سیاست جهانی

آنچه که این روزها منطقه خاورمیانه را بیش از پیش برجسته نموده، نه افزایش قیمت نفت و نه نقش اسلام افراطی در سیاست، بلکه تداوم منازعه است. مهم ترین دغدغه مطالعات خاورمیانه بررسی چرایی آغاز و تداوم منازعه در این منطقه بوده است. با آغاز قرن بیست و یکم  به رغم امیدها برای کاهش منازعه در خاورمیانه و توجه بیشتر به توسعه، حمله آمریکا اما به افغانستان و عراق آغازگر دور جدیدی از منازعه خیزی در منطقه بود.  از میان کشورهای آشوب زده، عراق نشانه دارترین سرزمین منازعه خیز دستکم پس از ۲۰۰۳ بوده است. اما چه چیزی این سرزمین و این منطقه را این گونه منازعه آلود نموده است؟ درپی پاسخ به این پرسش زیربنایی، مقاله بر ظهور پدیده کنشگر فراملی داعش با استفاده از مدل چهاروجهی شناسایی حداکثری به مثابه مطالعه موردی، تمرکز دارد. نویسندگان با در نظر گرفتن چهار بعد روایت های تاریخی، ارجمندی نفس ، امنیت هستی شناسانه و مبارزه برای هویت غرورآمیز و کاربردی ساختن آن در فضای اجتماعی و سیاسی عراق پس از ۲۰۰۳ به این نتیجه رسیدند که عدم شناسایی حداکثری در این چهارمرحله به خصوص در مناطقی که خاطره منازعه دارند، به شکل گیری گروه های خشونت ورز افراطی منجر می شود.

رابطه میان تغییرات آب و هوایی، سیاستهای کشاورزی و بحران آب با مسئله امنیت ملی و بین المللی در چند دهه اخیر موضوع نگرانی و پژوهش سازمانهای بین المللی، موسسات مطالعاتی و اندیشمندان بوده است. این بحران می تواند امنیت انرژی، امنیت آب و امنیت غذایی را در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی مختل نماید و موجب ایجاد واکنش های زنجیره ای در کل سیستم سیاسی و اقتصادی گردد. یکی از کشورهایی که در دو دهه اخیر به شدت درگیر بحران تغییرات آب و هوایی و بحران خشکسالی بوده، کشور سوریه می باشد. در میان بسیاری از عوامل تاریخی، سیاسی و اقتصادی که موجب شروع تنشها در سوریه شده اند، بحران کم آبی برای سوریه بسیار ویرانگر بوده، اما هنوز توجه درخوری به تاثیرات آن نشده است. این عامل نقش پیچیده، ظریف و در عین حال قدرتمندی در تحولات سوریه داشته است. هدف مقاله حاضر آن است تا با محور قرار دادن خشکسالی گسترده 2006-2010 سوریه، نقش احتمالی سیاستهای کشاورزی دولت و نیز پدیده خشکسالی را به عنوان یک متغیر اساسی در تشدید نارضایتی از حکومت سوریه و شروع درگیری های داخلی مورد ارزیابی قرار دهد.

خاورمیانه در سال های بعد از جنگ سرد با رخدادهای ناامن ساز متعددی همچون جنگ، تجزیه طلبی، ناآرامی های اجتماعی، ترور، مسابقه ی تسلیحاتی، معمای امنیت، رشد و فعالیت گروه های تروریستی مواجه بوده است. ارزیابی تحولات خاورمیانه در سه دهه ی اخیر نشانگر اثرگذاری پررنگ مولفه ی «ضعف دولت» بربروز و ظهور ناامنی هاست. برهمین اساس این پژوهش درصدد است تا با استفاده از روش  تحلیلی تبیینی به سوال  چگونگی تاثیر ضعف دولت های منطقه (مطالعه ی موردی عراق و سوریه) بر بروز ناامنی های خاورمیانه در بعد از جنگ سرد پاسخ دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که فرآیند دولت ملت سازی در خاورمیانه به صورت ناقص رخ داده است و این موضوع علاوه بر تضعیف ساختار دولت ها مشتمل بر «ایده»، «نهاد»، «پایگاه مادی» در خاورمیانه و تشدیدکج کارکردی آنها در بخش های نظامی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، کاهش مشروعیت و منازعات افقی و عمودی درونی دولت های منطقه را نیز به دنبال داشته است.از آنجایی که سیاست خارجی دولت ها و نحوه ی تعامل آنها با همدیگر و ترتیبات امنیت منطقه ای متاثر از سطح داخلی است، بنابراین ناتوانی درونی دولت ها در خاورمیانه زمینه ساز شکل گیری مجموعه ی امنیتی«منازعه آمیز»، مداخله ی قدرت های بزرگ و تولید ناامنی در منطقه شده است.

