سهیلا پیروزفر

رویکردهای مختلف به بحث ترجمه، منجر به پیدایش مباحث متعددی در این حوزه گردید که هریک علم ترجمه را از زاویه ای بسط داده و زمینه های تبدیل آن به رشته ای مجزا، تحت عنوان «مطالعات ترجمه» را مهیا ساخته است. از میان شمار فراوان مباحث مذکور، این جستار در صدد واکاوی مقوله «پیشینه» ترجمه قرآن از منظر تفکیک میان نظر و نظریه است. در این راستا، مسأله پژوهش این است که پیشینه ترجمه قرآن، نشان گر کدام نوع نگاه به امر ترجمه در سیر تاریخی خود است؟ بررسی ها درخصوص سیر تکوینی پیشینه ترجمه ها از ابتدای تاریخ اسلام تا دوران معاصر به ویژه در ترجمه های فارسی قرآن کریم نشان داد که با توجه به تعریف «نظریه ترجمه»، آنچه درخصوص تاریخ ترجمه قرآن رخ داده، بیشتر از نوع نگاه نظرمدار و نه نظریه پرداز است. هرچند نمی توان و نباید وجود برخی نظریه پردازی های موفق در سیر تاریخی ترجمه قرآن را نادیده گرفت.

سابقه و هدف: روان شناسیِ مثبت نگر از شاخه های مهم روان شناسی است که در آن به جنبه های مثبت روانی انسان مانند بهباشی، شادکامی و تجربه های غرقگی پرداخته می شود. خوش بینی نیز از این دسته است و بسیاری از پژوهش هایی که درباره خوش بینی انجام گرفته است نشان می دهد که افراد خوش بین در متغیّرهای روان شناختی وضعیت بهتری نسبت به دیگران دارند که این خود شاخصی از سلامت روان شناختی است. شاید بتوان گفت نزدیک ترین مفهوم متناظر با خوش بینی در متون دینی «حُسن ظن» است که معنای لغوی آن «خوش گمانی» است. هدف از این پژوهش بررسی حُسن ظن به عنوان شاخص سلامت روان شناختی از منظر صحیفه سجادیه و تبیین تفاوت آن با خوش بینی بود. روش کار: مطالعه حاضر پژوهشی تحلیلی -تفسیری از نوع مطالعات کتابخانه ای است که با مراجعه به آیات قرآن و روایات دیگرِ معصومان با تأکید بر صحیفه سجادیه و بررسی تطبیقی آن با یافته های روان شناسی صورت گرفته است. یافته ها: حُسن ظن در صحیفه سجادیه مفهومی پربسامد است. برخلاف خوش بینی در روان شناسی که در دو حوزه فردی و انسان ها نسبت به یکدیگر مفهوم می یابد، حُسن ظن در صحیفه سجادیه در دو حوزه خدا و انسان ها مد نظر قرار می گیرد. نتیجه گیری: مهم ترین وجوه نوآوری این پژوهش بررسی مفهوم حُسن ظن در تمامی دعاهای صحیفه سجادیه و نیز استفاده تحلیلی از آیات قرآن و روایات جهت نشان دادن تأثیر حسن ظن بر سلامت روان شناختی بود. نتایج این مطالعه نشان می دهد که حسن ظن به خداوند و انسان ها می تواند موجب ایجاد آرامش روحی، کاهش غم و اندوه و ارتباط بهتر با دیگران شود. این ویژگی ها به نوبه خود سلامت روان شناختی را در پی دارد. با وجود برخی اشتراکات، دو مفهوم حسن ظن و خوش بینی تفاوت هایی نیز دارند. تفاوت عمده این است که در منابع دینی تأکید می شود که باید به طور کامل به خداوند حسن ظن داشت؛ درحالی که چنین نگاهی در روان شناسی درباره خوش بینی علمی نیست. درمجموع، با عنایت به تفاوت هایی که بین این دو مفهوم وجود دارد، می توان گفت مفهوم حسن ظن گستره و عمق فزون تری در مقایسه با خوش بینی دارد.

