سینمای دفاع مقدس

سه گانة «اخراجی ها» از مهم ترین فراورده های فرهنگ مردم پسند در حوزة دفاع مقدس است. اخراجی ها را می توان پرفروش ترین داستان دفاع مقدس دانست. هرچند مضمون اصلی هر کدام از قسمت های سه گانة اخراجی ها متفاوت است، شخصیت های اصلی این سه گانه ثابت اند. این پژوهش با مبنا قرار دادن روایت شناسی ساختارگرا و با استفاده از الگوی مشارکت کنندگان «گریماس»، به دنبال یافتن فراز و فرودهای نقش رزمنده در روایت سه گانة اخراجی هاست. در هر فیلم در سه پی رفت، جایگاه سه نوع رزمنده مشخص شده و به تغییرات موقعیت رزمندگان مخلص، رزمندگان فرصت طلب و رزمندگان اخراجی در جایگاه های فاعل، یاری دهنده و بازدارنده توجه شده است. بررسی مجموع فراز و فرودهای سه نوع شخصیت رزمنده در سه گانة اخراجی ها، نشان می دهد که بر خلاف عنوان فیلم اخراجی ها، این رزمندگان مخلص هستند که در جایگاه محوری روایت قرار دارند و نه رزمندگان اخراجی. رزمندگان مخلص در پی رفت نهایی هر کدام از قسمت های سه گانه روایت فیلم، در جایگاه فاعل قرار می گیرند و داستان حول نقش آنها به پایان می رسد.

ایﻦﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺮ ساخته شدن سینمای دفاع مقدس را واکاوی کرده و مولفه های کلیدی این سینما راﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣیکﻨﺪ.پرسش اصلی پژوهش این است که «آیا می توان به وجود ساختاری خاص به عنوان مشخصه اصلی فیلم های تولید شده تحت عنوان دفاع مقدس قائل بود؟». فرضیهء پژوهش  بر این مبناست که در سینمای جنگ تحمیلی ایران، فیلم های موسوم به دفاع مقدس واجد مؤلفه های ساختارپذیر است. هدف این پژوهش تمرکز بر تولیدات سینمای داستانی مرتبط با مضمون جنگ ایران و عراق در دوره های مختلف تاریخی و کاوش ویژگی هایی است که بتواند به عنوان ساختاری خاص (نه صرفاٌ مبتنی بر شباهت ها)، به این فیلم ها وحدت ببخشد. روش تحقیق به شیوه توصیفی-تحلیلی و تاریخی و به دو شیوه کتابخانه ای و میدانی است و در خوانش فیلم ها به عنوان روشی کیفی، تحلیل متنی به کار گرفته می شود. پس از بررسی فیلم ها، اقتیاس از رویکرد ساختارگرایانه ویل رایت در مطالعه وسترن و آرای پژوهشگران در مورد سینمای جنگ ایران، مقاله به تدوین یک نظریه ساختارگرا در مورد مؤلفه های سینمای دفاع مقدس دست می یابد، همانند اصول بنیادین ساختارگرایی، مقاله ساختار سینمای مزبور را توضیح می دهد و سپس معناشناسی می کندو این امر را در مورد دو فیلم مهاجر (دهه 60)لیلی با من است (دهه 70) نشان می دهد.

سینما در مقایسه با سایر هنرها سهمی انکار ناپذیر در تجلی، ایجاد و حیات اسطوره های امروزین دارد. این مقاله با مطالعه چهار فیلم نامه مرز، دو چشم بی سو، آژانس شیشه ای و اتوبوس شب به روش تحلیل روایت، بر آن است که بخشی از بازنمایی قهرمان مظلوم در سینمای دفاع مقدس را شرح و تحلیل کند و برای این منظور نظریه سطوح بازنمایی واقعیت بودریار را به عنوان چارچوب خود انتخاب کرده است. این مقاله در جستجوی یافتن ماهیت اسطوره امروزین قهرمان در سینمای دفاع مقدس است و به این نتیجه می رسد که قهرمان فیلم های مورد مطالعه، قهرمانی توانمند نیست که بتواند برای مخاطبش به عنوان الگو و اسطوره مطرح شود و اگر دو روی توانمندی و مظلومیت داشته باشد، در فیلم نامه های مورد مطالعه مقاله حاضر، عنصر مظلومیت است که خود را بیشتر بروز می دهد و توانمندی اگر نگوییم موجودیتی غایب داشته، همواره در پس پرده و در اندرونی محتوای داستان، جایگاهش را یافته است.

