فرهنگ پژوهش

صحابه پیامبر 9، در مقام بزرگان جامعه صدر اسلام و به عنوان کارگزاران و نخبگان جامعه، نقش اساسی در تغییرات و تحولات زمان خود ایفا نمودند. صحابه بر اساس جایگاه و نقش خود در جامعه و در حوزه های مختلف دست به اقداماتی زدند که در بسیاری از دگرگونی ها و تحولات تأثیرگذار بودند. در این مقاله با توجه به نقش کلیدی و نخبگی که به صحابه داده شده است، بر اساس نظریه نخبگان در تغییرات اجتماعی، نقش آنان در تحولات فرهنگی و اجتماعی زمان پیامبر 9، بررسی شده است. این که صحابه چگونه توانستند این نقش ها را به دست آورند و چه عوامل و معیارهایی پایگاه اجتماعی آنان را تعیین و تثبیت کرد و بر اساس نقش و پایگاه اجتماعی خود، چه تأثیری بر تحولات فرهنگی و اجتماعی داشته اند، موردتوجه قرار گرفت. فرضیهٔ این مقاله آن است که؛ عملکرد برخی از صحابه در تحولات جامعه در جهت ارزش های اسلامی بود. با توجه به متون تاریخی و روایی این نتیجه به دست آمد که برخی از صحابه پیامبر 9 به دلیل همسانی عملکردشان بر اساس ارزش های مورد تأیید جامعه اسلامی، توانستند دارای پایگاه اجتماعی برتر شوند. اسلام آوردن و ایمان به خدا و پیامبر 9، هجرت، جهاد، مصاحبت و همراهی با پیامبر 9 و... ازجمله عوامل تعیین پایگاه اجتماعی در صدر اسلام بودند. صحابه با استفاده از این موقعیت ها جایگاه خود را در جامعه به عنوان افراد شاخص و برجسته تثبیت نمودند و این عوامل موجب شد تا آنان از طرف جامعه، مورد تأیید قرارگرفته و نقش نخبگی به آنان داده شود و نقش تعیین کننده ای در تحولات جامعه داشته و با تکیه بر رهبری الهی و ایمان و عقیده بر مبنای تعالیم قرآن کریم و سیره پیامبر 9 جامعه ای اسلامی تشکیل دادند و در گسترش آن نقش مهمی ایفا کردند.

یاران پیامبر اکرم ص با عنوان «صحابه» آن بزرگوار، نزد عموم مسلمانان از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند و اقدامات مثبت و یا منفی آنان تأثیرات سازنده و یا مخربی را در میان جامعه مسلمین برجای گذاشته است. با توجه به نوع زمامداری امیرالمؤمنین ع در دوران حکومت ایشان می توان این دوران را حساس ترین عرصه برای ایفای نقش های مختلف صحابه دانست که پیامدهای آن تا قرن ها دامن گیر مسلمانان و جوامع آنان بوده است. ازآنجایی که مقوله فرهنگی از تأثیرگذارترین عرصه ها در جوامع مختلف هست؛ لذا پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی پیامد عملکرد صحابه در این حوزه در دوران حکومت امام علی ع پرداخته است. صحابه با ایفای نقش های مثبت و منفی، متناسب با نوع کارکرد خود پیامدهایی را نیز بر جای گذاشتند؛ چنانکه می توان از گسترش علم و دانش و حوزه های علمی و نهادینه شدن فرهنگ اسلامی به عنوان پیامدهای مثبت فرهنگی نام برد و به پیامدهای منفی همچون قرائت جدید از ایمان و کفر و اقدام علیه اهل بیت اشاره نمود.

یکی از مباحث مهم در تاریخ ایران اسلامی، بررسی انتخاب و گزینش کارگزاران در عصر خلفاء و امام علی ع در ایران است، چرا که مبنا و دلیل انتخاب و گزینش کارگزاران و سیاست خلفا و امام علی علیه السلام کاملاً با هم متفاوت بود، در این نوشتار به طور واضح و جداگانه سیاست های هر کدام را بررسی می کنیم. بررسی این موضوع از اهمیت فراوانی برخوردار است چرا که مهمترین کار در اداره امور، گزینش شایستگان و به کار گرفتن افراد شایسته در جای مناسب خودشان است چون که به کار گرفتن افراد مؤمن، متعهد و با تجربه در حرفه انتخابی، موجب سهولت در انجام کارها و حل مشکلات و پیدا کردن راه حل بهتری جهت رسیدگی و برطرف شدن آنها می شود. خلفای ثلاثه افرادی را بر می گزیدند و به مناطق مختلف ایران می فرستادند که هیچ گونه نیتی جز تسلیم امر خلیفه در سر نداشته باشند و هیچ وقت به فکر ادعای حکومت مستقلی که مقابل حکومت مرکزی قد علم کند، نباشند. معیار امام علی علیه السلام در انتخاب کارگزاران خویش: تخصص، امانت داری، توان کافی، دلسوزی، حُسن سابقه، عامل ظلمه نبودن، پیشگام در اسلام، طمع نورزیدن، چاپلوس و متملق نبودن بود. وی مقام و منصب را وظیفه و امانت می دانست.

