مطالب مرتبط با کلیدواژه

هنر شیعی


۱.

کتیبه های مدارس عصر صفویه به مثابه رسانه های نمادین هنر شیعی نمونه موردی: مسجد مدرسه چهارباغ اصفهان(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی سال هشتم پاییز ۱۳۹۶ شماره ۲۸

کلیدواژه‌ها: تحلیل محتوا کتیبه هنر شیعی مسجد مدرسه چهارباغ اصفهان کارکرد نمادین

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی تاریخ ایران اسلامی حکومت های ایرانی- اسلامی صفوی فرهنگی
  2. حوزه‌های تخصصی تاریخ گروه های ویژه باستان شناسی
تعداد بازدید : ۱۱۴۹ تعداد دانلود : ۶۳۱
مسجد مدرسه چهارباغ به عنوان گنجینه ای از هنر کتیبه نگاری اسلامی جایگاه ویژه ای دارد. بر این اساس پژوهش حاضر تلاش دارد به تبیین جایگاه کتیبه های این بنا به عنوان رسانه هایی نمادین بپردازد تا زمینه پاسخ به این پرسش اصلی که مهم ترین پیام های نمادین بازتاب یافته در کتیبه های مسجد مدرسه چهارباغ ضمن تبیین نحوه انتقال پیام ها چیست؟ فراهم آید. پژوهش حاضر از حیث روش توصیفی تحلیلی است. یافته اندوزی به شیوه میدانی و کتابخانه ای صورت پذیرفته است و تجزیه و تحلیل یافته ها کیفی است. نتایج پژوهش حاضر گویای آن است که مهمترین و بیشترین پیام هایی که از تعامل مذهب تشیع، مبانی اعتقادی و سیاست مذهبی حاکم در عصر صفویه، بر اساس سیری منظم از طریق این رسانه های نمادین هنر شیعی به مخاطبان انتقال می یابد، شامل بیان فضیلت، جانشینی (خلافت)، امامت و اشاره به ویژگی های برتر حضرت علی × ، مدح و ستایش و الگوسازی از شخصیت امام علی × به عنوان مبنای اعتقادی هنر شیعی و اساس سیاست مذهبی رایج است.
۲.

بررسی جلوه های بصریعیون اخبار الرضا در فالنامة تهماسبی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: فرهنگ رضوی سال دوم پاییز ۱۳۹۳ شماره ۷ 81-106

کلیدواژه‌ها: شیخ صدوق عیون اخبارالرضا نگارگری مضامین رضوی فالنامة تهماسبی هنر شیعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۰۰ تعداد دانلود : ۳۲۳
درهنر مصورسازی نسخه ها که همواره تحت تأثیر تفکر مذهبی هنرمندان وحامیان آنها قرارداشتهاست، بخش عمده ای از آنها روایت های مربوط به پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) ایشان را متجلی ساخته اند. رویکرد هنرمندان به این مضامین موجب بروزجلوه های خاصی از پردازش تمثیلی، نشانه ای وانتزاعی درجهت روایتگری نسبت به سایر موضوع ها در نگارگری شده است تا مضامین شیعی را به زبان تصویری انعکاس دهند. مهم ترین منابع تصویرسازی برای هنرمندان شیعی،کتاب های حدیثی مانند عیون اخبارالرضا هستند که به ویژه به فضائل و معجزه های ائمه اطهار (ع) پرداخته اند. یکی از نسخه های مصورکه به مضامین شیعی پرداخته فالنامة تهماسبی است که در آن، نگاره هایی منتسب به امام رضا (ع) احتمالاً با الهام از روایت های شیخ صدوق به تصویر درآمده اند. این نوشتار ضمن بررسی زندگانی شیخ صدوق، ویژگی های نگاره های رضوی موجود در فالنامه و نحوة انعکاس روایت های رئیس المحدثین در آن را به شیوة توصیفی تحلیلی مطالعه کرده است. براساس پژوهش ها، هنرشیعی با بهره مندی از آموزه های ناب تشیع و عناصرنمادین، تلاش بی شائبة فرهیختگان دینی وهنری در دوره های مختلف را به نمایش گذاشته است.
۳.

کتیبه های ضریح شیر و شکر امام رضا (ع) از منظر مبانی اعتقادی شیعه(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: نگره زمستان ۱۳۹۵ شماره ۴۰ 16 - 31

