ملیت

پژوهشگرانی که درباره ملیت ایرانی ایراد سخن نموده اند درخصوص جایگاه تشیع در سازه ایرانی اختلافات درخور تأملی دارند. برای بررسی این اختلافات و کشف نزدیک ترین ایده به وضعیت هویتی امروز ایرانیان، در این مقاله تلاش شده تا ضمن بررسی روابط گونه گون میان «مذهب و ملیت» و با اتخاذ روش تفسیر انتقادی به نظرات طیف های مختلفی از پژوهشگران ملیت ایرانی پرداخته و ضمن دسته بندی کلی مواجهات، با استفاده از داده های آماری در باب جایگاه مذهب در هویت ایرانی به ارزیابی این نظریات بپردازیم. در پایان، نشان دادیم دست کم سه دسته مواجهه اصلی وجود دارد که به ترتیب به تعارض ملیت و تشیع، این همانی ملیت و تشیع و هم چنین رابطه جزئی و کلی میان این دو مفهوم قائل شده اند. هم چنین روشن شد آن دسته از نظریه پردازانی که تاریخ تولد ملیت ایرانی را به عصر پیشامدرن ارجاع داده اند، عمدتاً تشیع را از هسته ملیت ایرانی دورتر تصور کرده و در مقابل، آنان که به مدرن بودن این ملیت گرایش داشته اند یا اساساً با ناسیونالیسم مخالفت کرده اند، امکان و عرصه بیشتری برای مذهب تشیع قائل هستند. هم چنین معلوم گشت ایده هایی که تشیع را در هسته ملیت ایرانی قرار داده و بعد تاریخی ایرانیت را نیز پذیرفته اند با وضعیت امروز هویتی ایرانیان قرابت بیشتری پیدا می کنند.

فرهنگ پهلوانی از غنی ترین و پربارترین سرمایه های ملی ایران است. این فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی طی دوره های متعدد تاریخی پهلوانان بزرگی را تربیت کرده و به جامعه ایرانی تحویل داده است. هدف اصلی این پژوهش معرفی پهلوانان ایرانی از دوران باستان تا دوره انقلاب اسلامی در ایران و بررسی سیر تحول و دگرگونی این فرهنگ و سردمداران آن یعنی پهلوانان است. فرض ما بر این است که آنچه موجب پایداری این فرهنگ غنی شده، مفاهیم مورد توجه آن یعنی درستکاری، تقویت جسم و روح، خصایل نیک و از همه مهم تر غلبه روح جوانمردی بر آن به پیروی از پیشوای ایرانیان مسلمان یعنی حضرت علی(ع) است. ازاین رو در این مقاله با تکیه بر مطالعات تاریخی در پی معرفی مفاهیم والای اخلاقی در فرهنگ پهلوانی و نمایندگان این فرهنگ یعنی پهلوانان این مرز و بوم در طی دوران باستان و دوران ایران اسلامی هستیم. این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه ای سعی در تحلیل یافته ها با روش روایی و تاریخ گونه داشته است. آنچه حاصل شده شناسایی ارتباط این فرهنگ با مفاهیم ملی و مذهبی مورد توجه ما به ویژه ارتباط پهلوانان ایرانی با پیشوای عالم تشیع، حضرت علی(ع) است که ایشان را به الگوی پایدار پهلوانان ایرانی مبدل ساخته است. ازاین رو مهم ترین یافته پژوهش این است که آیین عیاری که از دوران باستان در ایران وجود داشته، پس از ورود اسلام به ایران با مذهب تشیع به ویژه شخصیت ممتاز حضرت علی(ع) که برجسته ترین خصلت های جوانمردی را دارا بودند، پیوند برقرار کرده و در آمیزش با آن تقویت شده و تا به امروز رشد و گسترش یافته است.