عراق پس از صدام از مهم ترین حوزه های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود. در حالی که شکاف های داخلی، رقابت های سیاسی و چالش های امنیتی در عراق جدید افزایش یافته، تشکیل کشور کردی در مرزهای غربی ایران و تجزیه عراق به عنوان یکی از سناریوهای محتمل در مورد آینده این کشور بیش از پیش تقویت شده است. هدف از این پژوهش بررسی این مسأله است که تجزیه عراق چگونه می تواند بر امنیت ملی ج.ا.ایران تأثیر بگذارد؟ برای سنجش این موضوع از لحاظ نظری، از رهیافت ترکیبی امنیت ملی لی نور جی مارتین بهره گرفته شده و از لحاظ روشی، برای فهم رابطه بین متغیرها، از روش علّی، استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد، گسل های حاصل از تجزیه ی عراق با فعال ساختن موضوع اقلیت ها و دامن زدن به شکاف های قومی-مذهبی مختلف، ایجاد دولت های جدید در مجاورت ایران و تقویت جریان های معارض و بازیگران رقیب، منجر به شکل گیری تهدیدات امنیتی گسترده ای علیه تمامیت ارضی، انسجام اجتماعی و نظام سیاسی ایران می گردد. لذا به رغم اینکه ایران سیاست ها و کنش های موثری برای حمایت از وحدت و ثبات عراق اتخاذ کرده است، کاهش تهدیدات ناشی از تجریه عراق، نیازمند تمرکز بیشتر بر ابعاد و جوانب احتمالی چنین سناریویی است.

اهمیت منطقه خاورمیانه نزد قدرت های بزرگ از گذشته تا به امروز یکی از اصلی ترین محورهای پژوهش در حوزه مطالعات منطقه ای خاورمیانه بوده است. هدف این مقاله تبیین سیاست خاورمیانه ای چین در یک دهه اخیر با با تمرکز بر مفهوم «موازنه سازی منطقه ای» است. این نوشتار با طرح این پرسش که چرا چین به سیاست موازنه سازی منطقه ای در خاورمیانه روی آورده است؟ بر این نظر است که روی آوردن چین به این سیاست ناشی از تأثیرگذاری متغیرهای موجود در سه سطح ملی، منطقه ای و جهانی است. یافته های این پژوهش با اتکا بر روش های ترکیبی (توصیفی - تبینی و تحلیل داده آماری) نشان می دهند که در سطح تحلیل ملی قرارگیری این کشور در مرحله گذار توسعه، اصل احترام به حاکمیت و تمامیت سرزمینی سایر کشورها و عامل اسلام در چین دلایل اتخاذ سیاست موازنه سازی منطقه ای چین در خاورمیانه است. در سطح منطقه ای اهمیت اقتصادی خاورمیانه و لزوم حفظ بازارها، نیاز به منابع انرژی خاورمیانه و حفظ شرکای منطقه ای مؤلفه های شکل دهنده به سیاست مذکور بوده است و در سطح جهانی رقابت و همکاری هم زمان با ایالات متحده آمریکا، پروژه و ابتکار کمربند و جاده ابریشم جدید و افزایش قدرت نرم و نفوذ فرهنگی چین باعث اتخاذ سیاست موازنه سازی منطقه ای از جانب چین در خاورمیانه شده است.