«امنیت اجتماعی» یکی از نیازهای اساسی جوامع انسانی از دیرباز تاکنون بوده است. به طوری که برقراری و تثبیت آن زمینه را برای رشد و تعالی مادی و معنوی افراد جامعه فراهم می کند. ازاین رو مورد توجه همه ی انبیاء الهی نیز بوده است. در این میان بررسی داستان حضرت موسی (ع) که پربسامدترین داستان های قرآن است اهمیت بسزایی دارد زیرا از یک سو جامعه مصر و قوم بنی اسرائیل که تحت حکومت ظالمانه ی فرعون قرار داشتند از کمترین امنیت برخوردار بودند و از سوی دیگر موسی (ع) موظف به نجات آن ها از حکومت فرعون شده بود. این پژوهش به دنبال تبیین و تحلیل مهم ترین نتایج راهبردهای موسی (ع) در تحقق امنیت اجتماعی در سه حوزه ی سیاسی، فرهنگی و اعتقادی است. روش تحقیق توصیفی– تحلیلی و اطلاعات مورد استفاده به روش کتابخانه ای و با بررسی محتوای آیات مربوطه می باشد. یافته های پژوهش نشان می دهد که موسی (ع) در حوزه های فوق از روش ها و راهکارهای مختلفی بهره برده است که در بسیاری از موارد موفق به برقراری امنیت در جامعه ی هدف گردیده است، اما علیرغم تلاش های خستگی ناپذیر و تغییر روش های تبلیغاتی، گاهی نتیجه ی موردنظر به دست نیامده است.

گفتمان اصلاحگرایی مبتنی بر عقلانیت و مبارزه با اندیشههای تقلیدمحور حاکم بر جهان عرب توسط سیدجمالالدین و محمد عبده باعث شده که برخی، آنها را منتسب و متمایل به اندیشههای عقلگرای معتزله بدانند و در امتداد اندیشههای آنها نیز مکتب نومعتزله یا احیای مجدد اندیشههای اعتزالی را ببینند. در این مقاله، ابتدا با رویکردی انتقادی خاستگاه مطرحشده برای مکتب نومعتزله بررسیشده است. سپس نظرات مختلف در باره چگونگی ادامه یافتن مکتب نومعتزله پس از عبده تبیین میگردد و در نهایت شواهد و قرائنی از زندگانی عبده که فرضیه معتزله گرایی او را ایجاد میکند بررسی و معلوم میشود که هیچکدام از شواهد موجود، نمیتواند دلیل متقنی بر معتزله گرایی او باشد. لذا معرفی وی بهعنوان احیاکننده اندیشههای اعتزالی در دوران معاصر صحیح نیست.

آیه 57 سوره زخرف، از مَثَلی حکایت دارد که مورد تمسخر و استهزاء مشرکان قرار گرفته است و آنان با پیامبر(ص) به جدال پرداخته اند. مفسران در اینکه مراد از مَثَل زده شده چیست و این آیه چه معنا و مفهومی دارد، همسو و هم صدا نبوده و دیدگاه هایی را مطرح ساخته اند که هریک با نوعی چالش مواجه است. پژوهه حاضر با روشی توصیفی تحلیلی و انتقادی کوشیده است با بررسی این آیه و دیگر آیات و تحلیل تفاسیر و روایاتی که ذیل آیه مطرح هستند، مناسب ترین تفسیر را ارائه دهد. نتایج نشان می دهد که میان دو نوع روایت مربوط به سبب نزول، نوعی خلط صورت گرفته و بی توجهی به این نکته موجب شده که فهم آیه دشوارتر شود. از این رو نقلی که مَثَل مورد نظر را به مشرکان و نه لزوماً ابن زبعری منتسب می داند، صحیح تر و در عین حال با سیاق و بافت خود آیات نیز سازگارتر است. همین نکته می تواند نقدی قرآنی، مبتنی بر بررسی روایات وارده بر مفسرانی که مَثَل زده شده را از جانب خداوند می دانند، به حساب آید.

