوجود آمده در حیات فکری، نظامی و سیاسی امپراطوری عثمانی مطرح شد توسعه یافت. تلاش های فکری متفکرین این دوره برای پاسخ گویی به این پرسش ها منجر به ظهور سه جریان عمده ی غرب گرایی، ترک گرایی و اسلام گرایی گردید. بنابرین ظهور جامعه شناسی در ترکیه با فرایند تکوین جریان های فکری غرب گرایی، اسلام گرایی و ترک گرایی به دنبال افول سیاست عثمانی گرایی در هم تنیده است. در این مقاله با بهره گیری از روش مطالعه ی کتابخانه ای و با هدف کلی گسترش شناخت از وضعیت رشته ی جامعه شناسی در ترکیه به شرح فرایندهای تاریخی و اجتماعی موثر بر شکل گیری این رشته و مسائلی که جامعه شناسی در این کشور از گذشته تا کنون با آن مواجه بوده است پرداخته ایم.

یکی از موضوعات در جامعه شناسی معرفت جدید، توجه به چگونگی روابط دو قلمرو معرفت و جامعه در ابعادی مانند علم، فناوری، سازمان ها و گروه های حرفه ای و مسائل اجتماعی آن ها در جامعة اطلاعاتی است. دنیل بل، به عنوان پیشگام نظریه پردازی، با اندیشه هایش درمورد جامعة پساصنعتی و اطلاعاتی، چشم اندازها و مواضع معرفتی جدیدی را پیش روی بازسازی جامعه شناسی معرفت قرار داده است. این مقاله، با استفاده از روش اسنادی و با ارائة مدل تحلیلی پیشنهادی، به واکاوی و ارزیابی آن بخش از دیدگاه های بل که متضمن اشارت هایی برای جامعه شناسی معرفت جدید است، می پردازد. در این راستا، ضمن استخراج مدل تحلیلی بل در تعریف جامعه و چگونگی کاربست مقولة زمان و پویایی در آن، عمق، درجه، سطح، هدف و عامل مسلط تعین، تحلیل می شود. درنتیجه، به نظر می رسد با درنظرگرفتن اقتضائات روند جهانی شدن جامعة اطلاعاتی و درهم تنیدگی مناسبات سیاسی و اقتصادی با مسئلة قدرت، تحلیل مسئلة کانونی «تعین اجتماعی معرفت» در اندیشة بل و سایر جامعه شناسان جامعة اطلاعاتی ایجاب می کند تا روابط متقابل میان جامعه و معرفت (علوم و فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی) با توجه به تأثیر متقابل علم و جامعه و همچنین ماهیت ساختاری یا عاملیتی فناوری لحاظ شود.

در مقابلِ الگوی کلاسیک جامعه شناسی معرفت، که در آن رابطه ای علی از جامعه به معرفت وجود دارد، جامعه شناسی معرفت جدید، به فضای فرهنگ و تفسیر معنایی پرداخت و بر اساس آن، درک گفتمانی معرفت اهمیت یافت. در این مقاله، ضمن شرح تاریخچة مختصری از جامعه شناسی معرفت، زمینة نظری کاربرد نظریة گفتمان در جامعه شناسی معرفت واکاوی می شود. به عنوان نمونه ای از تلاش، برای پیوند صریح این دو حوزه برنامة تحقیقاتی راینر کلر با عنوان «رویکرد جامعه شناسی معرفت به گفتمان» معرفی و نقد می شود. نگاه کلر به جامعه شناسی معرفت، برگر و لاکمن و نظریه گفتمان میشل فوکو است. نوآوری کلر را می توان در تصریح رابطه بین نظریه گفتمان و جامعه شناسی معرفت دانست. دو انتقاد به کار کلر وارد است: اول اینکه، او توضیح نمی دهد گفتمان ها چگونه ظاهر می شوند، هژمونیک می شوند و گفتمان های هژمونیک چگونه به چالش کشیده می شوند. همچنین تمرکز راینر کلر بر تحلیل گفتمان، موجب می شود که پاسخ وی به مسئله تعین اجتماعی معرفت، در هال های از ابهام قرار گیرد.

با اینکه کانت نوشته های قابل توجهی در فلسفه ی سیاسی و اجتماعی دارد، آراء وی در این حوزه عموماً در سایه فلسفه نظری وی و نیز فلسفه ی سیاسی و اجتماعی هگل واقع شده و بنابراین، کمتر مورد توجه جدی قرار گرفته است. اما برای درک اهمیت آراء سیاسی و اجتماعی کانت لازم است آراء او در این زمینه در نسبت با آراء پیشینیان وی خوانده شود. در این مقاله قصد داریم فلسفه ی سیاسی و اجتماعی کانت را در امتداد آراء ژان ژاک روسو و به ویژه مفهوم «اراده ی عام» وی مورد بازخوانی قرار دهیم و نشان دهیم که چگونه کانت در جهت تکمیل و بلوغ فلسفه ی سیاسی و اجتماعی روسو گام برداشت. در اینجا بررسی خواهیم کرد که چگونه کانت با تأثیرپذیری از روسو، نسخه ای بنیادین از «خود آیینی اراده» ارائه داد و قانون گذار بیرونی را به «خودقانونگذاری» تبدیل کرد و با رفع ناهمسازی های فلسفه ی سیاسی و اجتماعی روسو، فصل جدیدی را در فلسفه ی سیاسی و اجتماعی گشود.

