علیرضا تلوری

شناخت مفهوم «دولت» به عنوان مهم ترین رکن نظام سیاسی، یکی از راهبردی ترین مسائل در پژوهش های سیاسی-اجتماعی به شمار می آید. رسانه های ارتباط جمعی منبع مهمی برای صورت بندی افکار عمومی در نسبت با نهاد دولت قلمداد می گردد. در این میان، «سینما» تأثیرگذارترین رسانه ای است که از یک سو توان جذب افکار و برانگیختن تصورات و اذهان مردم را دارد و از سوی دیگر شرایط اجتماعی حاکم و نقش دولت در هر دوره تاریخی را بازنمایی می کند. در همین راستا، پس از انقلاب اسلامی ایران، سینما به مثابه یک ابزار استراتژیک و محور سیاستگذاری های فرهنگی-رسانه ای، مورد توجه دولت ها قرارگرفته است. براین اساس، هدف پژوهش حاضر، نیل به تفسیر و تبیین گفتمانی از پدیده دولت در هنر-رسانه ی سینما است. سوال اصلی تحقیق آن است که با توجه به نقش مهم دولت در زندگی اجتماعی، این نهاد چگونه و در قالب چه گفتمان هایی در فیلم های سینمایی بازنمایی شده است؟ با به کارگیری روش «تحلیل گفتمان پدام» و نظریات گفتمان و بازنمایی، 16 فیلم مهم سیاسی-اجتماعی تولید شده در فاصله سال های 1358 تا 1369 مورد تحلیل قرار گرفته است. نتیجه حاصل از تحلیل گفتمان فیلم های مورد مطالعه نشان می دهد تقریباً تمامی فیلم های سیاسی سینمایی تولید شده در این سال ها به بازنمایی دولت اقتدارگرای پهلوی و نمایش ظلم وستم آن بر جامعه ایران پرداخته است و سینمای سیاسی ایران در دهه 60 تا پایان جنگ تحمیلی، متأثر از فضای انقلابی آن زمان، با انتقاد از نظام سیاسی پیشین، دولت را در قالب گفتمان "دولت اقتدارگرا" بازنمایی کرده است.

این مقاله پژوهشی، بر اساس کاربرد روش عملیاتی تحلیل گفتمان (پدام) تنظیم شده است. در فیلم سینمایی اخراجی ها پانزده انگیزه شاخص بازنمایی شده و گفتمان های ارزشی، ملی و خودگرایانه از فیلم سینمایی مذکور استخراج شده اند. توضیح آنکه از مهم ترین رخدادهای اجتماعی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران، وقوع جنگ تحمیلی میان ایران و عراق است. اتفاقی که بر بسیاری از مسائل کشور هم چون مسائل فرهنگی و ارتباطی موثر بوده است. از جمله مهم ترین این مسائل در سه دهه اخیر، درک، تبیین و تفسیر انگیزه ی حضور جوانان در طول هشت سال دفاع مقدس است. یکی از عرصه های مهم نمایش این حادثه بزرگ اجتماعی و فرهنگی، «سینما» محسوب می شود. تمرکز بر بازنمایی انگیزه حضور جوانان رزمنده در دوره های مختلف زمانی، نمایشگر نوع نگاه هنرمندان جامعه به رزمندگان و ارزش های دفاع مقدس در هر دوران است. بر این اساس هدف اصلی این مقاله پژوهشی، بازنمایی انگیزه ی حضور جوانان در دفاع مقدس در فیلم سینمایی«اخراجی ها یک» است. در این مقاله، نظریه هایی همچون تحلیل گفتمان، نظریه بازنمایی، نظریه برجسته سازی و نظریه چارچوب بندی مورد استفاده قرار گرفته اند. نشانه شناسی و تحلیل رمزگان جان فیسک از جمله روش هایی هستند که به منظور تعیین لایه های گوناگون معانی رمزگذاری شده در فیلم اخراجی ها استفاده شده اند. همچنین مفاهیم ارزش، انگیزش، خودگرایی و ملی گرایی مورد مطالعه قرار گرفته است.