بخش قابل توجهی از احادیث شیعه درباره ی شخصیت حضرت عیسی(ع) و تعالیم، اقوال و مناقشات پیرامون ایشان وارد شده اند. در این میان، تصویر یا انگاره ی این شخصیت الهی، در احادیث شیخ صدوق جلوه ی ویژه تری دارد و توسط روایات نقل شده از جانب او، بیش ازپیش وارد گفتمان حدیثی شیعه شده است. پژوهه ی حاضر می کوشد با روشی توصیفی تحلیلی تصویر ارائه شده از شخصیت حضرت عیسی(ع) را در ضمن احادیث نقل شده توسط عالم اخباری مکتب قم، یعنی ابن بابویه، نشان دهد و در ضمن، ارتباط و پیوند برخی از اندیشه های شیعه با حضرت عیسی(ع) را نمایان سازد. نتایج نشان می دهد که این احادیث از سویی برای شناختن هویت عیسی(ع) وارد شده اند و ازسویی دیگر در پیوند وی با مسائل و اصول مهمی همچون توحید، نبوت و امامت مطرح گشته اند؛ ازهمین رو ارتباط آن حضرت با مسئله ی وصایت، مهدویت، فترت، بشارت به آمدن پیامبر اسلام(ص)، مسئله ی غلو و پاسخ به برخی شبهات مطرح شده از جانب برخی فرقه ها و مسائل دیگر، ازجمله موضوعاتی هستند که از طرفی هویت حضرت عیسی(ع) و ازطرف دیگر هویت بخشی ایشان به برخی آموزه های شیعی را در احادیث نقل شده توسط ابن بابویه نمایان می سازد.

اندیشه ورزی پیرامون جامعه مطلوب سابقه طولانی در تاریخ تفکر بشری داراست و در بیشترصورتبندی های اجتماعی وجود داشته است. جامعه شناسی معاصر علیرغم تفاوت هایی که با اندیشه ها ی نظریه پردازان کلاسیک دارد غالباً شامل نوعی تصور صریح یا ضمنی از جامعه مطلوب بوده است. در دهه های اخیر تلاش های فکری جامعه شنا سان در باب وضعیت مطلوب جامعه، عمدتاً حول گفتمان های نظری و در قالب اصطلاحات و مفاهیم جدید دنبال می شود که نوشتار حاضر تلاش می کند با روش مروری تحلیلی به این سؤال بپردازد که در دهه های اخیر چه تغییراتی در مفهوم آرمان شهر نسبت به دیدگاه های کلاسیک جامعه شنا سی به وجود آمده است؟ در پاسخ می توان، توجه به رویکردهای نهادی در کنار پیچیدگی های فزاینده جامعه جدید را به عنوان فرضیه مطرح کرد. برای این منظور ادبیات نظری و مفهومی حاکم بر موضوع و ویژگی های نظم اجتماعی و جامعه مطلوب را در جامعه شنا سی کنونی مورد بحث قرارداد که حاصل آن ظهور مفاهیم جدید همچون جامعه خوب، جامعه مدنی، جامعه سالم، جامعه شایسته و بالاخره جامعه خلاق است. نقطه مشترک همه این مفاهیم علاوه بر نقد وضعیت های جاری ترسیم وضعیتی بهتر برای ارتقای شکوفایی انسان و رفاه اجتماعی است. آن ها همچنین به اهمیت نهادها و ساختارهای اجتماعی در شکل دادن به جامعه مطلوب پرداخته اند که تا قبل از آن مورد توجه نبوده است.