هدف این مقاله بررسی عوامل انگیزشی و اجتماعی دانشجویان تحصیلات تکمیلی، به عنوان بخشی از کنشگران اجتماع علمی ایران، از نگارش مقالات بین المللی (آی. اس. آی) است. در بخش نظری با هدف فراهم ساختن دانش زمینه ای لازم برای ورود به میدان تحقیق دیدگاه های رایج در جامعه شناسی علم ازجمله مدل کارکردی، مدل مبادله، مدل برساخت گرایی اجتماعی و مدل میدانی علم را مرور کرده ایم. روش پژوهش نیز با توجه به لزوم فراهم ساختن امکان ورود به ساحت معنایی، براساس نظریة مبنایی تدوین شده است. در این تحقیق با 24 تن از دانشجویان کارشناسی ارشد رشته های علوم پایه و مهندسی دانشگاه تهران مصاحبه عمیق به عمل آمد. این مصاحبه ها طی سه مرحله کدگذاری شدند و در نهایت روایت تحلیلی از این مقولات استنباط شد. خط اصلی این تحلیل، که در واقع روایتی توصیفی- تحلیلی دربارة موضوع تحقیق است، شامل چهار مقولة هسته ای است. این چهار مقوله به ترتیب عبارت اند از «ذهنیت فرهنگی پیشین دربارة دانشگاه» به عنوان شرط زمینه ای شروع فرایند، «وضعیت اجتماعی» و «وضعیت نظام آموزش عالی» به عنوان عوامل ساختاری مؤثر در راهبردهای دانشجویان و سرانجام مقوله «کنش های راهبردی دانشجویان برای کنترل، اداره و برخورد با اوضاع خاص». سرانجام پژوهش به مقولة تحلیلی «رشد تولید مقالات بین المللی» به مثابة پیامد ناخواستة این فرآیند دست می یابد. نتیجة پژوهش نشان می دهد دانشجویان عمدتاً با نگاه آرمانی وارد دانشگاه می شوند و در برخورد با وضعیت نامساعد و محدودیت های دانشگاه و جامعه، که با انتظارات ذهنی آنان سازگاری ندارد، انگیزة مهاجرت تحصیلی در آن ها تقویت می شود. آنان در چنین موقعیتی نگارش مقالات بین المللی را وسیله ای تسهیل کننده برای تحقق راهبرد خود می یابند. بدین ترتیب، بخشی از افزایش سهم ایران در تولید دانش جهانی را می توان پیامد ناخواسته انگیزه های راهبردی دانشجویان برای تدارک مقدمات مهاجرت از کشور قلمداد کرد.

اغلب تحقیقات درباره بررسی اثرات صنعت بر مناطق روستایی دو ویژگی عمده دارند: الف) کمی­گرا هستند. ب) بیشتر اثرات اقتصادی (اشتغال و درآمد) را سنجیده­اند. این پژوهش با روش کیفی، اثرات و پیامد­های صنعت بزرگ پالایشگاه گاز را بر مناطق روستایی هم در بعد اقتصادی و هم در سایر ابعاد (اجتماعی و زیست محیطی) از منظر خود روستاییان دنبال کرده­­است. با توجه به یافته­ها توسعه صنعتی و پیشرفت­های تکنولوژی ناشی از راه­انداری پالایشگاه گاز پارسیان در دهستان خوزی از توابع شهرستان مُهر، پیامدهای متناقضی به دنبال داشته­است. از طرفی، با ایجاد اشتغال و درآمدهای پایدار و امکانات زیربنایی فرصت­ها و ظرفیت­های زیادی برای روستاییان فراهم­ و از طرف دیگر، تبعات اجتماعی و زیست محیطی فراوانی ایجاد کرده که منجر به بروز آسیب­های اجتماعی مختلفی شده­است.