زبان مشترک یکی از عوامل مهم تعریف کننده هویت و ملیت گروه های انسانی به شمار می آید. این زبان در واقع نقش عمده ای در برقراری ارتباط میان ساکنان گوناگون یک سرزمین بازی می کند. زبان و ادبیات فارسی، به دلیل ویژگی های ارزشمندی که دارد، به عنوان محور اصلی تمدن و فرهنگ ایرانی و عاملی وحدت آفرین مطرح بوده است. دوره قاجار نقطه آغاز برخورد ایران با دنیای خارج بود. در اثر این برخورد، وجوه تمایز و تفارق «خود» از «دیگری» برجسته شد. توجه به «هویت» بی آنکه درباره آن سخنی به میان آید، در آثار مکتوب دوره قاجار ظاهر شد. صبا یکی از معروف ترین و به بیانی بزرگ ترین شاعر دوره جنگ های ایران و روس است. وی با بازخوانی مفاهیم کهن ملیت و وطن گرایی، هویت زبانی در شهنشاه نامه را به شیوه جدیدی بازآفرینی کرده است. در این جستار، هویت زبانی در شهنشاه نامه با شیوه توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از روش کتابخانه ای و سندکاوی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های تحقیق نشان می-دهد که صبا توانسته است با خلق مفاهیمی همچون نوگرایی و بازآفرینی زبانی، آوردن کلمات جدید فرنگی و لغات تازه و نمایش نقش بنیادین زبان فارسی در پاسداشت هویت ملی، به اهمیت زبان فارسی، در حفظ و تحکیم ملیت و وطن گرایی در جامعه بپردازد.

به تعبیر بسیاری از نظریه پردازان "جماعت های تصوری" یکی از تاثیرگذارترین کتاب های انتهای قرن بیستم است. بر اساس آنچه که از بحث اندرسون در این کتاب بر می آید، ملّیت گرایی نوعی آگاهی کاذب متاثر از سرمایه داری نیست، بلکه حقیقتی است که خود به واسطه ی یکی از جنبه های مهم ولی فراموش شده ی سرمایه داری به وجود آمده است. سرمایه داری چاپی در بستر تاریخی خود یکی از گونه های بنگاه های اقتصادی است که نه تنها بر شکل و انتشار فرهنگ تاثیر گذاشت، بلکه خود بخشی از تولید سرمایه داری نیز بود. دست آورد اندرسون در این اثر آن بود که نشان داد چگونه صنعت چاپ به تولید واحدهای ملّی کمک کرد.اما نگاهی نقادانه به "جماعت های تصوری"، نشان می دهد که تحلیل اندرسون کم تر تحلیلی عملیاتی و کاربردی است. او این مسئله را توضیح نمی دهد که ملّت چگونه از سایر انواع جامعه (که خودش آنها را برمی سازد) متمایز می شود. به علاوه آنکه تحلیل او از سه وجه پذیرای انتقاداتی بسیار جدی است: درک او از ملّت به مثابه امری فراطبقاتی، غیراجتماعی و همه جایی، غیابِ اقلیت ها، گروه های حاشیه ای و فرودستان در تحلیل او، و نیز بی توجهی به مسئله ی جنسیت و نقش بازتولیدی زنان در شکل گیری یک ملّت، باعث می شود تا فضایی که او از شرایط شهروندی و ملّت می سازد، بر سبک زندگی مردانِ طبقه متوسط اروپایی مبتنی باشد.

یکی از مفاهیم تأثیرگذار بر جریانات هنر نوگرا در ایران «ملیت» است. مقاله ی حاضر چگونگی این اثرگذاری را بررسی و در این راستا بر نقش «دولت» و «گفتمان های فرهنگی- سیاسی» به عنوان واسطه های این تأثیر تأکید می کند. فرضیه ی مقاله تأثیرپذیری هنر نوگرا از گفتمان های سیاسی و حامیان هنری است. و هدف، دستیابی به اشکال مختلف تأثیر مفهوم «ملّیت» و یافتن توضیحی برای «چگونگی اثرگذاری» و شناسایی و تدقیقِ «واسطه ها»یی همچون نهادها و گفتمان ها در شکل دهی به گرایش های فرمی و محتوایی هنرمندان و جریان های هنرهای تجسمی نوگرای ایران در هر دو دوره ی پهلوی اول و دوم است. مقاله با رویکرد مارکسیستی و منطبق با نظریه «وساطتت زیبایی شناسی» لوکاچ نوشته شده است. در نتیجه، مفهوم «ملّیت» به عنوان یک دال مرکزی در بسیاری از گفتمان های غالب نشان داده شده و انواع گرایش های منتج و متأثر از آن در هنر نوگرای ایران تشریح می شود.