«زراره بن اعین» از راویان جلیل القدری است که از یک سو مورد مدح روایی و توثیق جمعی تحت عنوان اصحاب اجماع قرار گرفته و از سویی دیگر، با لعن و ذم شدید مواجه شده است. در آثار رجالی دلایل و توجیه های مختلفی در باره روایات لعن زراره بن اعین ارائه شده است. برخی، با اتکا به ضعف سند، آنها را کنار گذاشته اند و برخی دیگر، صدور این گونه روایات را به جهت تقیه می دانند. در کتب رجال از باور به استطاعت، به عنوان بدعتی که زراره بدان قایل بود، نام برده اند. این مقاله با بررسی سند و متن روایات لعن نشان داده است، روایاتی که زراره بن اعین در آنها مورد لعن قرار گرفته اند، از سوی طرفداران جریان فکری مقابل در زمینه موضوع کلامی استطاعت است.

آیه 34 سوره نمل از آیاتی است که موردتوجه مورخان فارسی نگار سده های هشتم تا سیزدهم هجری قرار گرفته و با برداشتی همسو با هدف این مورخان، در گزارش رویدادهای تاریخی گنجانده شده است. نوشته حاضر در پاسخ به این پرسش سامان یافته است که «مورخان فارسی نگار در توصیف اقدامات ویران گرانه سلاطین متجاوز و دشمن یا اقدامات سلاطین و حاکمان دلخواه و ممدوح خود، چگونه از این آیه بهره برده اند؟» و به روش توصیفی تحلیلی به کاویدن این مسئله پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد، اختلاف در برداشت از «تباهی سرزمین ها و خواری عزیزان، برآمده از ورود حاکمان» که در آیه آمده، سبب شده است تا گروهی از مورخان این تباهی و خواری را مشیّت الهی بخوانند و اقدامات ویران گرانه حاکمان متجاوز و بیگانه را سرنوشت حتمی و پیش بینی شده ای بدانند که در قرآن از آن یاد شده است؛ گروهی دیگر نیز این افساد و اذلال را اصلی گریزناپذیر و یادآوری شده توسط خداوند بدانند و اقدامات حاکمان دلخواه و ممدوح خود را مشروع و پذیرفتنی توصیف کنند. این افساد و اذلال در برداشت هر دو گروه، در توصیف اقدامات حکمرانان متجاوز و بیگانه یا حکمرانان ممدوح و دلخواه، به عنوان اصل کلام الهی و نه گفته ملکه سبأ تلقی شده است.

ناکامی به حالتی روحی گفته می شود که هنگام ایجاد مانع و دست نیافتن به هدف یا یک نیاز یا به تأخیر افتادن آن، در فرد پدید می آید. مدیریت نکردن صحیح ناکامی ها ممکن است موجب بروز آسیب های متعدد روانی، اعتقادی و جسمی در افراد شود. قرآن، اصول و راهکارهایی برای مواجهه با سختی ها و موقعیت های ناکام کننده بیان کرده است. این تحقیق در پیِ کشف الگوی قرآن در نحوه کنترل ناکامی هاست. با استخراج مجموعه این اصول و راهکارها و روشن نمودن ارتباط آن ها با مبانی و اهداف کنترل ناکامی، نظام و الگوی کنترل ناکامی در قرآن برای توانمندسازی انسان در موقعیت های ناکام کننده تبیین می شود. روش گردآوری اطلاعات، در این تحقیق، کتابخانه ای و از لحاظ روش پردازش، توصیفی - تحلیلی است. مهم ترین مبانی کنترل ناکامی در قرآن در چهار قسمت مبانی خداشناسی (مثل توحید و برخی صفات الهی)، انسان شناختی (مثل دوبُعدی بودن انسان، فلسفه ناکامی ها، قضا و قدر و اختیار انسان)، جهان شناسی (مثل گذار دنیا بر مدار سختی ها و معاد) و دین شناسی (مثل بر اساس مصلحت بودن قوانین الهی) طرح شده است. اصول کنترل ناکامی، در قرآن در سه دسته اصول شناختی (مثل اصل تنظیم خواسته ها با واقعیت دنیا، اصل معنادار بودن بلاها، اصل مقدر بودن حوادث، اصل کوچک سازی سختی ها...)، اصول رفتاری، و گرایشی - عاطفی (مثل اصل پذیرش ناکامی ها، اصل ارتباط با خداوند، دعا، ذکر و توبه) طرح شده است. طبق اصول مطرح شده نیز روش هایی جزئی تر برای کنترل ناکامی بیان شده است، مثل روش مقایسه و توجه به مصیبت های بزرگ تر دیگران در ذیل اصل کوچک سازی سختی ها.