کلیدواژه‌ها: کتیبه ضریح امام رضا (ع) شیر و شکر ثلث ابوالحسن حافظیان محمدتقی ذوفن هنر شیعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۹۳۵ تعداد دانلود : ۸۷۲
ضریح سازه ای منحصراً شیعی است که تزئینات و کتیبه های نقش بسته بر آن، با تأمل و دقت خاصی از منظر عقاید شیعه انتخاب می شود. ضریح شیر و شکر چهارمین ضریح قرار گرفته بر مضجع شریف امام رضا (ع) بوده است که در نیمه شعبان سال 1379 ه.ق. در محل قبر نصب شده است. طراحی این ضریح توسط استاد محمد تقی ذوفن صورت گرفته و ناظر ساخت و پژوهشگر انتخاب کتیبه های ضریح مرحوم ابوالحسن حافظیان بوده است. کتیبه های این ضریح شامل سوره یس، سوره انسان، اسماء الهی، احادیثی در شأن امام رضا(ع) و اسماء چهارده معصوم (ع) است که اکثراً به خط زیبای ثلث کتابت شده است. به علت مرمت های صورت گرفته بر این ضریح، در کتیبه های آن تغییراتی ایجاد شده به صورتی که تعدادی از این کتیبه ها با نقوش اسلیمی فلزی تعویض شده است و تعدادی از اسماء الهی از قسمت تاج ضریح برداشته شده اما دیگر کتیبه ها کمتر دستخوش تغییرات بوده است. این مقاله سعی بر آن دارد تا کتیبه های ضریح شیر و شکر به تفصیل مع رفی گردد و با توجه به مرمت های انجام شده تغییرات ذکر شود. سؤال پژوهش این است که آیا انتخاب کتیبه های ضریح اعم از آیات، اسماء الهی و احادیث با توجه به اعتقادات شیعه و شأن امام رضا (ع) دلایل خاصی داشته است؟ این مطالعه به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است و جمع آوری اطلاعات و تصاویر به صورت، میدانی و کتابخانه ای بوده است. در نتیجه این مطالعه روشن گردید که متن کتیبه های انتخاب شده برای کتابت بر ضریح با علم به باطن آیات و احادیث همراه است و زایر در هنگام زیارت هم از نظر معنوی و هم از نظر بصری با ضریح و علی الخصوص ولی مدفون ارتباط بر قرار می سازد.
۴.

مطالعه تأثیرپذیری نگاره های شاهنامه طهماسبی از تغییر مذهب در دوره صفوی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: نگره تابستان ۱۳۹۶ شماره ۴۲ 47 - 61

کلیدواژه‌ها: شاهنامه طهماسبی نگارگری صفوی مکتب تبریز دوم هنر شیعی تشیع

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۷۵۱ تعداد دانلود : ۸۳۱
در آغاز قرن دهم هجری، با قدرت یافتن صفویان، مذهب تشیع در ایران رسمی شد. در طول تاریخ، مذهب به عنوان عاملی مهم در روند اندیشه ها و افکار ملت ها مطرح بوده است. از این رو در هر دوره تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و هنر جوامع داشته است. در دوره صفویه نیز هنر از نهضت مذهبی ایجادشده در این عصر بی بهره نماند و هنرمندان این دوره توانستند با تأثیرپذیری از مذهب تشیع، افکار و عقاید خود را در آثار هنری و صنعتی تولیدشده منعکس نمایند. از جمله این هنرها نگارگری بود. با توجه به اینکه شاهنامه همواره یکی از مهمترین منابع الهام بخش تصویرگری برای هنرمندان ایرانی محسوب می شد، بستری مناسب برای نمایان ساختن تأثیر و تأثرات فرهنگی هر دوره فراهم می ساخت. شاهنامه طهماسبی نخستین اثر سترگ تولید شده در کتابخانه سلطنتی تبریز دوره صفوی است که تصویرگری آن از دوره شاه اسماعیل اول آغاز و تا دوره شاه طهماسب ادامه پیدا کرد. این پژوهش با هدف بررسی چگونگی تأثیرگذاری مذهب تشیع بر نگاره های شاهنامه شاه طهماسب به عنوان نخستین اثر قابل توجه دوره صفوی به مطالعه مضامین شیعی نگاره های این شاهنامه می پردازد و سعی در پاسخگویی به این پرسش ها دارد: تغییر مذهب و رسمی شدن تشیع به چه میزان بر نگارگری شاهنامه طهماسبی اثرگذاشته است؟ نمادهای شیعی در قالب چه عناصری و در کدام صحنه ها و مجالس به تصویر درآمده اند؟ در همین راستا از میان تمامی نگاره های این شاهنامه (258 نگاره) پانزده نگاره به واسطه دارا بودن نشان های شیعی به عنوان جامعه آماری در پژوهش حاضر انتخاب شدند. با بررسی و مطالعه نگاره های این اثر، می توان تأثیرات مذهب جدید (تشیع) را که به وضوح و با ظرافت و دقت فراوان در بسیاری از نگاره های این نسخه در قالب عناصری همچون ذکر نام حضرت علی(ع) در درفش ها و سردرفش های جنگی و تزئینات بناها و یا کلاه دوازده ترک قزلباشان ترسیم شده اند مشاهده کرد. این مقاله بر اساس شیوه یافته اندوزی از طریق مطالعات کتابخانه ای همراه با روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده است. 
۵.