ازجمله مفاهیم مبنایی که در نظام های سیاسی دولت ملت محور نقشه راه دولت ها را مشخص می کند مفهوم «منافع ملی» است. اندیشه سیاسی اسلام نیازمند بازتعریف این دست مفاهیم در منظومه خویش بوده و اصیل ترین منبع جهت فهم رویکرد اسلامی، قرآن کریم است، لذا در قالب پژوهشی کیفی و معناشناسانه دو مفهوم منفعت و ملیت را در ادبیات قرآنی بررسی نمودیم تا به این سؤال پاسخ دهیم که منافع ملی در منظر قرآن کریم چه مقوله هایی را شامل می شود. منفعت در قرآن کریم دارای ویژگی هایی چون پایدار بودن، خیر بودن و تطابق با حقیقت را شامل می شود. برای فهم مفهوم ملیت، تعابیر قرآنی ای که بیانگر چهارچوب های اجتماعی است؛ مورد بررسی قرار گرفت و اصطلاحات امت، دیار، قوم، قریه، طایفه، ناس، عشیره، قبیله و شعب مطالعه شد. نتیجه آنکه قرآن کریم به چهارچوب جامعه انسانی رویکردی اقتضائی دارد و آن را در الگوی عرف بشری تعریف می کند و در کنار این مرز اقتضائی به اصالت مرزهای عقیدتی اشاره می کند. قرآن کریم دولت اسلامی را مأمور به تعقیب منافع با اولویت منافع معنوی دانسته و این منافع را در تعامل دو مرز ملی که اقتضاء امروز زیست بشری است و مرز اصیل عقیدتی تعریف می کند.

«دین»، «ملیت» و ملی گرایی از مسائل همیشگی جوامع بشری با پیامدهای مثبت و منفی است. سابقه کهن دین و ملیت در ایران به عنوان یکی از قدیمی ترین کشورها، زمینه را برای ورود اندیشه های ناسیونالیستی در قرن 19 مساعد کرد و امروزه درهم تنیدگی دین، ملیت و ملی گرایی در ایران، آن را به پدیده ای چندوجهی و درهم پیچیده تبدیل کرده است. مسئله اصلی این مقاله، فهم ماهیت ملی گراییِ ایرانی و نسبت آن با دین در ایران معاصر با تأکید بر امروز است و مروری بر سیر تاریخی آن نیز خواهد داشت. هدف اصلی مقاله تبیین مؤلفه ها و نسبت دین و ملی گرایی در ایران معاصر است. ابتدا بحثی نظری درباره «دین» و «ملی گرایی» مطرح شده و شبکه مفاهیم، مقومات و مؤلفه های هر کدام ارائه شده است. سپس نسبت دین و ملی گرایی در ایران امروز روی یک طیف در قالب سه جریان و نُه خرده جریان از بیشترین تعامل تا بیشترین تقابل و تضاد بررسی می شود. سه جریان اصلی عبارتند از: تقابل اسلام با ملی گرایی، تعامل اسلام و ملی گرایی، و تقابل ملی گرایی با اسلام. در ادامه به تبیین سیر و دوره های مختلف نسبت دین و ملی گرایی در عرصه سیاست و جامعه ایرانی طی بیش از یک سده اخیر، پرداخته ایم که از ابتدای ورود ناسیونالیسم به ایران تا به امروز در قالب پنج دوره و شش شبه الگو تبیین شده است. یکی از نتایج مقاله که در پایان بدان پرداخته شده این است که ملی گرایی ایرانی اگر چه تحت تأثیر ناسیونالیسم جهانی پدید آمد اما با نمونه های غربی و عربی تفاوت اساسی داشت.