در این مقاله سعی شده است به طور اعم به بازنمایی قهرمان در سینمای دفاع مقدس و به طور اخص در فیلم «شور شیرین» - مقعطعی از زندگی سردار شهید اسلام محمود کاوه در مبارزه با ضدانقلاب در خطه شهیدپرور کردستان - پرداخته شود. برای این منظور به دو بعد مهم روش شناسی نشانه شناسی پرداخته می شود. نخست جایگاه معرفت شناختی نشانه شناسی بازنمایی همنشینی و دلالتهای فلسفی و پیامدهای نظری آن، و سپس مضامین عمده روش نشانه شناسی در قالب جانشینی توضیح داده خواهد شد. سرانجام در تحلیل انضمامی فیلم شور شیرین، توضیحات معرفتی و مضامین روشی بخش نخست به کار گرفته خواهد شد. پژوهشگران در این پژوهش، به دنبال دستیابی پاسخ به سؤال تحقیق هستند. به لحاظ روشی با استفاده از دلالتهای آشکار و ضمنی فیلم به بررسی ویژگیهای قهرمان فیلم و بازنمایی آن و نیز از طریق گردآوری داده ها از نوع کتابخانه ای پرداخته شده است.

جنگ هشت ساله ایران و عراق علاوه بر پیامدهایی که برای کشور به دنبال داشت، موجبات شکل گیری ژانر جدیدی در سینمای ایران را فراهم آورد. در این میان محمدعلی باشه آهنگر علاوه بر تجربه مستقیمی که از جنگ داشته در نقش کارگردان نیز چندین فیلم در این ژانر تولید کرده است. درنتیجه فرض اصلی پژوهش این است که محمدعلی باشه آهنگر شیوه ای خاص برای بازنمایی جنگ در آثار خود دارد. مقاله می کوشد با تمرکز بر فیلمهای «فرزند خاک» (۱۳۸۶)، «ملکه» (۱۳۹۰)، «سرو زیر آب» (1396)، نگاه و شیوه معنادهی وی را به جنگ و ابعاد آن بررسی کند؛ به عبارتی سؤال اصلی مقاله این است که در آثار سینمایی محمدعلی باشه آهنگر، جنگ تحمیلی ایران و عراق چگونه بازنمایی می شود. در این راستا از روش نمونه گیری هدفمند و تحلیل نشانه شناختی تلفیقی استفاده شد؛ بدین صورت که در سطح داده های بصری از رویکرد تحلیل سازه «سِلبی و کادوری» (1380) و برای تحلیل متون گفتگو ها از الگوی تحلیل روایی بارت بهره گرفته شد. بررسیها نشان داد این کارگردان در آثار خود رویکردی منحصربه فرد دارد که می توان آثار وی را هم در رده سینمای جنگ قرار داد و هم منتقد جنگ؛ به عبارتی رویکرد وی به گونه ای است که از ایدئولوژی و مکتب جاری خاصی تأثیر نپذیرفته است؛ در جایی که باید زبانی منتقد داشته باشد دریغ نکرده و بارها نیز از مضمونهای اصلی ژانر سینمای جنگ مانند رشادتها و تکریم شهادت استفاده کرده است. این گونه نگاه و رویکرد واقعگرایانه به جنگ تحت تأثیر تجربیاتی است که کارگردان خود به طور شخصی در جنگ و مناطق جنگی به عنوان رزمنده داشته است. ازسوی دیگر تأکید بر جنبه های اجتماعی و پیامد انسانی جنگ باعث شده برخلاف بسیاری از آثار سینمای جنگ، کمتر بر عملیاتهای نظامی و صرفاً بر فضای جنگ تأکید کند.

پژوهش حاضر به دنبال شناخت الگوی پارادایمیک مضامین اخلاقی در سینمای دفاع مقدس است که به واسطه تولید فیلم های این دوران در ایران شکل گرفته است. در این مطالعه از روش تحلیل محتوای کمی استفاده شده است. برای این منظور، علاوه بر اسناد و مدارکی که روشنگر وضعیت سینمای دفاع مقدس در ایران است، از تحلیل محتوای نمونه های هدفمند فیلم های برجسته سینمای دفاع مقدس در چهار دهه اخیر (60، 70، 80 و 90) استفاده شده است. یافته ها نشان داد که در مقوله مضمون فیلم ها بیشترین توجه به فیلم های منتقد جنگ وکمترین توجه به سینمای کمدی جنگی بوده است. مضامین اخلاقی فیلم ها بیشتر بر اخلاق حرفه ای، مانند ایثارگری متمرکز بوده است و اخلاق اجتماعی و فردی در رتبه کمتری قرار دارند.