تطبیق زیبایی شناختی دیوارنگاری های مذهبی (واقعه کربلا) بقعه شاه زید و تکیه معاون الملک در تعامل با تعزیه(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: نگره زمستان ۱۳۹۷ شماره ۴۸ 88 - 105

کلیدواژه‌ها: دیوارنگاری مذهبی زیبایی شناسی بقعه شاه زید تکیه معاون الملک قاجار هنر شیعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵۱۷ تعداد دانلود : ۴۵۶
دیوارنگاری مذهبی در معنای هنر شیعی و با محوریت ائمه دین، به ویژه واقعه کربلا با قدمتی چندصدساله، از مهم ترین گونه های دیوارنگاری ایرانی است که دوران اوج و شکوفایی خود را در دوره قاجار و در پیوند با تعزیه سپری نمود. تأثیر این ارتباط در ویژگی های مضمونی، ساختاری و زیبایی شناختی دیوارنگاری های مذهبی این دوران با تکنیک های اجرایی مختلف نمایان است. گچ نگاری های امام زاده زید در اصفهان و کاشی نگاری های تکیه معاون الملک در کرمانشاه که در نیمه نخست سده چهاردهم ایجاد شده اند، دو نمونه برجسته دیوارنگاری های مذهبی قاجاری هستند که در این نوشتار مورد ارزیابی قرار گرفته اند. هدف از این پژوهش تطبیق زیبایی شناختی نقاشی های مذهبی تکیه معاون الملک و بقعه شاه زید در تعامل با نمایش های مذهبی تعزیه است. این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش هاست که ارتباط دیوارنگاری مذهبی دوره قاجار با نمایش های تعزیه چگونه تبیین می شود؟ و تکنیک های اجرایی مختلف چه تأثیری بر ساختار صوری و زیبایی شناختی دیوارنگاری های امام زاده زید و تکیه معاون الملک داشته است؟ این پژوهش از نوع توسعه ای و با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام گرفته و تجزیه و تحلیل داده ها نیز به روش کیفی است. در بیان نتایج این پژوهش می توان گفت که تعامل دیوارنگاری مذهبی با نمایش تعزیه اشتراکاتی میان آنها ایجاد کرده که در ویژگی های مضمونی، ادبی، مکانی، عدم وحدت زمانی و مکانی و نمادپردازی رنگ دیوارنگاره های مذهبی این دوران نمایان است. دیوارنگاره های امام زاده زید و تکیه معاون الملک نیز به دلیل برخورداری از زمینه مشترک تعامل با تعزیه دارای ویژگی های گفته شده هستند، اما ساختار صوری نقاشی های دو مجموعه که با دو تکنیک متفاوت گچ نگاری و کاشی نگاری اجرا شده اند، با یکدیگر متفاوت بوده و به نظر می رسد تفاوت ساختاری و زیبایی شناسی این نقاشی ها ناشی از تفاوت در به کارگیری تکنیک های اجرایی و ابزار بیانی باشد.
۶.

بررسی نمادهای تصویری هنر شیعی در نقاشی قهوه  خانه ای

نویسنده:
منبع: پیکره دوره پنجم بهار و تابستان ۱۳۹۵ شماره ۹ 35 - 50

کلیدواژه‌ها: نقاشی قهوه خانه ای هنر شیعی نمادهای تصویری نقالی تعزیه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۸۷۰ تعداد دانلود : ۷۲۴
نقاشی قهوه خانه ای از جمله هنرهایی است که از بطن جامعه و توسط نقاشان مکتب ندیده ای بوجود آمد که هر کدام از آن ها در حرفه های مختلف مثل کاشی سازی، گچ بری، و... فعالیت می کردند. در این نوع نقاشی شاهد مضامین مذهبی و غیر مذهبی هستیم که بدون تکلف و در نهایت سادگی به تصویر کشیده شده اند. در قهوه خانه ها نقالانی حضور داشتند که به بیان داستان های مذهبی، ملی و حماسی می پرداختند، نقاشان قهوه خانه ای متأثر از این داستان ها، برداشت خود را با تکیه بر قوه خیال شان به تصویر می کشیدند. در این مقاله به نقش ها و عناصری پرداخته شده که به صورت نمادین یادآور اعتقادات شیعی است، از آن جمله می توان به اشیاء، حیوانات و رنگ هایی اشاره کرد که نقاشان قهوه  خانه ای در کار خود از آن ها بهره جسته اند. هدف از انجام این تحقیق بررسی نمادهای تصویری هنر شیعی در نقاشی  های قهوه خانه ای است. پژوهش حاضر به روش توصیفی  تحلیلی بوده و ابزار گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای می باشد. در این راستا ابتدا استفاده از عناصر شیعی در هنر، و علل ورود آن ها به این وادی بررسی شده و پس از آن، به نمادهای موجود در نقاشی قهوه خانه ای پرداخته شده و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که ریشه ی این عناصر به حکومت آل بویه باز می گردد زیرا آنان شیعه و پیرو امام علی بودند. و تاثیر آن بر روی مردم، تقویت روحیه میهن پرستی و دفاع از سرزمین و اعتقاداتشان بود.
۷.