هویت و ملت ایران فقط مربوط به ساختار و تمدن سازی این سرزمین دوران باستان و قبل از  تاریخ نیست، این ملت با ظهور اسلام و رسالت آخرین پیامبر عظیم الشان، به دیانت مقبول، که همان اسلام است گروید و در تمدن اسلامی سهم اساسی یافت. هویت ایرانی با تمام مختصات و خصوصیات اسلامی به هم آمیخت و تکامل پیدا کرد که زبان عربی در این تکامل سهم بسزایی داشت. از این رو هدف این پژوهش چگونگی تأثیر و نقش زبان  عربی بر تحکیم  هویت ایرانی اسلامی است. لذا آموزش زبان عربی از چند جهت اهمیت دارد. الف: زبان عربی زبان دین و زبان فرهنگ اسلامی، قرآن و حدیث و نهج البلاغه است. درک مفاهیم و معارف اسلامی به زبان عربی وابسته است و بسیاری از دانش های مسلمانان به ویژه غیر عرب ها و ایرانی ها در این زمینه بر بستر زبان عربی قابل درک و بررسی است. ب: بخش گسترده ای از ساختمان زبان و ادب فارسی در گرو دانش کافی از زبان عربی است. بسیاری از دانشمندان زبان و ادبیات فارسی برای عرضه یافته های خود در گستره دانش زبان از زبان عربی سود برده اند. ج. زبان عربی زبان پیوند ملت های مسلمان دنیاست. 

«هویت ملی» با وجود تنوع فرهنگ، قومیت، ادیان و مذاهب در ایران، فصل مشترک تمامی این تفاوت ها است. قرائت های موجود از هویت ملی، نشان از نگاه غیرواقع گرایانه به این عنصر انسجام بخش اجتماعی دارد که نمود آن را می توان در تقریب مذاهب، ذیل تدارک منافع ملی دید. در واقع، منافع امت، بخشی از منافع هویت ملی قلمداد می شود. رویکرد واقع گرایانه نسبت به تقریب مذاهب اسلامی، چه از حیث روابط فراملی و چه از حیث فروملی، نیازمند بینشی دقیق در فهم منافع ملی است. فهم فقهی منافع هویت ملی، می تواند به خوانش نوینی از تقریب منتهی شود. نوشتار پیش رو که با روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، نشان می دهد: بازنمایی هویت ملی و الزامات حفظ منافع آن، با ادراکی فقهی در جهت تقریب مذاهب اسلامی، با توجه به اصول و قواعدی، مانند مصالح امت اسلامی، عدالت و نفی سبیل، حاکم بر حفظ منافع ملی است که می تواند مذاهب اسلامی را در خود مجتمع سازد. بنابراین، توجه به تقریب با فهمی فقهی نسبت به ملیت و منافع آن، با تمسک به بناء عقلاء، سیره متشرعه و نظریه منطقه الفراغ، تبیین روشنی از تقریب به دست می دهد.

بررسی چگونگی پدید آمدن گفتمان ها در حوزه ی معماری و تأثیر آن در کیفیت زیست توده مردم بسیار حائز اهمیت است. ضرورت این پژوهش در باب فهم تأثیراتی است که تغییرات اجتماعی بر روند شکل گیری یک معماری با گفتمان جدید می تواند ایجاد کند. این تحقیق به توصیف منظم وضعیت معماری دوران پهلوی دوم و تأثیرات تغییر در بنیان های فکری جامعه بر آن می پردازد. هدف از این پژوهش بررسی شرایط تغییر گفتمان هنری در شکل گیری نوعی گرایش به ملیت از منظر معماری در ایران در دوران پهلوی دوم است. چهارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر سه اصل (شرایط محیطی، بافت ها یا زمینه های نهادی و زنجیره های کنش) روبرت وسنو در ایجاد گفتمان هنری جدید و تطبیق آن با دوره موردنظر پژوهش است. در گام بعدی، سه عامل تولید، گزینش و نهادینه شدن به عنوان عوامل تثبیت یک گفتمان جدید، مورد آزمون قرار می گیرد. شیوه تحقیق در این نگارش براساس روش تفسیری تاریخی بوده و ابزار تحقیق اسناد و مجلات تخصصی دوران پهلوی دوم بوده است. نتایج نشان می دهد تغییر گفتمان هنری در دوران متأخر پهلوی دوم قابل تطبیق با سه اصل تغییرات اجتماعی وسنو در بطن جامعه است