سینما پدیده ای است که مسأله جذابیت و تأثیرگذاری آن همواره مورد توجه محققان قرار داشته و این امر در معرفی و عمق بخشی به ابعاد مختلف فرهنگی بسیار استفاده می شود؛ که یکی از ابعاد خاص ایران موضوع دفاع مقدس است. با این حال به رغم اهمیت موضوع دفاع مقدس و نیز ظرفیت های سینما در تأثیرگذاری، شاهد عدم اثربخشی مطلوب آن در جامعه هستیم. چرا که تحقیقات بیانگر کاهش اقبال عمومی به این گونه فیلم ها در قیاس با سایر ژانرهای سینمایی به خصوص بین جوانان است. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش پیمایشی به دنبال رتبه بندی عوامل مؤثر بر تقاضای سینمای دفاع مقدس در جوانان است. بنابراین، جامعه آماری این پژوهش جوانان بالای 18 سال و آشنا با مباحث سینما بودند که براساس فرمول کوکران، ۲۱۲ نفر از دانشجویان مدرسه هنری حوزه انقلاب اسلامی برای نمونه انتخاب شدند. نتایج حاصل، عوامل مؤثر بر تقاضای سینمای دفاع مقدس را در سه طبقه «عوامل درونی فیلم»، «عوامل بیرونی فیلم» و «عوامل محیطی» تقسیم کرد. درمجموع می توان بیان داشت که عوامل درونی در دست فیلمسازان، مؤثرترین عامل بر تقاضای فیلم های دفاع مقدس هستند.

ارزش های دفاع مقدس در جامعه اسلامی ما جزء ارزش های اجتماعی قلمداد می شوند، که به سطح ارزش های ملی مردمی رسیده اند و اینک دغدغه حفظ آنها مسأله ای اجتماعی محسوب می شود. این ارزش ها با توجه به جذابیت و عمقی که دارند می توانند در فضایی نو همراه با قالبی مناسب به عرصه گفتمان فرهنگی وارد شوند. به همین منظور نوشتار حاضر به تحلیل محتوای جلوه های ایثار در فیلم های سینمای دفاع مقدس از سال 1386-1360 می پردازد. از میان 166 فیلم سینمایی بلند اکران شده طی بازه زمانی این تحقیق، 62 فیلم به عنوان نمونه انتخاب گردید و با استفاده از تکنیک تحلیل محتوای کمّی میزان ظهور و چگونگی تغییرات جلوه های ایثار در طی این سال ها مورد تحلیل قرار گرفت. یافته های تحقیق حاکی از فزونی جلوه های انفرادی، مردانه و نام های دینی به نسبت جلوه های جمعی، زنانه و نام های غیردینی در بین کنشگران ایثارگر است. در کنش های ایثارگرانه، عمده کنش ها از جنس حضور در منطقه خطرخیز بوده است. کنش های ایثارگرانه در سینمای دفاع مقدس پس از جنگ تاحدودی به نسبت فیلم های دوران جنگ افزایش داشته است و ظهور کنش های ایثارگرانه در آن تاحدودی متفاوت از دوره جنگ بوده است.

هنر دفاع مقدس در جایگاه یکی از تأثیرگذارترین هنرها در بافت اجتماعی، تاریخی و سیاسی ایران، سعی در بازنمایی ارزش ها و هنجارهای دفاع مقدس داشته است و در این میان سینما به عنوان «هنر مدرن و برتر» در مقایسه با سایر هنرها با زمینه اجتماعی خود ارتباط وثیقی دارد. در این مطالعه با توجه به اهمیت و نقش دفاع مقدس و سینمای منتسب به آن با کاربست تحلیل نشانه شناسی بر فیلم «پرواز در شب و عقاب ها» درصدد رمزگشایی نحوه ی بازنمایی مفاهیم ایثار، شهادت و ارزش ها و آرمان های دفاع مقدس و به طور تلویحی سیاست های فرهنگی حاکم بر کشور در تولیدات سینمایی دهه ی 60 هستیم. یافته ها نشان می دهد درحالی که فیلم های ژانر «سینمای جنگ» بیشتر بازنمای شهامت، اقتدار، میهن پرستی و بازنمایی تضاد و تقابل با نیروهای دشمن است، در فیلم های ژانر «سینمای دفاع مقدس» همجواری بازنمایی جنگ با نشانه های مذهبی معنوی باعث شکل گیری اسطوره ای مقدس از جنگ می شود که با عنوان دفاع مقدس شناخته می شود.