تفکرِ تعقلّیِ شیعی و تأثیر آن در معماری منظر دوره صفویه(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: نقش جهان سال ششم تابستان ۱۳۹۵ شماره ۲ 48-59

کلیدواژه‌ها: ساحت عقلانی هنر شیعی تفکر تعقلی هندسه معماری منظر دوره صفوی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴۸۷ تعداد دانلود : ۴۷۲
عقل و تعقل، مفاهیمی هستند که همواره، از سوی فلاسفه و متفکران ، در ظرف جهان بین یهای مختلف و به تناسب تعریف از انسان و تمایز وی از سایر موجودات «حیوان»، به صورت غایتمند مورد تأمل قرارگرفته اند. «تفکرِ تعقلیِ شیعی» به عنوان عنصری متمایزک ننده از سایر اندیشه های اسامی، آثار فلاسفه شیعه را تحت تأثیر قرار داده و باعث به وجو دآمدن، تعاریفی از عوالم عقلی و نیز تجلی آن در عالم جسمانی یا محسوسات گشته است. در این میان، هنر و آثار انسان ساخت به واسطه متجلی نمودنِ انوارِعالمِ عقلی در عالم محسوسات، سیر در قوس نزولی «سیر من ا...» ، و نیز فراه مآوردن زمین ههای سیر نف سانسانی در قوس صعودی«سیر الی ا...» همواره مورد توجه بسیاری از متفکران بود هاست. در دوره صفوی ب هزعم زمین هسازی حضور تفکر شیعی، موجبات تجلی کالبدی این اندیشه در معمار ی منظر را شاهد هستیم، که با دار ابودن مفاهیم غنی، بالقوه و نیز متأثر از دیدگاه های فلسفی این دوران، توانسته است، عنصر ماندگاری را در خود تقویت کرده و به بالا بردن ادراک عقلانی منجر شود. مقاله حاضر سع ی دارد تا با اتکا به قرآن، احادیث و اندیش ههای ملاصدرا ، معمار ی منظ ر دور ه صفوی شهراصفهان را در حیطه تفکر تعقل شیعی مورد بررسی قرار داده و شاخص ها و تجلیات کالبدی آ نرا به موجب ادراک تعقلی انسان، آشکار نماید. این پژوهش با بهره گیری از مطالعات کتابخان های ، غور در مباحث فلسفی و دینی ، به دنبال ارائه ی تأویلی ب رگرفته از تفکر تعقلی شیعی در منظر دوره صفوی است. یافت ههای این پژوهش نشان م یدهند که معماری منظ رایرانی، و ب هطور شاخص باغ ایرانی، که دارای الگوی شناخت هشده و ماندگار با پیشینه تاریخی سده های مختلف است ؛ در این دوره با بهره گیری از مفاهیم برخاسته از این تفکر، به مفاهیمی چون عالم مثال، عدالت و قدر بیشتر پرداخته است.
۸.

مطالعه تطبیقی بازتاب مضامین شیعی در آثار هنری فاطمیان مصر و آل بویه

نویسنده:
منبع: مطالعات فرهنگ و هنر آسیا سال دوم بهار و تابستان ۱۳۹۹ شماره ۱ 272-291
تعداد بازدید : ۲۴۱ تعداد دانلود : ۲۵۶
آثار برجای مانده از فاطمیان و آل بویه نشان می دهد که فاطمیان نسبت به استفاده از مضامین شیعی در آثار هنری خود سستی نموده اند، در حالی که آل بویه در آثار خود به وفور از آن استفاده کرده و از مضامین متنوع ترین نیز در آثار خود بهره برده اند. پژوهش حاضر به روش تاریخی و توصیفی- تحلیلی و با هدف شناخت دلایل تفاوت در نوع بازتاب مضامین شیعی در هنر فاطمیان مصر و آل بویه انجام شده است و به این پرسش پاسخ می دهد که وجود تفاوت در نوع بکارگیری مضامین شیعی در آثار هنری فاطمیان و آل بویه ناشی از چیست؟ نتایج نشان می دهد که نگرش متفاوت فاطمیان و آل بویه نسبت به هنر، بروز تفاوت در نوع استفاده آنان از مضامین شیعی را منجر شده است؛ فاطمیان به آثار هنری به دید کالایی برای تجارت و کسب درآمد نگاه می کردند، در حالی که آل بویه نسبت به هنر نگرشی تبلیغی داشتند و آثار هنری را به مثابه ابزاری در جهت تبلیغ عقاید و نیزکسب مشروعیت مذهبی می انگاشتند.
۹.

