بازتاب اوضاع اجتماعی فرهنگی خراسان در آثار روشنفکران قفقازی؛ مطالعه موردی: مجله ملانصرالدین (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

خراسان عصر مشروطه، یکی از ایالت هایی بود که اوضاع اجتماعی، فرهنگی و اخبار تحولات آن در شماره های مختلف مجله ی ملانصرالدین (1285 1310ش.) در قالب های مختلفی چون مقاله، سرمقاله، خبر و کاریکاتور بازتاب می یافت. یکی از مهمترین بخش های مجله ی ملانصرالدین که داده های در خور اعتنایی برای مطالعه ی تاریخ اجتماعی و فرهنگی خراسان در دوره ی مشروطه دارد سفرنامه ای است با نام "سفرنامه ی خرمگس بیک" که در ده شماره ی مجله ی ملانصرالدین منتشر شده است. نوشتار حاضر، به بررسی چگونگی بازتاب وضعیت فرهنگی و اجتماعی خراسان در این سفرنامه می پردازد. هدف این نوشتار، بررسی داده های سفرنامه ی خرمگس بیک درباره ی وضعیت اجتماعی فرهنگی خراسان در دوره ی مشروطه است. نویسنده ی سفرنامه، جلیل محمدقلی  زاده (1244 1310ش.)، مدیر و سردبیر مجله ی ملانصرالدین و عبدالرحیم بیک حق وردیف (1249 1312 ش.)، از نویسندگان مجله ملانصرالدین است. نتیجه ی بررسی نشان می دهد که در این سفرنامه، اطلاعات ارزشمندی درباره ی نحوه ی سفر به مشهد از قفقاز و دشواری های آن (وضعیت راه ها، مشکل تذکره، مأموران مرزی و گمرکی)، سیمای فیزیکی شهرهای قوچان و مشهد، مسأله ی آب در این دو شهر، نهادهای اقتصادی و مؤسسات خدماتی مشهد (بازار، تلگراف خانه و حمام ها)، وضعیت بهداشتی مشهد (بهداشت آب، بهداشت حمام ها و بهداشت عمومی)، گروه های اجتماعی (معرفی اصناف، مشاغل و حرفه های بازار مشهد و نیز گروه های سربار اجتماعی)، فرنگیان مقیم مشهد و انجمن ها و نهادهای آنها در این شهر، مدارس دینی، طلاب و تعلیمات آنها، باورهای دینی و گاه خرافی مردم درباره ی برخی پدیده های اجتماعی و فرهنگی وجود دارد و از طرفی هم باید اشاره کرد که رویکرد نویسندگان، انتقادی است.