تفسیر قرآن‌ با قرآن

نسبت‌ قرآن‌ و سنت، از دیرباز مورد توجه‌ محققان‌ بوده‌ است. مبحث‌ حجیت‌ ظواهر کتاب‌ در منابع‌ اصولی، عهده‌دار تحقیق‌ ابعادی‌ از موضوع‌ است. برخی‌ گمان‌ کرده‌اند که‌ حجیت‌ ظواهر کتاب، نوعی‌ استقلال‌ در فهم‌ آیات‌ کریمه‌ را به‌ ارمغان‌ می‌آورد. این‌ مقاله‌ درصدد است‌ نشان‌ دهد که‌ حجیت‌ فهم‌ از ظواهر کتاب، بعد از فحص‌ از روایات‌ و اخبار حاصل‌ می‌شود و بر موضوع‌ ضرورت‌ فحص، عموم‌ عالمان‌ اصولی‌ و زعمای‌ اخباری‌ تأکید و تصریح‌ کرده‌اند. در پایان‌ به‌ تأثیر احتمالی‌ موضوع‌ بحث‌ مقاله‌ در بارة‌ تفسیر قرآن‌ با قرآن‌ اشاره، و از ارباب‌ تحقیق‌ برای‌ پرداختن‌ به‌ موضوع‌ دعوت‌ شده‌ است.

پژوهش حاضر به بازخوانی نظریه زوجیت سوره ها به مثابه زمینه پی جویی نظائر آیات قرآن کریم در جهت توسعه تفسیر قرآن به قرآن می پردازد. بنابراین، زوج سوره واقعه و الرحمن برای کاربردی سازی انتخاب گردید. یافته های پژوهش نشان می دهد در این زوج سوره، معانی مشترک بسیاری وجود دارد و هر یک از این دو سوره، بخشی از فرآیند دلالت یا معناورزی را بر عهده دارند. این معانی محوری عبارتند از: «تبیین درجات بهشت و جهنم» و «قدرت خداوند در پرتو اشاره به طبیعت و فرهنگ»؛ از حیث ساختار بیان نیز «بیان اجمالی معانی در یکی از دو سوره و تفصیل آن در دیگری» و «بهره گیری از سبک های بیانی متفاوت در طرح موضوعات مشترک» در این دو سوره به دست آمد. از دیگر نتایج پژوهش می توان به شناسایی یکی از لایه های معنایی قرآن کریم اشاره نمود.

محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان شیوه ای برای فهم قرآن بازمی نماید که معمولاً با نام «روش تفسیر قرآن با قرآن» شناخته می شود. افزون بر وی، شخصیت های متعدد دیگری نیز در دوران معاصر به نفع این روش استدلال می کنند و ازجمله، روایتی از امام جواد (ع) درباره میزان مجاز قطع دست سارق را که در آن آیه 38 سوره مائده درباره حد سارق برپایه آیه 18 سوره جن تفسیر می شود نشانه تأیید اهل بیت (ع) بر تفسیر قرآن با قرآن می دانند. در شماره 27 مجله آموزه های قرآنی (بهار و تابستان 1397ش) مقاله ای با عنوان «واکاوی تفسیر آیه حد سرقت به آیه أنَّ المَساجِدَ لِلّه» منتشر، و در آن نقدهایی بر استدلال به این روایت وارد می شود. از نظر مؤلفان آن مقاله روایت یادشده دربردارنده تشویقی به کاربرد قرآن برای تفسیر قرآن نیست؛ بل که بیان حکم الهی برپایه علم امام، و ذکر توجیهاتی با استناد به خود قرآن برای اسکات خصم را دربر می گیرد. در مقاله حاضر بنا ست مخالف نظر مؤلفان مقاله یادشده استدلال، و از این دفاع کنیم که می توان از موضع یک مفسر شیعی روایت امام جواد (ع) را پشتوانه قابل دفاعی برای روش تفسیر قرآن با قرآن، و هم چون تأییدی از امامان شیعه (ع) بر این شیوه تفسیری دانست.

جواهر التفسیر: انوار من بیان التنزیل از آثار تفسیری اِباضیه تنها فرقه بازمانده ازخوارج تألیف عالم معاصر احمد بن حَمَد خلیلی است. مطالعه کنونی با هدف معرفی همین تفسیر صورت می پذیرد و بنا ست که در آن مهم ترین ویژگی های اثر و آراء مؤلفش مرور، و روش تفسیری و مبانی او بازشناسی شود. می خواهیم از این دفاع کنیم که استفاده مؤلف اثر از روش تفسیر قرآن با قرآن بارز ترین ویژگی آن است؛ مؤلف برپایه مبانی خاص خود به این شیوه توجه نشان می دهد و در تفسیر قرآن با قرآن نیز بر شگردهای ویژه ای هم چون توجه به تناسب آیات، سیاق و تفسیر موضوعی اتکاء دارد. نیز، بنا ست نشان دهیم که مؤلف به تفسیر از نگاه اصلاحگر دینی می نگرد، بر ضرورت بازفهم قرآن برای اصلاح دینی معتقد است، و گذشته از این ها همه، اقوالی در حمایت از اندیشه های کلامی اباضیه و نقد آراء دیگر فرقه ها عرضه می کند؛ اقوالی که قرائت متفاوت اباضیه از آیات قرآن را در آن ها می توان بازشناخت.

متن قرآن از نگاه اکثر عالمانِ مسلمان یک سان و مصون از تحریف است؛ اما گاهی در تفسیر یک آیه اختلاف مفسران منجر به تقابل آراء شده است. مفسران عبارت کن فیکون  را ذیل دو گونه کلی خوانش مجازی و حقیقی تفسیر کرده اند. این اختلاف خوانش ، جبر و اختیار مخلوق را در تکوین رقم زده است. طبق یافته های تحقیق، منشاء این اختلاف، بیش تر در مبانی، روش و گرایش مفسر خودنمایی می کند. در حوزه مبانی مفسر اختلاف قرائات و اعراب، حجیّت ظواهر و زبان قرآن از عوامل مؤثر در اختلاف آراست. در تفسیر عبارت کن فیکون، مفسران اهل سنّت از سه روش تفسیر قرآن با قرآن، قرآن با روایات و قرآن با قول صحابی و تابعی بهره برده اند؛ اما مفسران امامیه فقط به تفسیر با آیات قرآن و روایات معصومین (ع) بسنده کرده اند. گرایش مفسر نیز در مباحث کلامی، فلسفی، عرفانی و اعتقادی در اختلاف خوانش آنان بسیار مؤثر است. هرچند جایگاه تفسیر به دلیل بشری بودن آن، از متن قرآن جداست؛ اما بررسی خاستگاه این تفاوت ها، در انتخاب و گزینش خوانش ها و کشف افق های روشنی از مراد الهی و عمل به آنها کارگشا ست.