مطالعه تزئینات «درِ چوبی» بقعه چهارپادشاهان لاهیجان موجود در موزه ملی ایران(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پیکره دوره دهم بهار ۱۴۰۰ شماره ۲۳ 46 - 59

کلیدواژه‌ها: کیاییان بقعه چهارپادشاه در چوبی لاهیجان هنر شیعی کتیبه نگاری

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳۳۱ تعداد دانلود : ۳۰۷
بیان مسئله: درِ چوبی بقعه چهار پادشاهان لاهیجان یکی از آثار منبت کاری موجود در موزه ملی ایران است که به لحاظ قدمت و زیبایی و نیز کتیبه های به کار رفته در آن دارای ارزشی ویژه است. این در متعلق به دوره حکومت کیاییان است که  همزمان با دوره صفوی در مناطق شمال کشور حکمرانی می کردند. از دوره کیائیان آثار هنری گران بهایی از جمله آثار چوبی با تکنیک منبت کاری به جای مانده است که یکی از آن ها بقعه چهارپادشاهان لاهیجان و از جمله در قدیمی این بقعه است. این پژوهش با پاسخ به سؤالات چیستی نقوش درِ بقعه گفته شده و نیز مضامین به کار رفته در آن به مسئله این تحقیق که شناخت مضامین و محتوی این اثر تاریخی ست، پاسخ می دهد. هدف:  شناخت و آشنایی با هنر کیائیان در منطقه شمال ایران و آشنایی با عناصر بصری و معماری منطقه هدف این پژوهش است. روش پژوهش: پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه ای و نگاه تاریخی به شیوه توصیفی تحلیلی انجام گرفته است. یافته ها: در تزئینات درِ بقعه چهار پادشاهان، از نقوش گیاهی شامل اسلیمی و ختایی با ظرافت و تنوع چشم گیری استفاده شده است و همگی آن ها از نقوش رایج دوره صفوی ست. بیشترین خط استفاده شده در کتیبه ها خط ثلث است. همچنین مضامین کتیبه ها شامل دعا و شعر است. به طور کلی با بررسی ویژگی های این اثر می توان گفت، حکومت کیاییان مانند حاکمان هم عصر خود صفویان، اصول بصری نقوش را در حد کمال در نظر داشته اند. 
۱۰.

درپوش های سرامیکی کندوی عسل: گنجینه ای ناشناخته از هنرهای عامه تبریز(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: فرهنگ و ادبیات عامه سال نهم بهمن و اسفند ۱۴۰۰ شماره ۴۲ ۱۴۶-۱۰۹

کلیدواژه‌ها: کندوی عسل نقاشی روی سفال هنرهای عامه قاجار و پهلوی هنر شیعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۵۲ تعداد دانلود : ۱۴۵
یکی از گونه های ناشناخته از هنرهای تصویری قاجار و پهلوی، نقاشی های روی درپوش های سفالین کندوی عسل است. این درپوش ها به قطر تقریبی 23 سانتی متر بر روی کندوهای حصیری به طول حدود 85 سانتی متر نصب می شدند و یک سوراخ جهت عبور زنبورها در کناره آن ها قرار داشت. در این مقاله برای اولین بار ده ها نمونه از این درپوش ها که از اواخر عصر صفوی تا دوره پهلوی اول ساخته شده اند، معرفی می شود. مهم ترین مسئله این تحقیق شناسایی محل تولید این درپوش ها، دسته بندی مضامین نقوش و کتیبه ها و تحلیل محتوای آن هاست. نتایج نشان می دهد که این آثار را می توان به سه گروه کلی کتیبه دار، نقاشی های مذهبی و نقاشی های غیرمذهبی دسته بندی کرد. در میان آثار کتیبه دار، اذکار و دعاهایی نوشته شده که باید آن ها را وسیله ای جهت برآورده شدن حاجات و نیز تعویذی برای دفع بلاها از محصولات تلقی کرد. همچنین برخی از دعاها و آیات قرآنی در ارتباط با افزایش برکت محصول و نیز دفع چشم زخم هستند. علاوه بر کتیبه هایی با محتوای «ناد علی» و «اسم اعظم» که بر شیعی بودن آثار دلالت می کنند، تمام نقاشی های مذهبی شناسایی شده نیز مرتبط با باورهای مذهب تشیع است. نقاشی های مذهبی شامل تصاویری از دلدل، پنجه و زیارتگاه های امامان شیعه ازجمله آستانه های کاظمین و نجف است. در میان نقاشی های غیرمذهبی، بیشترین فراوانی به تصاویر حیوانات اختصاص دارد که آن ها را در نقش مایه های درخت زندگی یا صحنه های شکار نشان می دهد.
۱۱.

بازتاب مذهب، تاریخ، سیاست و فرهنگ ایرانی در فالنامه قطب شاهیان دکن(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پیکره دوره یازدهم تابستان ۱۴۰۱ شماره ۲۸ 39 - 52