پاسخ فوری ایران به خروج آمریکا از برجام، نه از سرگیری کامل برنامه هسته ای بلکه تلاش برای نجات برجام بود. این رفتار با سیاست هسته ای ایران در فاصله زمانی 1384 تا 1392 مبتنی بر پیشبرد حداکثری برنامه هسته ای علیرغم تحریم ها متفاوت است. در این مقاله، این پرسش مطرح شده است که «چرا در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، ایران بر پیشبرد حداکثری برنامه هسته ای خود اصرار داشت، اما در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی به صورت جدی در پی مصالحه برآمد و با خروج آمریکا از برجام سعی کرد این توافق را زنده نگاه دارد؟» برای پاسخ دادن به این پرسش، با استفاده از روش تحلیلی-تبیینی از مجموعه ای از نظریه های شناختی بهره گرفته شده است. نگاه شناختی نشان می دهد ادراک سیاستگذاران ایران در دوران احمدی نژاد، به ویژه چهار سال نخست، نسبت به قرار داشتن در دامنه برد، موجب می شد کوتاه آمدن از اهداف هسته ای را خسارتی تلقی کنند که امتیازهای دریافتی قادر به جبران آن نیست. تغییر ادراک سیاستگذاران ایران مبتنی بر قرار گرفتن کشور در دامنه خسارت، به آمادگی برای توافق و تلاش برای حفظ برجام منجر شد. به همین ترتیب، عدالت طلبی حاکم بر شناخت محمود احمدی نژاد از محیط بین المللی از یک سو و ناعادلانه بودن طرح های پیشنهادی قدرت های بزرگ از سوی دیگر، رد پیشنهادها برای مصالحه را به همراه داشت و در مقابل، تعامل گرایی حسن روحانی در کنار آمادگی قدرت های بزرگ برای رعایت میزانی از انصاف در تأمین حقوق ایران، به تلاش دولت وی برای رسیدن به توافق هسته ای و حفظ آن منجر شد.

منطقه آسیای مرکزی به واسطه اشتراکات مذهبی، قومی، فرهنگی، تاریخی و تمدنی با ایران، از اهمیت زیادی برای ج. ا. ایران برخوردار است. مقاله پیش رو به دنبال پاسخ دادن به این پرسش است که «کنشگران موثر بر تحولات آینده منطقه آسیای مرکزی کدامند و نوع رابطه آنان با ج. ا. ایران چگونه است؟» رویکرد تحقیق حاضر «آمیخته» بوده و بر مبنای هدف، یک تحقیق «کاربردی- توسعه ای» محسوب می شود. جامعه آماری؛ شامل 32 نفر از خبرگان منطقه بوده که به صورت هدفمند انتخاب شده اند. به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز جهت تدوین ادبیات تحقیق از «مطالعات کتابخانه ای» با استفاده از ابزار«فیش برداری» و در خصوص جمع آوری داده های واقعی نیز از «مطالعات میدانی» با استفاده از ابزارهای «مصاحبه نیمه ساختاریافته» و «پرسشنامه بسته» استفاده شده است. پرسش های مصاحبه و پرسشنامه از دو جنبه روایی ظاهری و محتوا توسط صاحب نظران تأیید شده و با استفاده از نرم افزار Spss نیز ضریب پایایی (آلفای کرونباخ) 906/0 محاسبه شده است که بیانگر پایایی بالای پرسشنامه است. به منظور تجزیه و تحلیل داده های کمی جمع آوری شده از «آماره ها یا پارامترهای توصیفی» و همچنین به منظور رتبه بندی اهمیت گزاره های پرسشنامه از «روش آنتروپی شانون» استفاده شده است. بدین ترتیب؛ کلیه کنشگران تاثیرگذار در سه گروه؛ کنشگران محلی (اقوام، مذاهب، جنبش ها و سایر کنشگران محلی)، منطقه ای و بین المللی با ذکر نوع رابطه هر یک با ج. ا. ایران و همچنین میزان تاثیرگذاری در آینده تحولات منطقه شناسایی و رتبه بندی شده و در پایان؛ راهکارهایی به منظور فراهم آوردن زمینه های گسترش حضور و نفوذ ج. ا. ایران در این منطقه پیشنهاد شده است.