حنابله (پیروان احمد بن حنبل) یکی از فرقه های چهارگانه اهل سنت است که در قرن سوم هجری در بغداد ظهور کرد و به عنوان چهارمین فرقه اهل سنت به جامعه اسلامی معرفی شد. از ابتدای شکل گیری این فرقه تاکنون، اوج قدرت آن ها در بغداد طی قرن های سوم و چهارم است. منازعات مذهبی و فرقه ای، مهم ترین عامل حادثه ساز در تاریخ بغداد از ابتدای تأسیس تاکنون است که در شرایط خاص سیاسی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی این شهر رخ داد. ازآنجاکه حنابله پرطرفدارترین و بانفوذترین جناح اهل تسنن در بغداد بودند، با تکیه بر تعصبات شدید دینی و با در پیش گرفتن شیوه تندروی سیاسی- اجتماعی، اختلاف های اجتماعی زیادی در بغداد به وجود آوردند. حنبلیان در این دو قرن، از قدرتی که در پناه حمایت گاه محسوس و گاه مخفی خلفای عباسی برای آن ها به وجود می آمد در ایجاد اختلافات و تنش های مذهبی با گروه های دینی و مذهبی حاضر در بغداد ازجمله شیعیان، مسیحیان، یهودیان و حتی شافعیان سود می بردند. حنابله در طی این قرون بیشترین منازعات مذهبی را با شیعیان داشته اند. ما در این مقاله به منازعات این فرقه با شیعیان می پردازیم

از سال 648 ھ.ق با زوال قدرت ایوبیان، ترکان ممالیک جانشین آنان شدند و تا سال 923 بر مصر، فلسطین، لبنان و سوریه فرمان راندند. ممالیک با گرایش مذهبی سنی تلاش فراوانی را برای قدرت گیری مذاهب اهل سنت انجام دادند. این تلاش بیشتر در جهت کسب مشروعیت سیاسی و مذهبی از علما بوده است. این مقاله در پی پاسخ گویی به این سؤال است که نحوه برخورد و تعامل دولت ممالیک با چهار مذهب اصلی در دوران حاکمیت خود به چه صورت بوده است؟ و به این نتیجه رسیده که تعاملات این دولت با مذاهب با توجه به رویکردهای سیاسی مذهبی این مذاهب فقهی متفاوت بوده است و با توجه به این رویکردها غلبه مذهبی در هر دوره ای با برخی از این مذاهب بوده است و قاضی القضات از میان آن مذهب انتخاب می شده است.

در این تحقیق با استناد بر مشاهدات سفرنامه نویسان خارجی و با استفاده از روش توصیفی، جنبه هایی از وضعیت اقتصادی زنان ایرانی در عصر صفویه در عرصه های؛ اشتغال، عمران، منابع درآمدی خاص، کمک رسانی به دولت و در انتها تأثیر منفی زنان حرم سرا در اقتصاد بررسی شده است. بر اساس اغلب سفرنامه های عصر صفوی، نقش و مسئولیت زنان در اقتصاد خانواده و جامعه قابل توجه است چراکه همواره زنان در عرصهٔ اقتصاد در کنار مردان، دارای فعالیت بوده اند اما نقش زنان اشراف و دربار عصر صفوی نسبت به زنان سایر اقشار در اقتصاد بارزتر است چراکه این گروه از زنان قادرند مالکیت اموال، اماکن و اشیاء خود را شخصاً عهده دار باشند.

یکی از مهم ترین بایسته ها، جهت تولید و اشاعه ی فرهنگ اسلامی در جوامع غیر اسلامی، شناخت درست ابعاد آشنایی جامعه ی هدف با فرهنگ اسلامی است. رسالت اصلی این مقاله، شناخت یکی از ابعاد آشنایی جامعه ی برزیل با فرهنگ اسلامی و بررسی پژوهش های انجام شده درباره تاریخ اسلام در مراکز علمی و اسلامی برزیل است. توجه به این که کنکاش در این موضوع یا موضوعات مشابه در جامعه علمی ایران بی سابقه است، ضرورت پرداختن به این موضوع را دوچندان می کند. نوشتار حاضر می کوشد تا با بررسی سیر تحولات تحقیقات تاریخ اسلام در برزیل، به برخی از سؤالات مهم در این زمینه ازجمله سؤالات زیر پاسخ دهد: پژوهش های انجام شده در برزیل، بیشتر درباره چه موضوعاتی از تاریخ اسلام شکل گرفته است؟ این آثار بیشتر در چه بازه زمانی تولیدشده اند؟ سیر تاریخی مطالعات و پژوهش های تاریخی درباره اسلام چگونه است؟ پژوهش های انجام شده تا چه حد تحت تأثیر گرایش شیعی نوشته شده اند؟ سهم هرکدام از پژوهشگران بومی و غیربومی در این پژوهش ها چه میزان است؟ و پژوهشگران تا چه میزان به مباحث تخصصی تاریخ اسلام ورود کرده اند؟