کلیدواژه‌ها: هنر شیعی قطب شاهیان فالنامه نگاری فرهنگ ایرانی فالنامه گلکنده خلیلی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۵۳ تعداد دانلود : ۱۳۴
بیان مسئله: دوران قطب شاهیان در دکن ، یکی از دوران های اوج فرهنگ ایرانی خارج از مرزهای جغرافیایی آن است. قطب شاهیان به واسطه ایرانی تبار و شیعه بودن، گرایش خاصی به فرهنگ ایران داشتند و تعداد زیاد مهاجران و کارگزاران ایرانی در دکن، به رونق فرهنگ ایرانی در قلمرو ایشان اضافه می کرد. با پشتوانه فرهنگ ایرانی و حمایت ایشان، آثار هنری و ادبی زیادی شکل گرفت که در بر گیرنده یک تعامل فرهنگی شکوهمند میان فرهنگ جنوب هند و ایران است. یکی از این آثار، فالنامه مصوری است که در گلکنده کار شده است. این فالنامه دارای 37 نگاره است که مجموعه ای از مضامین مختلف را در بر می گیرند که هریک از آن ها را می توان به نوعی با فرهنگ، سیاست، مذهب و فرهنگ ایرانی ارتباط داد؛ از این رو مسئله این پژوهش، این است که تا چه اندازه از طریق مضامین مختلف نگاره های این کتاب، می توان جنبه های مختلف فرهنگ ایرانی و تأثیرگذاری آن را در متن فرهنگ دربار قطب شاهیان، بازخوانی کرد. هدف: شناخت بیشتر قلمرو نفوذ فرهنگ ایرانی در سرزمین شبه قاره هند به ویژه در منطقه دکن هدف این پژوهش است. روش پژوهش: با روش توصیفی- تحلیلی، با استناد به اسناد تاریخی، به تحلیل میزان نفوذ جنبه های مختلف فرهنگی در دکن پرداخته می شود. یافته ها: نگاره های فالنامه خلیلی، آمیزه ای از مضامین دینی، اسلامی و مذهبی با محوریت تشیع هستند؛ در کنار این مضامین، تعدادی از نگاره ها به موضوعات ادبی و تاریخ باستان ایران پرداخته اند و مشخصاً یک نگاره از این نسخه با پرداختن به شاه تهماسب، تاریخ معاصر آن زمان را در بر می گیرد. تدقیق در نگاره ها نشان می دهد در همه این نگاره ها به اشکال مختلف، شاهد جنبه های مختلف فرهنگی و حتی سیاسی ایران، از فرهنگ رسمی گرفته تا فرهنگ عامه هستیم که نشانی از نزدیکی زیاد این دو فرهنگ می دهد.
۱۲.

هنر شیعی در ایران(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: جامعه شناسی هنر و ادبیات دوره سوم بهار و تابستان ۱۳۹۰ شماره ۱ (پیاپی ۵) 7 - 36

کلیدواژه‌ها: بقاع متبرکه تعزیه خطاطی کتیبه نگاری معماری نگارگری هنر شیعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۴۱ تعداد دانلود : ۱۰۶
در این مقاله تلاش شده است با رویکرد جامعه شناسی هنر نگاهی به عناصر شیعی در هنرهای متفاوت ایرانی اسلامی افکنده شود و تاریخ و نحوه ی ظهور آنها و نیز عوامل اجتماعی موثر بر این ظهور مطالعه شود. یافته های مقاله نشان می دهد به تناسب نوع حکومت های اسلامی، اعم از شیعی و غیر شیعی در دوره های گوناگون، شیوه نمایش عناصر شیعی در هنر تغییر کرده است. هنگامی که شیعیان دچار محدودیت بودند این عناصر کمتر بوده و هنگامی که خود حکومت را به دست گرفته اند، این عناصر افزایش داشته اند. مقاله با تکیه بر عناصر محتوایی هنر شیعی نشان می دهد که چگونه باورها و آموزه های مذهب شیعه در هنر آن، به خصوص معماری و کتیبه نگاری، متجلی شده است. در پایان پیشنهاد می شود برای شناخت هنر شیعی یا هنر ملهم از شیعه، هم هنرهای رسمی و هم هنرهای مردمی و عامه پسند شیعی بررسی شود.
۱۳.

مطالعه تأثیر عملی عرفان شیعی در هنر سنّتی مطالعه موردی شکل گیری هنر خاتم مربع از قرن هشتم ق(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: جامعه شناسی هنر و ادبیات دوره ۷ بهار و تابستان ۱۳۹۴ شماره ۱ (پیاپی ۱۳) 1 - 20

کلیدواژه‌ها: خاتم مربع هنر شیعی هنر صفوی هنر عرفانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۶۴ تعداد دانلود : ۱۳۳
نفوذ عرفان شیعی در جامعه ایران در سده های هفتم تا یازدهم ق به شکلی است که بر ذهن و رفتار مردم تأثیر گذاشته و در حوزه های مختلف، از جمله هنر، نتایج عملی به همراه داشته است. چگونگی ظهور هنر خاتم مربع می تواند نشانه ای از حصول نتایج عملی مبانی فکری عرفان شیعی باشد. در این پژوهش سعی شده، با شیوه مطالعه کتابخانه ای و تاریخی و بهره گیری از مشاهدات عینی و استدلالی، صحت فرضیه مطروحه ارزیابی شود؛ فرضیه ای که بلوغ و شیوع شیوه ای از عرفان شیعی را با شکل گیری و ظهور هنر خاتم مربع مرتبط می داند. به نظر می رسد تأثیر یکی از این روش های اخلاقی با عنوان عرفان «لا» یا عرفان «نفی» بر تزئینات چوبی می تواند موجب پیدایش شیوه خاتم مربع شده باشد. درباره خاتم مربع و پیدایش نقشی تا این حد مقدس نشانه های تاریخی از وجود این امکان حمایت می کند و نتایج پژوهش را درخور تأمل می سازد.
۱۴.