هدف: کاستی های علوم انسانی، موجب شکل گیری ضرورت تحول علوم انسانی در قالب تحقق علوم انسانی اسلامی در جوامع مسلمان شده است. امر مبنایی در تحقق آن، نوع رابطه علم و دین است. مسئله مقاله پیش رو این بود که چه نوع رویکردهایی پیرامون رابطه علم و دین، مبانی لازم را برای تحقق علوم انسانی اسلامی فراهم می آورند. روش: از آنجا که ارزیابی این امر زمانی میسّر می شود که بتوان رویکردهای گوناگون را با معیاری علمی و متفق علیه سامان بخشید، معیار تقسیم بر اساس روابط چهارگانه منطقی انتخاب شده و کلان دیدگاههای موجود ذیل هر رابطه، ارائه و نقّادی شده اند. این مطالعه با روش کتابخانه ای آغاز شد و در قالب روش تحلیلی و انتقادی ادامه یافت. یافته ها: این پژوهش نشان داد رویکردهایی که به تباین، تساوی یا عموم و خصوص مطلق بین علم و دین منجر می شوند، تحقق علوم انسانی اسلامی را منسد یا محدود می کنند. نتیجه گیری: مطابق دلایلی که در متن آمده است، رویکرد تداخل روشمند با ارائه تعریف دقیق از علم و دین، جاگذاری درست گزاره های تبیینی و هنجاری، بهره مندی از تعدد روشی در استنتاج علوم و...، نتایج مثبتی را در تحقق علوم انسانی اسلامی در دوران گذار از علوم سکولار به دست می دهد.

تفکر پیرامون جامعه مطلوب و اندیشه های آرمان شهری بیانگر نوعی نیاز فکری در جهت اصلاح جوامع و حرکت به سوی وضعیتی بهتر بوده است. خط سیر تحولات فکری جوامع در مورد شکل گیری و معرفی جامعه های مطلوب و تغییر ماهوی آن در دو سده اخیر در ظهور تفکر جامعه شناختی و علم جامعه شناسی مبین نوعی همپایگی دیرپای جوامع و اندیشه های پیرامون آن از یکسو و رشد و تکامل این اندیشه ها تا زمان حاضر بوده است. اندیشمندان اولیه جامعه شناسی در طی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم متأثر از فضاهای سیاسی و اجتماعی و ریشه های تفکر آرمان شهری در دوره های قبلی هرکدام به نحوی به جامعه موردنظر خود پرداخته اند. این مقاله باهدف شناسایی عناصر مهم جامعه مطلوب در آثار و اندیشه های آن ها به روش مرور تحلیلی تلاش دارد تا نوعی ارتباط بین تفکر آرمان شهرگرایی و جامعه شناسی را در ابتدای شکل گیری آن موردبررسی قرار دهد. شواهد و نتایج نشان می دهد نوعی اشتراک قوی بین دغدغه های جامعه شناسان و آرمان شهرخواهی در پایان قرن نوزدهم وجود دارد، بنابراین می توان نتیجه گرفت که اندیشه های اولیه جامعه شناسی دارای یک عنصر پنهان آرمان شهری در بطن خود بوده است.