هدف این مقاله بررسی ابعاد سیاست های مهار و بازدارندگی در روابط روسیه و امریکا و تحلیل تأثیرات آنها بر منافع و امنیت ایران است. امریکا با تلقی روسیه به عنوان قدرت تجدیدنظرطلبی که موقعیت برتر آن در عرصه بین الملل را به چالش می کشد، مهار این کشور را با همان ماهیت دوره شوروی با هدف تحدید نفوذ، قبض ژئوپولتیکی، کاهش وزن استراتژیک و تغییر رفتار آن به راستای منافع خود در دستور دارد. در سوی دیگر، روسیه که در سودای احیاء جایگاه قدرت بزرگ خود است، سیاست مهار را نه تنها تهدید و مانعی برای تحقق این آرمان، بلکه چالشی برای حکومت مداری بهینه جهانی نیز می داند. واکنش مسکو به راهبرد مهار امریکا بازدارندگی است که متناسب با نوع تهدیدات از نظامی تا اقتصادی و در سطوح مختلف داخلی، منطقه ای و بین المللی در پی تحقق آن است. نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و تمرکز زمانی بر دوره سوم و چهارم پوتین مهار و بازدارندگی در روابط مسکو و واشنگتن را در چهارچوب نظری همین مفاهیم بررسی و پیامدهای آنها را بر ایران خواهد سنجید. تصریح می شود که هرچند در روندهای جدید با متنوع و همزمان شدن تهدیدات و تهدیدگرها کاربست مهار و بازدارندگی با مشکلاتی همراه شده، اما نظر به استمرار رقابت قدرت و حساسیت مفاهیم ژئوپولتیک و امنیت در روابط روسیه و امریکا این دو راهبرد با پیچیدگی بیشتر استمرار خواهند داشت. در جمع بندی تأکید می شود که مهار و بازدارندگی در این روابط تبعات متفاوتی برای ایران دارند. مقاومت روسیه در برابر سیاست های تهاجمی واشنگتن و تمایل آن به همکاری با ایران به عنوان یک نیروی ضدهژمون از جنبه های مثبت و احتمال موضوع شدن تهران در مصالحه امریکا و روسیه در قالبِ مفاهیمی چون ثبات راهبردی جهت احتراز از هزینه های مهار و بازدارندگی از اثرات منفی این دو راهبرد بر منافع و امنیت تهران هستند.

در طول یک دهه اخیر، مفهوم دولت های شکننده به یکی از مفاهیم مهم سیاست بین الملل تبدیل شده است. این پدیده از جمله ویژگی های برخی کشورهای خاورمیانه است. این دولت ها مؤلفه هایی از قبیل مداخله نظامی بیگانه، انتقال قدرت سخت و خشن، بحران مشروعیت، مشکلات زیست محیطی، ناکارآمدی نظام قضایی و اقتصادی و گسترش تروریسم دارند. دولت عراق پس از سال 2003، در گروه دولت های شکننده قرار گرفته و در طول این سال ها همواره در سطح نامطلوبی از ثبات ارزیابی شده است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از شاخص های شکنندگی دولت در پی بررسی تأثیر دولت شکننده ی عراق در بروز تهدیدهای زیست محیطی نسبت به ج.ا. ایران است. یافته های پژوهش نشان می دهد با توجه به شاخص های دولت شکننده؛ وجود دولت شکننده عراق در همسایگی ج.ا. ایران سبب ساز بروز تهدیدهای زیست محیطی در جنوب غرب ایران می گردد.