درب چوبی ایلخانی مسجد علی قهرود: تحلیل کتیبه ها، ماهیت قدمگاهی مسجد، معرفی بانی و شناسایی هنرمند(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: اثر دوره ۴۳ پاییز ۱۴۰۱ شماره ۳ (پیاپی ۹۸) ۴۸۲-۴۶۶
تعداد بازدید : ۲۳۷ تعداد دانلود : ۱۵۹
آبادی قهرود در منطقه کوهستانی شهرستان کاشان دارای دو مسجد تاریخی علی و کله از دوره ایلخانی است. از این میان، مسجد علی قهرود به سبب وجود چند صد کاشی ستاره ای کتیبه دار زرین فام و درب چوبی دولنگه نفیس به تاریخ ۷۰۰ ق اهمیت زیادی دارد. درب ایلخانی کم نظیر مسجد دارای سیزده کتیبه به زبان های فارسی و عربی است و پس زمینه نوشته ها و لنگه های درب با نقوش گیاهی و هندسی با کیفیت بسیار بالایی اجرا شده اند. پرسش اصلی پژوهش این است که کتیبه های درب مسجد علی چه محتوایی دارد و چه تصویری از اوضاع دینی، فرهنگی و تاریخی کاشان در آن دوران به دست می دهد. در این مقاله، برای اولین بار ضمن بازخوانی و تحلیل محتوای تمام کتیبه های درب چوبی، بانی مسجد، عبدالواحد بن محمد و هنرمند سازنده درب، محمد نقار اصفهانی و چند اثر دیگر او معرفی شده اند. در یکی از کتیبه های در، واقف به رؤیایی می پردازد که در آن امام علی (ع) دستور ساخت مسجد را داده است. این درون مایه شیعی شباهت چشمگیری با کتیبه لوح زرین فام ایلخانی قدمگاه علی صالح آباد کاشان دارد. برخلاف کتیبه اخیر که به تشیع اعتقادی گرایش دارد، متن درب قهرود بیشتر نشان دهنده ارادت به امام علی و خاندان پیامبر است؛ اگرچه همین نوع گرایش ها درنهایت به اعتقادی در دوره های بعد انجامیده است. در عین حال، این درب سندی بی بدیل از احساسات، انگیزه ها و گرایش های اعتقادی و اخلاقی بانی است.
۱۵.

تبارشناسی بانوی نشسته بر کشتی نوح(ع) در نگاره های اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: زن در فرهنگ و هنر دوره ۱۰ زمستان ۱۳۹۷ شماره ۴ 473 - 496

کلیدواژه‌ها: اسطوره توفان هنر شیعی شمایل نگاری نوح (ع) زن حضرت نوح

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۳۲ تعداد دانلود : ۱۲۳
یکی از اساطیر قدیمی بشری داستان توفان است. این اسطوره از سرآغاز پیدایش خود تاکنون توجه هنرمندان را در فرهنگ های مختلف به خود جلب کرده است. در اکثر قریب به اتفاق تصاویر مرتبط با توفان، بانویی در میان سرنشینان کشتی به چشم می خورد که شخصیت و حضور او در هاله ای از ابهام است. این پرسش که هویت بانوی نشسته بر کشتی نوح(ع) چیست مسئله ای است که نگارندگان تلاش دارند با مطالعات اسنادی و تطبیق 29 تصویر از فرهنگ های مختلف در این زمینه بدان پاسخ گویند. یافته ها با هدف شناخت تبار کهن الگوی «بانوی نشسته بر کشتی نوح»، در نگاره های اسلامی، مسیحی و ماقبل آن نشان می دهد که تصویر بانوی نشسته بر کشتی نوح، که در متون اسلامی با نام «والهه» شناخته می شود، از تمدن میان رودان تا هنر مذهبی و حتی غیر مذهبی معاصر، یکی از کهن الگوهای قدیمی بشری محسوب می شود و به رغم شخصیت غیرمذهبی این بانو در جهان اسلام، وارد هنر اسلامی نیز شده است. اثرگذاری و اهمیت این کهن الگو تا بدان حد بوده که وارد جهان تشیع نیز شده و با استناد به حدیثی از پیامبر اکرم(ص)، شخصیت ممتاز و الهی حضرت فاطمه(س) در قالب این الگو نشان داده شده است.
۱۶.