این پژوهش درصدد بررسی سینمای دفاع مقدس در طول چهار دهه بعد از انقلاب اسلامی(1360-1400) است. . چارچوب نظری این پژوهش بر دو نظریه" مکمل – بازتاب" و "شکل دهی" ، استوار است.که طبق آن هنر، بازتابی از شرایط اجتماعی است و در عین حال برای شکل دهی به افکار عمومی جامعه ، از آن بهره برده میشود. در این پژوهش از روش تحلیل محتوای کیفی برای درک عمیق تر ساختار و کار کرد آثار سینمایی دفاع مقدس استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که به لحاظ آسیب شناختی، سینمای دفاع مقدس در طول چهل سال بعد از انقلاب اسلامی دچار بی مهری از سوی دولت ها، مسولین و نهاد های ذیربط واقع شده است. همچنین یافته ها نشان میدهد که اغلب فیلم های این ژانر ، به رغم دسته بندی های متفاوت ، چه در دسته منتقد جنگ و چه در گروه جنگی ، به دلیل حساسیت های ویژه این ژانر ، سعی در تبلیغ دفاع مقدس دارند. اگر چه در طی چهار دهه گذشته فراز و نشیب هایی در کمییت و کیفیت فیلم ها بوجود آمده است ، اما بازتاب وقایع دفاع مقدس کمتر مورد بررسی قرار گرفته و بیشتر فیلم ها سعی در شکل دهی به افکار عمومی داشته اند که البته در دراز مدت موفق نبوده اند. همچنین این پژوهش نشان میدهد ، در دولت ها و معاونت های سینمایی بعد از انقلاب که به مقوله سینما ی دفاع مقدس توجه کرده اند ، پیشرفت هایی را شاهد بوده است.

سینمای دفاع مقدس یکی از ژانرهای بومی سینمای ایران است که هرساله آثار مختلفی را روانه سینما می کند. در این فیلم ها رشادت های رزمندگان در طی جنگ هشت ساله ایران و عراق نمایش داده می شود. این ژانر در طی سال ها تحول یافت و گونه های مختلف حول محور دفاع مقدس پدید آمدند. این تنوع گونه ها منجر به ایجاد نگاه های مختلف به مقوله جنگ شده است که این ژانر را سزاوار بررسی گونه شناسی به صورت علمی می کند. نظریه میتوس فرای شیوه جدیدی از گونه بندی آثار ادبی ارائه می کند. هر اثر دریکی از میتوس ها چهارگانه مشابه فصل های یک سال قرار می گیرد. کمدی در فصل بهار، رمانس در فصل تابستان، تراژدی در فصل پاییز و هزل/ طنز در فصل زمستان جای می گیرند علاوه بر آن شخصیت های هر میتوس را طبقه بندی می کند و برای هر میتوس شش مرحله تعیین کرده است که باعث دسته بندی دقیق تر آثار ادبی می شود. همچنین فرای سینما را به مثابه متن فرض می کند و آن را شایسته بررسی جداگانه می داند درنتیجه ارتباطی بین نظریه میتوس و سینما ایجاد می کند. در این پژوهش فیلم نامه اثر «روزهای زندگی» از سینمای دفاع مقدس به عنوان مورد مطالعاتی انتخاب شد و پس از تحلیل فیلم مشخص شد که در میتوس تابستان جای می گیرد. درنتیجه شخصیت های فیلم بر اساس تحلیل میتوس تابستان دسته بندی شدند و درنهایت مشخص شد فیلم به گونه چهارم رمانس تعلق دارد.

ین پژوهش کیفی به بازنمایی نقش مادران شهدای مفقود الاثر در فیلم های شیار 143 و بوسیدن روی ماه پرداخته است. در همین راستا تلاش بر این بوده است با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، دو فیلم مطرح شده تجزیه و تحلیل شوند. نتایج این تحلیل نشان می دهد نقش مادران شهدای مفقودالاثر در دو فیلم شیار 143 و بوسیدن روی ماه را می توان به 5 نقش اصلی (حمایتی، اخلاقی، دینی، عاطفی، آموزشی و سیاسی) تقسیم و طبقه بندی نمود. در حیطه نقش حمایتی مباحثی مانند تامین نیازهای زیستی، حفظ از خطر و مراقبت های پیشگیرانه، در بعد نقش اخلاقی محورهایی مانند هدایت عملی، توجه به موانع رشد، توجه به ارزشهای اعتقادی، در حیطه نقش دینی موضوعاتی مانند ایجاد عادات مذهبی، تمرین مضامین مذهبی- ارزشی، آیین ها و اعتقادات ایرانی-اسلامی، در بعد نقش آموزشی دیدگاههایی مانند علم آموزی و پاسخ دهی درست به سوالات و در مقوله ی نقش سیاسی مباحثی مانند جهت گیری سیاسی و ارزشگذاری به نظام از جمله مولفه ها و حیطه های فرعی حاصل از پژوهش می باشد که در مجموع معرف مولفه های مفهومی نقش مادران شهدای مفقودالاثر در فیلم های مذکور می باشد.