از طریق اسباب نزول می توان بر معنا و مقصود آیات و سور دست یافت. شأن نزول آیات فضای اندیشیدن در باره آیه را روشن تر و به درک بهتر آیه کمک می کند. در میان مفسران و صاحب نظران، در میزان تأثیر روایات اسباب نزول در تفسیر و فهم، اختلاف نظر وجود دارد. البته اصل روشنگری سبب نزول، در فهم آیات به عنوان قراین حالیه را نمی توان منکر شد؛ به شرطی که با مضمون آیه و لحن و سیاق و تمام ملاک های بررسی روایات مطابقت نماید. باید توجه داشت که روایات اسباب نزول تنها منبع و مرجعی مستقل و اساسی در بیان مقاصد الهی نیستند و در بسیاری از موارد چنین نیست که بدون دانستن آن ها، فهم آیه میّسر نگردد. این مقاله، نقش اسباب نزول در تفسیر آیات الهی و چگونگی ایفای این نقش در بازیافت مفاهیم آیات و دلالت آن بر مراد خداوند را به بحث گذاشته و با ارائه نمونه هایی، این فایده را قابل مناقشه دانسته است.

نهج البلاغه یکی از مهم ترین منابع حدیثی شیعه است که به دلیل فقدان سند روایاتش، همواره مورد انتقاد قرار گرفته است. سید رضی 93 درصد روایت نهج البلاغه را بدون سند آورده است. منتقدان این امر را متوجه او دانسته اند، زیرا او به اهمیت جایگاه سند در پذیرش روایت آگاه بوده است. پرسش این است که با توجه به اهمیت ذکر سند در روایات و آگاهی مؤلف از اهمیت آن، دلایل سید رضی در حذف سند روایات نهج البلاغه چیست؟ از سوی دیگر سید رضی در نزدیک به 7 درصد روایات نهج البلاغه نام یک یا چند راوی را آورده است که این امر با رویکرد کلی وی در این کتاب متعارض است. در این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی دلایل حذف سند روایات نهج البلاغه پرداخته شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، دلایل حذف سند روایات نهج البلاغه عبارتند از: «رویکرد ادبی»، «وثوق الصدور» و «منابع فاقد سند». بررسی روایات دارای سند- تک راوی یا بیشتر- نشان دهنده «عمق دقتهای رجالی»، «تمایز راویان شیعه از دیگر راویان»، «استفاده از آثار مکتوب» و «اهمیت انتساب سخن به امام علی (ع)» است.

بررسی تفاسیر با روش قرآن با قرآن، نشان می دهد مفسران در گزینش آیات مفسِر، متفاوت عمل کرده اند و هنگام تعارض احتمالات تفسیری، به دلیل فقدان سنجه ها و معیارهای اعتبار، گاه دچار لغزش یا برداشت های تفسیری متفاوتی شده اند. این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی، اصول تحلیل گفتمان را با اصول و قواعد تفسیر قرآن، تلفیق و تطبیق نموده و برخی از ملاک های صحت وسقم را شناسایی و معیارهایی را برای ارزیابی روش تفسیر قرآن با قرآن، توصیه کرده است. با تجمیع آیات، روشن می شود سنجه اعتبار آیات مفسِّر و معنای ترجیحی واژه هم خانواده معنایی، گاهی به دلیل شواهد تاریخی در متن است نه صرف شباهت سیاق لفظی. سنجه های درستی آزمایی احتمالات تفسیری، با تلفیق اصول معناشناسی متن و قواعد فهم قرآن، با توجه به بافت کلامی متن (سیاق لفظی) و نگرش سیستمی مفسّر به متن قرآن به دست می آید. مهم ترین سنجه ها بر اساس اصول تحلیل گفتمان متن عبارتند از: سیاق کلامی، توجه به معنای پایه، عرف و نظام معنایی واژگان قرآنی، توجه به هم خانواده های معنایی، توجه به معناشناسی تاریخی اصطلاحات رایج زمان نزول و کاربرد آن در بافت جمله.