رضایت زن و مرد از زندگی مشترک اختلافات درون خانواده را کم می کند و محیط مناسب و سالمی را در خانه برای فرزندان به وجود می آورد. بر این اساس، آگاهی از عوامل مؤثر بر رضایت زناشویی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هدف این تحقیق بررسی جامعه شناختی رابطة سرمایة اجتماعی و رضایت زناشویی میان زنان و مردان متأهل شهر کرمان است. روش تحقیق پیمایشی و جامعة آماری مورد مطالعه شامل زنان و مردان متأهل 18-45 ساله است که 382 نفر از این جمعیت به شیوة نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای و با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه انتخاب شده اند. برای سنجش رضایت زناشویی از پرسش نامه استانداردشده انریچ و برای سنجش سرمایة اجتماعی از پرسش نامه خودساخته ای بر اساس تلفیق نظریه های نان لین و کلمن در شش بعد سرمایة درون گروهی، برون گروهی و فراگروهی ساختاری و درون گروهی، برون گروهی و فراگروهی شناختی استفاده شده است. نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان می دهد که بین رضایت زناشویی و متغیرهای سرمایه درون گروهی، برون گروهی و فراگروهی شناختی، درون گروهی و برون گروهی ساختاری، منزلت فرد در روابط قدرت خانواده، احساس رضایت از زندگی، سن و درآمد همسر رابطة معنی داری وجود دارد. همچنین بین رضایت زناشویی زنان و مردان تفاوت معنی داری مشاهده می شود. نتایج تحلیل رگرسیون نیز نشان می دهد که از میان ابعاد متغیر سرمایة اجتماعی و سایر متغیرها چهار متغیر سرمایة درون گروهی شناختی، برون گروهی شناختی و منزلت فرد در روابط قدرت خانواده مهم ترین تبیین کننده های رضایت همسران از یکدیگرند.

موضوع این مقاله، بررسی نابرابری (تفاوت پذیری) در دست یابی به فرصت های آموزش عالی است. منظور از دست یابی به فرصت های آموزشی، دسترسی به آموزش عالی در بخش دولتی است. نویسندگان این مقاله دست یابی به فرصت های آموزشی را با معرّف های نمره آزمون ورودی دانشگاه ها و میزان پذیرفته شدگان بر حسب استان های کشور مطالعه کرده اند. سؤال اصلی تحقیق این است: نابرابری در دست یابی به فرصت های آموزش عالی چگونه قابل تبیین است؟ چارچوب نظری پژوهش با استفاده از رهیافت ستیزگرایی و نظریه بوردیو ساخته شده است. در مدل ارائه شده، دست یابی به فرصت های آموزشی تابع سرمایه های اقتصادی و فرهنگی است. نتایج تحقیق نشان می دهد در دست یابی به فرصت های آموزشی، تأثیر سرمایه فرهنگی والدین بیشتر از سرمایه اقتصادی آنان است.

در نظام آموزش پزشکی، دو دسته از آمار اعلام شده رسمی، تناقض هایی را در رفتار برخی دختران متقاضی رشته های پزشکی نشان می دهند؛ در حالی که دختران سال هاست نسبت به پسران حجم بیشتری از ورودی های دانشگاه های علوم پزشکی را تشکیل می دهند، اما در مدارج بالای تحصیلی، علمی و شغلی این دانشگاه ها حضور بسیار کمرنگی دارند. در این مطالعه تلفیقی از نظریه های جامعه پذیری نقش جنسیتی به عنوان نظریه های تبیین کننده نابرابری موجود در نظام آموزش پزشکی مورد توجه قرار گرفته اند. جامعه آماری تحقیق را دانشجویان دختر (6146 نفر) سه دانشگاه علوم پزشکی تهران، شهیدبهشتی و ایران تشکیل می دهند که از میان ایشان و با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای تعداد 301 نفر به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند. همچنین تعداد 107 نفر (یک سوم تعداد دختران) پسر نیز به عنوان گروه شاهد، مورد پیمایش قرار گرفتند که تعداد حجم نمونه را به 408 نفر افزایش می دهند. نتایج این مطالعه نشان می دهد که پذیرش تصورات قالبی جنسیتی موجود در جامعه تاثیری منفی در تمایل دختران، هم به ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر، هم به دستیابی به پست ارشد مدیریتی داشته و در کل، تاثیری منفی در تمایل دختران به دستیابی به جایگاه بالا در نظام آموزش پزشکی ایجاد می کند

هدف اصلی این پژوهش، تعیین میزان بکارگیری و انتشار فناوری اطلاعات و ارتباطات در صنعت ایران به طور عام و در بخش های منتخب به طور خاص و بر اساس مدل RAI و همچنین شناسایی و تبیین موانع بکارگیری این فناوری در صنعت کشور ما است. روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش تشکیل گروه خبرگان و جمع بندی نظرات آنان از یک سو و پیمایش شرکت های فعال از طریق مصاحبه تلفنی از سوی دیگر و راستی آزمایی نتایج دو روش و ترکیب آن ها با یکدیگر بوده است. نتایج حاصل از هر دو روش نشان می دهد که که انتشار فناوری اطلاعات در ایران هنوز به طور جدی به سطوح فعالیت و اثر نرسیده و در لایه های میانی سطح آمادگی است. موانع شناسایی شده نیز اغلب از جنس موانع کلان و ملی بوده و چالش های این سطح جدی تر از چالش های سطح خرد و سازمانی شناخته شد.