این مقاله پژوهشی، بر اساس کاربرد روش عملیاتی تحلیل گفتمان (پدام) تنظیم شده است. در فیلم سینمایی اخراجی ها پانزده انگیزه شاخص بازنمایی شده و گفتمان های ارزشی، ملی و خودگرایانه از فیلم سینمایی مذکور استخراج شده اند. توضیح آنکه از مهم ترین رخدادهای اجتماعی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران، وقوع جنگ تحمیلی میان ایران و عراق است. اتفاقی که بر بسیاری از مسائل کشور هم چون مسائل فرهنگی و ارتباطی موثر بوده است. از جمله مهم ترین این مسائل در سه دهه اخیر، درک، تبیین و تفسیر انگیزه ی حضور جوانان در طول هشت سال دفاع مقدس است. یکی از عرصه های مهم نمایش این حادثه بزرگ اجتماعی و فرهنگی، «سینما» محسوب می شود. تمرکز بر بازنمایی انگیزه حضور جوانان رزمنده در دوره های مختلف زمانی، نمایشگر نوع نگاه هنرمندان جامعه به رزمندگان و ارزش های دفاع مقدس در هر دوران است. بر این اساس هدف اصلی این مقاله پژوهشی، بازنمایی انگیزه ی حضور جوانان در دفاع مقدس در فیلم سینمایی«اخراجی ها یک» است. در این مقاله، نظریه هایی همچون تحلیل گفتمان، نظریه بازنمایی، نظریه برجسته سازی و نظریه چارچوب بندی مورد استفاده قرار گرفته اند. نشانه شناسی و تحلیل رمزگان جان فیسک از جمله روش هایی هستند که به منظور تعیین لایه های گوناگون معانی رمزگذاری شده در فیلم اخراجی ها استفاده شده اند. همچنین مفاهیم ارزش، انگیزش، خودگرایی و ملی گرایی مورد مطالعه قرار گرفته است.

مقدمه و هدف پژوهش: رسانه ها و وسایل ارتباطات جمعی در این عصر به صورت اشکال نوینی، توسعه یافته و بسیاری از تحولات جامعه بشری را تحت الشعاع قرار داده اند. با توجه گسترش و تأثیرگذاری رسانه ها، این پژوهش با تکیه بر صنعت سینما به ویژه سینمای دفاع مقدس تلاش کرد تحول بازنمایی جنگ در سینمای دفاع مقدس با تأکید بر آثار رسول ملاقلی پور با بهره مندی از نظریه بازنمایی و دیدگاه های استوارت هال، چگونگی بازنمایی جنگ در سه دوره جنگ، بازسازی و اصلاحات را مورد مطالعه قرار دهد. روش پژوهش: روش تحقیق به لحاظ استراتژی، توصیفی، به لحاظ مسیر اجرا، تحلیل محتوا، به لحاظ دوره زمانی مورد بررسی، طولی، به لحاظ زمان مورد بررسی، گذشته نگر، از نظر ماهیت و هدف، بنیادی و از نظر جمع آوری داده ها، کمی است و جامعه آماری پژوهش شامل تمام فیلم های سینمایی (15 فیلم) ساخته شده توسط ملاقلی پور می باشد که سه فیلم افق، هیوا و مزرعه پدری به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید. یافته ها: یافته های تحقیق حاکی از آن است که فیلم افق که دوره جنگ را نمایندگی می کند، شهادت طلبی و حضور در جبهه به صورت داوطلبانه و بازنمایی دشمن در مقام شر و باطل و نیروی ایرانی به عنوان خیر و حق از دغدغه های کارگردان بوده است. فیلم هیوا که مربوط به دوره بازسازی می باشد، به مباحث اجتماعی، واقعیات تلخ بعد از جنگ و مروری بر جنگ از زاویه انتقادی و عدم همدلی و خودسری برخی از سربازان را به تصویر می کشد و در نهایت فیلم مزرعه پدری که دوره اصلاحات را نمایندگی می کند اشاره به اعتراضات و ناخرسندی های اجتماعی از جنگ را نشان می دهد. نتیجه گیری: کارگردان تلاش کرده است متناسب با فضا و شرایط اجتماعی هر دوره به بازنمایی رویدادها و وقایع سه دوره جنگ، بازسازی و اصلاحات، متناسب با زمان ساخت فیلم ها بپردازد که یافته های برآمده از تحقیق، این امر را به خوبی نمایان می سازد.