هدف: نوشتار حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش بود که نظریه های منشأ پیدایش هویت ملی بر اساس چه پارادایم ها و رویکردهایی قابل طرح و توضیح است. روش: برای پاسخ به سؤال مقاله، از روش توصیفی- تحلیلی و تکنیک مطالعات کتابخانه ای بهره گرفته شده است. یافته ها: یافته های تحقیق نشان دادند که منشأ پیدایش هویت ملی بر اساس شش پارادایم نظریِ ازلی انگاری، جاویدانگاری، مدرنیسم، نمادگرایی قومی، ابزارانگاری و پُست مدرنیسم، و چهار رویکرد نظریِ ذات گرایی، سازه انگاری، گفتمانی و زیست جهانی، قابل توضیح و تفسیر و تبیین است که در این مقاله به همه این نظریه ها پرداخته شده است. نتیجه گیری: چیستیِ هویت و پاسخ به پرسش «من کیستم؟» همواره یکی از سؤالهای معرفتی و مسائل اساسی بشریت از ابتدا تا کنون بوده که هیچ گاه رنگ کهنگی به خود نگرفته و از جدیدترین مباحث عصر مدرن و پسامدرن به حساب آمده است. از نتایج این مطالعه؛ تقسیم بندی مناسب نظریات پراکنده منشأ پیدایش هویت ملی، در قالب پارادایم ها و رویکردهای مختلف است که در کسب شناخت و معرفت درست در تحلیل موضوعات و پدیده های هویتی در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تاریخی، هنری، ادبی و غیره ... بسیار تأثیرگذار است.

ورزش به مثابه یک واقعیت و رفتار اجتماعی می تواند فضایی برای تجلی و بازنمایی کنش ها و رفتارهای هویت خواهانه باشد. این امر، به ویژه در جهان ارتباطاتی و اطلاعاتی امروز و محبوبیت فزاینده شماری از ورزش ها، قابل تامل است. هویت خواهی از مهترین شاخص های ملی گرایی است. در عصر حاضر با وجود گرایش کشورها به سمت جهانی شدن، ملی گرایی و گرایش های هویت خواهانه نیز همچنان مورد پذیرش ملت ها و کشورها هستند. هدف پژوهش حاضر، بررسی چگونگی تاثیر ورزش بر هویت خواهی است. روش تحقیق در این پژوهش، پیمایشی است که با تدوین پرسشنامه و روش نمونه گیری خوشه ای، نظر 120 نفر از اعضای هیئت علمی و دانشجویان دکتری رشته های مدیریت ورزشی و جغرافیای سیاسی در دانشگاه های تهران درباره تاثیر ورزش بر شاخص های هویت- شامل هویت ملی، ملیت و ناسیونالیسم و دولت- ملت سازی- پرسیده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که ورزش می تواند فضایی برای بروز و تقویت هویت ملی باشد؛ مانند نتایج درخشان ورزشکاران ایرانی در المپیک 2012 لندن و افزایش وزن ژئوپولیتیکی ایران در جهان اسلام. ملیت و ناسیونالیسم نیز می تواند در مسابقات ورزشی تجلی یابد و تاثیر سیاسی و ژئوپولیتیکی خود را برجای بگذارد؛ مانند قهرمانی کشور قطر در جام ملت های آسیا 2019 که به ابزاری برای خودنمایی این کشور در مقابل ژئوپولیتیک تحمیلی عربستان تبدیل شد. همچنین، ورزش می تواند فرایند دولت- ملت سازی را نیز تحت تاثیر قرار دهد. پشنهاد پژوهش حاضر این است که مدیران، مسئولان و سیاست گذاران، نقش ورزش در مسائل هویتی و ملی گرایانه به عنوان یک اصل راهبردی در سیاست های کلان ملی و کشوری را در نظر گیرند.