تجلی مضامین عاشورایی در منسوجات ابریشمی اواخر دورۀ صفوی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی سال ۵۶ بهار و تابستان ۱۴۰۲ شماره ۱ 37 - 62

کلیدواژه‌ها: امام حسین (ع) پارچه ابریشمی حسین صفوی حسینیه شاه سلطان هنر شیعی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۱۲۱ تعداد دانلود : ۱۰۰
در موزه های هنر اسلامی، گروهی از منسوجاتِ ابریشمیِ کتیبه دار دوره صفوی یافت می شود که به طور عموم دربردارنده نام امام حسین(ع) هستند. این آثار، تاکنون به صورت گروهی بررسی نشده اند و باوجود ابعاد بسیار متفاوت و کاربردهای گوناگونی که برای آنها می توان تصور کرد، کم وبیش، تمام آنها قبرپوش معرفی شده اند. در این مقاله، هجده قطعه بررسی می شوند که دَه نمونه از آنها تاریخ دار هستند و در میان سال های 952 تا 1153ق بافته شده اند. این پژوهش یا تمرکز بر نمونه های سده دوازدهم، در پی پرسش هایی مانند شناسایی تغییرات محتوایی کتیبه ها در گذر زمان و ارتباط آن با تاریخ دوره صفوی، و نیز تعیین کاربرد و محل بافت این آثار است.بررسی ها نشان داده که بافت این پارچه ها با توسعه عزاداری های محرم، ساخت حسینیه ها و ایجاد موقوفات برای آیین های محرم در دوره سلطان حسین (1105-1135ق) مقارن است. تا قبل از حدود سال 1120ق دلالت های شیعی در منسوجات، به طور معمول در قالب صلوات کبیره و تأکید بر علی(ع) است، اما پس از آن نام حسین(ع) در آنها مرکزیت یافته است. با توجه به اسناد مکتوب، تصاویر نگارگری و نیز محتوای کتیبه ها، کاربرد بیشتر آنها عَلم، به ویژه عَلم عزا بوده است. بر اساس تحلیل متون کتیبه ها، می توان گفت که این پارچه ها به طور عموم از هنرمندان کاشانی است و به طبع باید محل بافت بیشتر آنها کاشان باشد. 
۱۷.

مطالعه تطبیقی الگوی ساختاری مشابه در الواح چوبی سده های چهارم و پنجم هجری (مورد پژوهی: الواح چوبی موجود در موزه تخت جمشید شیراز، مجموعه رابنو، موزه عربی قاهره با تاریخ 363 ه.ق و موزه ملی ایران با تاریخ 520 ه.ق)(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:
منبع: نگره تابستان ۱۴۰۳ شماره ۷۰ 183 - 197

کلیدواژه‌ها: هنر شیعی آل بویه الواح چوبی کتیبه گاری موزه ملی ایران موزه تخت جمشید موزه عربی قاهره مجموعه رابنو

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۲۲ تعداد دانلود : ۱۷
 امروزه چند لوح چوبی متعلق به مزار امام علی(ع) که به دستور عضد الدوله دیلمی ساخته شد(363 ه.ق) در موزه های جهان نگهداری می شود؛ اما یک لوح چوبی دیگر مربوط به همین دوره که در موزه تخت جمشید شیراز وجود دارد، دارای الگوی مشترک در ساختار و کتیبه هایی با مضمون مشابه با این آثار می باشد و حاوی محتوای شیعی توأم با حمایت او هستند. علاوه بر این آثار، یک لوح چوبی با تاریخ ساخت 520 ه.ق در موزه ملی ایران وجود دارد که دارای اشتراکاتی با آثار مورداشاره است. هدف از انجام این پژوهش بررسی اصول الگوی ساختاری و کتیبه های این آثار و تطبیق آن ها با یکدیگر است. سؤالات هم عبارت اند از:1. این آثار چوبی دارای چه ساختاری در طراحی و کتیبه ها هستند؟ 2. اصول ساختاری طراحی و کتیبه های این آثار تا چه اندازه به هم شباهت دارند؟ روش تحقیق توصیفی-تحلیلی با رویکرد تطبیقی می باشد و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی و میدانی با استفاده از ابزار فیش و عکاسی است. روش تجزیه وتحلیل اطلاعات کیفی است. نتایج نشان داد آثار چوبی نام برده ازنظر ساختار و ترکیب بندی از الگوی مشترک پیروی می کنند و ترکیب بندی آن ها به شکل محرابی است. در تمامی آثار موردبررسی از نقوش گیاهی برگرفته از دوران ساسانی استفاده شده است. همچنین کتیبه هایی به خط کوفی ساده با مضامین و طراحی مشابه وجود دارد. سبک و متن کتیبه های الواح چوبی موردبررسی را می توان با تاریخ مشابه در لوح چوبی موجود در موزه ملی ایران با تاریخ متأخرتر مشاهده کرد که نشان دهنده ادامه و حفظ سبک حکاکی روی چوب توسط هنرمندان است. بیشترین وجه اشتراک در لوح چوبی موجود در موزه تخت جمشید شیراز و لوح چوبی موجود در مجموعه رابنو دیده می شود و تنها وجه افتراق آن ها استفاده از کتیبه های بیشتر در لوح چوبی مجموعه رابنو است. با توجه به متن مشترک کتیبه الواح چوبی متعلق به مزار امام علی(ع) با لوح چوبی موجود در موزه تخت جمشید شیراز، می توان نتیجه گرفت که لوح چوبی موزه تخت جمشید هم جزئی از همان مجموعه ارزشمند است.