از اواسط قرن نوزدهم همزمان با سلسله قاجاریه، درنتیج ه مواجهه ایرانیان با ارزشهای اروپ ایی، هوی ت ایران ی ب ا چ الش ه ای تازه ای روبه رو شد. همچنین مفاهیم و ایدئولوژی هایی وارد ادبیات سیاسی و فکری آن روزگار شد که با واقعیت تاریخی و اجتماعی جامعه ایرانی مطابقت چندانی نداشت. یکی از این واقعیت های جامعه شناختی به گروههای ایلاتی و عشایری برمی گشت که در مفاهیم وارداتی جای چندانی نداشتند، چرا که آنها معرف هویت های قومی بودند که در مقابل هویتی مدرنی با عنوان هویت ملی قرار می گرفتند. این موضوع باعث شد تا برخی از نظریه پردازان قائل به وجود تعارض و تضاد عمیق بین پدیده های مدرنی همچون هویت ملی، انقلاب و دولت سازی در ایران با روحیه و خلقیات ایلی-عشیره ای شوند. نتیجه این موضوع این شد که این محققان در تاریخ نگاری های رسمی و پذیرفته شده کمتر سخن از مشارکت عشایر و ایلات در فرآیند وقایع و تحولات مهم ایران معاصر از جمله جنبش مشروطه و انقلاب 1357 به میان بیاورند. از سوی دیگر، مولفه دیگری که منجر به تقویت رویکرد مذکور شد، ریشه در بینش شرق شناسی داشت که بر اساس آن، تاریخ شرق الزاماً چیزی جز صورتِ تحریف شده تاریخ غرب نبود و در نهایت شرق مسیری جز پای گذاشتن در همان طریقتِ غربی نداشت. برآیند دیدگاه مذکور، در تحلیل تاریخ ایران، منجر به نادیده انگاشتن عناصر فرهنگی-اجتماعی و ایلیاتی-عشیره ای است که به عنوان تشکیل دهنده خرده هویت ها در تعامل با هویتی ملی در فرایند تکوین هر دو رخداد مهم دوران معاصر نقش مهمی ایفا نموده اند. به همین دلیل، در مقاله مذکور به بازخوانی انتقادی رویکرد تاریخی پرداخته شد و تلاش شد تا خوانشی محدود از تاریخ را که شهرمحور و مرکزمحور است و نقش گروه های به ظاهر حاشیه ای مثل ایلات و عشایر در آن تا حد ممکن تقلیل یافته است، از نو مورد بازنگری قرار بگیرد. در این بازخوانی انتقادی نویسنده همچنین تلاش کرده است تا به الگوهای نظری متفاوتی بیندیشد و پرسش اصلی خود را این طور مطرح کند که در روایت تاریخ نگاری از جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی، عناصر فرهنگی-اجتماعی ایلیاتی چه تاثیر و جایگاهی داشته است؟ زیربنای بنیادی این پژوهش تلاش برای ایجاد تردید و تزلزل در خوانش های شرق شناختی از تاریخ معاصر ایران بوده است. در همین راستا اگرچه پرسش اصلی تحقیق درباب نقش عناصر فرهنگی-اجتماعی ایلیاتی در جنبش مشروطه و انقلاب اسلامی بود، اما در واقع تحقیق از خِلال این پرسش و به واسطه آن به دنبال ارائه قرائت های جدیدتری از تاریخ معاصر ایران بوده است. فرضیه پژوهش بر این مفهوم استوار است که هویت ملی و ملت مدرن ضرورتاً به معنای انحلال فورماسیون های پیشامدرن و ادغام آن در یک کلیتِ مصنوعی و برساخته از بالا نیست و در همین راستا است که تحولات کلان ایران معاصر الزاماً «شهرمحور» و به ویژه «تهران محور» و «کلانشهرمحور» نیستند و ضروری به نظر می رسد تا نقش گروه هایی که خارج از کانون شهرهایی همچون تهران و مراکز استانها – که غالباً نماد تحقق مدرنیته اند – قرار می گیرند نیز مورد توجه واقع شود. در این مورد، در حوزه تاریخ نگاری معاصر و مباحث جامعه شناختی، از جهت غلبه نگاه شهرمحور و تهران محور، توجه چندانی به نقش ایلات و عشایر نشده است. با فرض اینکه جامعه می تواند تکثر اجتماعی خودش را حفظ نموده و در عین حال در پدیده های ملی نیز نقش آفرینی کند، سه مولفه فرهنگی-اجتماعی حیات ایلیاتی-عشیره ای – یعنی رهبری ایل، سازمان اجتماعی و روحیه و فرهنگ مشارکت در حیاتِ جمعی قبیله – در این مقاله در چگونگی مداخله قبایل ایرانی در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته اند.